Reja: Janubiy turkmaniston arxeologik kompleks ekspeditsiyasi haqida

JANUBIY TURKMANISTONNING ARXEOLOGIK - ETNOGRAFIK EKSPEDITSIYASI
Reja:
1. Janubiy turkmaniston arxeologik kompleks ekspeditsiyasi haqida
2. Namozgoh, Oltintepa, Marvdagi arxeologik tadqiqotlar tarixi
3. Arxeologik kompleks ekspeditsiya a’zolari haqida ma’lumotlar
Janubiy turkmaniston arxeologikkompleks ekspeditsiyasi (JTAKE) -Turkmaniston FA Prezidiumi qoshidaprof. M. Ye. Massoy boshchiligida tashkilqilingan (1945).JTAKE tosh davri (Jabalmakoni), neolit (Joytun madaniyati),eneolit (Anov, Namozgoh tepa, Goʻksur),jez (Oltintepa) va ilk temir (Yoztepa,Dahiston) davrlari,ayniqsa Parfiyamadaniyati boʻyicha muhim arxeologiktadqiqotlar olib borib, yangi va eskiYaisodagi qazishmalar vaqtida jahontarix fani uchun oʻta muhim ashyoviydalillar topdi, ulardan ritonlar (filsuyagidan ishlangan) xususidagi
maʼlumotlar (M. Ye. Massoy, G. A.Pugachenkova) Italiyada, Parfiya yozmahujjatlari (V. A. Livshits, I. M. Dyakonov)esa Angliyada nashr etildi. JTAKEshaharlar tarixiy topografiyasi va qad.karvon yoʻllarini oʻrganish borasida hammuhim ilmiy tadqiqotlar olib bordi: Erkqala, Gabr qalʼa hamda Sulton qalʼa
harobalaridan topilgan idish vabuyumlarga tayanib, Marv tarixi davrlarga
boʻlindi (3. I. Usmonova, M. I. Filanovich),Marv vohasida 11 — 12-asrda
hunarmandchilik taraqqiy etganligniqlandi. JTAKE tomonidan Islomdan
avvalgi davr (mazdakiylik, buddizm,xristianlik)ga oid yodgorliklar oʻrganildi
(G. Ya. Dresvyanskaya). Jumladan Gabr
alʼa va Harobakoshuxdagi cherkovharobasi hamda Turkmaniston FAning
50-y.larda boshlangan (S. A. Yershova) vaayniqsa, JTAKE tomonidan 60-y.larda
Marv atrofidagi nekropol toʻla tekshirildi.Marvda Islomga doyr arxeologik
yodgorliklar (Marvdagi dastlabki masjid,
Nomozgoh tepa) harobalarini qazib
oʻrganmokda (T. Xoʻjaniyozov, B. D.Kochnev), turkman qabilalari etnogenezi
(D. I. Ovezov), qad. meʼmorlik uslublari vaantik oʻrta asr sanʼati boʻyicha ilmiy
tadqiqotlar (G. A. Pugachenkova) olibbormoqda. JTAKEning 860 dan ziyod
ilmiy ishlari, "Trudi YUTAKE"ning 19 jildi,"JTAKE materiallari"ning 2 nashri va birqancha monografiyalar nashr etilgan.[1]
MarvMarv
(Avestoda
Mouru) Oʻrta Osiyoningeng qad. shaharlaridan biri. Bayramali
shahri (Turkmaniston) yaqinidajoylashgan. Marvning qoldiqlari 5 qalʼa
(Erk qalʼa, Gabr qalʼa, Sulton qalʼa,Abdullaxon qalʼa, Bayramalixon qalʼa)
harobalaridan iborat. Marv xarobasida19-asrning 80-yillaridan V. A. Jukovskiy,
1946-yildan M. Ye. Masson rahbarligidagiJan. Turkmaniston arxeologik kompleks
ekspeditsiyasi, keyingi yillarda Ashxobod,
Toshkent, Moskva va SanktPeterburgdan kelgan arxeologlar guruhi qazishmaishlarini olib borgan. Marvning eng
qadimiy qismi — Erk qalʼa (maydoni12.ga) miloddan avvalgi birinchi
mingyillikning 1-choragidan mavjudboʻlgan. Marvning ravnaq topgan (Parfiya
va ilk sosoniylar) davri mil. av 2— milodiy3-asrga toʻgʻri keladi. Bu davrda Marv
Gabr qalʼa va Erk qalʼa hududlaridan iborat boʻlib, Erk qalʼa Marvning arkiga
aylangan. Shahar va uning atrofi (60 km²) mudofaa devori bilan oʻrab olingan.
Milodiy III asrdan M. Sosoniylar davlati tarkibiga kirgan, VII asrda esa arablartomonidan bosib olingan. VIII asroʻrtasida Marv — Abu Muslim harakatimarkazi.(19-asr oxiri)IX asrda Marvda ilm-fan ravnaq topdi, u arab xalifaligining Xuroson va
Movarounnaxr noibligining poytaxti rolini oʻynadi. Maʼmun ibn Horun ar-Rashid
davrida Marvda Bagʻdod akademiyasining asosini tashkil etgan
marvaziylar maktabi tarkib topdi. Oʻrta asrdagi Marvning ravnaq topgan davri XI
—XII asrlarning 1-yarmiga toʻgri keldi; bu
davrda u buyuk Saljuqiylar davlatining poytaxti boʻlgan (Sulton qalʼa harobasida
Sulton Sanjar maqbarasi joylashgan). XII
asr oxiri — XII asr boshida Marv Xorazmshohlar davlatining yirik markazi
boʻlgan. 1222-yilda shahar moʻgʻullar tomonidan vayron qilingan. XIII asr oʻrtasi
— XIV asrda shahar qisman tiklangan
(ayniqsa, uning rabod qismi). XV asrboshida Shohrux davrida qisqa muddat
ravnaq topgan. Marvdan oʻrta asrlarda koʻplab olimu fuzalolar yetishib chiqqan.
1510—24 va 1601 — 1747 yillarda Marv forslar qoʻlida boʻlgan. Marv urushlari
tufayli inqirozga yuz tutgan (1790) va markaz Marvdan 30 km gʻarbga Mari
shahriga koʻchgan.[1] Marv
Marv(Avestoda
Oʻrta Osiyoning eng qad. shaharlaridan biri. Bayramali shahri (Turkmaniston) yaqinida
joylashgan. Marvning qoldiqlari 5 qalʼa (Erk qalʼa, Gabr qalʼa, Sulton qalʼa,
Abdullaxon qalʼa, Bayramalixon qalʼa) harobalaridan iborat. Marv xarobasida
19-asrning 80-yillaridan V. A. Jukovskiy, 1946-yildan M. Ye. Masson rahbarligidagi Jan. Turkmaniston arxeologik kompleks ekspeditsiyasi, keyingi yillarda Ashxobod, Toshkent, Moskva va SanktPeterburgdan
kelgan arxeologlar guruhi qazishma
ishlarini olib borgan. Marvning eng qadimiy qismi — Erk qalʼa (maydoni
12.ga) miloddan avvalgi birinchimingyillikning 1-choragidan mavjud
boʻlgan. Marvning ravnaq topgan (Parfiya va ilk sosoniylar) davri mil. av 2— milodiy 3-asrga toʻgʻri keladi. Bu davrda Marv Gabr qalʼa va Erk qalʼa hududlaridan iborat boʻlib, Erk qalʼa Marvning arkiga
aylangan. Shahar va uning atrofi (60 km²) mudofaa devori bilan oʻrab olingan.
Milodiy III asrdan M. Sosoniylar davlati tarkibiga kirgan, VII asrda esa arablar
tomonidan bosib olingan. VIII asr oʻrtasida Marv — Abu Muslim harakati
markazi. (19-asr oxiri)
IX asrda Marvda ilm-fan ravnaq topdi, u arab xalifaligining Xuroson va Movarounnaxr noibligining poytaxti rolini oʻynadi. Maʼmun ibn Horun ar-Rashid
davrida Marvda Bagʻdod akademiyasining asosini tashkil etgan marvaziylar maktabi tarkib topdi. Oʻrta asrdagi Marvning ravnaq topgan davri XI —XII asrlarning 1-yarmiga toʻgri keldi; bu davrda u buyuk Saljuqiylar davlatining
poytaxti boʻlgan (Sulton qalʼa harobasida Sulton Sanjar maqbarasi joylashgan). XII asr oxiri — XII asr boshida Marv
Xorazmshohlar davlatining yirik markazi boʻlgan. 1222-yilda shahar moʻgʻullar tomonidan vayron qilingan. XIII asr oʻrtasi — XIV asrda shahar qisman tiklangan
(ayniqsa, uning rabod qismi). XV asr boshida Shohrux davrida qisqa muddat
ravnaq topgan. Marvdan oʻrta asrlard koʻplab olimu fuzalolar yetishib chiqqan.
1510—24 va 1601 — 1747 yillarda Marv forslar qoʻlida boʻlgan. Marv urushlari
tufayli inqirozga yuz tutgan (1790) va markaz Marvdan 30 km gʻarbga Mari
shahriga koʻchgan.[1] Gabr qalʼa va Harobakoshuxdagi cherkov harobasi hamda Turkmaniston FAning 50-yillarda boshlangan (S. A. Yershova) va ayniqsa, JTAKE tomonidan 60-yillarda Marv atrofidagi nekropol toʻla tekshirildi. Marvda Islomga doir arxeologik yodgorliklar (Marvdagi dastlabki masjid, Namozgohtepa) harobalarini qazib oʻrganmoqda (T. Xoʻjaniyozov, B. D. Kochnev), turkman qabilalari 
etnogenezi (D. I. Avezov), qadimgi meʼmorlik uslublari 
va antik oʻrtaasr sanʼati boʻyicha ilmiy tadqiqotlar (G. A. Pugachenkova) olib bormoqda. JTAKEning 860 dan ziyod ilmiy ishlari, "Trudi YUTAKE"ning 19 jildi, "JTAKE materiallari"ning 2 nashri va bir qancha monografiyalar
nashr etilgan.
O’tgan asr 50-yillarining boshlarida B.A.Kuftin Namozgohtepada qazishmalar o’tkazib, Janubiy Turkmaniston o’troq dehqon jamoalari tarixining yangi xranologik sistemasini taqdim qildi. Shu davrga qadar esa G.Shmidt davriy sistemasidan arxeologlar rosa 50 yil foydalanishib kelishdilar. Shuni qayd etish lozimki, 1904 yilda amerialik R.Pompelli Janubiy Turkmanistonga ekspedisiya uyushtirdi, uning tarkibida nemis arxeologi G.Shmidt qatnashib, bu ekspedisiya Anavtepani qazib o’rganib, bu yerdagi madaniy taraqqiyotni 4 ta xranologik bosqichga bo’lib, ularni Anov I, II, III va IV deb atadi.
Janubiy Turkmanistonning dehqon jamoalari tarixida V.M.Massonning fikricha, eneolit davri mil. avv. V minginchi yillikning oxiridan boshlanib, u to III minginchi yillikning birinchi choragigacha davom etdi. Shuningdek, Namozgoh I ilk eneolit, Namozgoh II o’rta eneolit va Namozgoh III esa so’nggi eneolit hisoblanadi. Eneolit davrida sug’orma dehqonchilik va xonaki chorvachilik ibtidoiy xo’jalikning asosini tashkil etgan.
Hozirgi kungacha Oltintepa madaniyatiga oid 30 dan ortiq yodgorlik topib o’rganilgan. Oltintepa madaniyati xronologik va hududiy chegaralari jihatidan ikki guruhga bo’linadi:g’arbiy va sharqiy guruhlar.(Namozgohtepa, Oqtepa g’arbiy guruh Oltintepa, Janubiy Anov sharqiy guruh).G’arbiy guruh joylarida kulrang keramika ayniqsa, juda ko’p,sharqda bunday idishlar vaqti-vaqti bilan uchraydi va bo’yalgan idishlar ta’sir izlarini va oxirgi eneolit davridagi geoksyur tipidagi sopol buyumlarning neolit davridagi an’analarini saqlab qoladi. O’rta Osiyodagi qadimgi dehqonlar manzilgohida ilk bronza 1904-yildagi Pompili boshchiligidagi Amerika ekspeditsiyasi paytida ma’lum bo’ldi. Oltintepa madaniyatining asosiy yodgorliklari Namozgohtepa, Oltintepa, Oqtepa, Ulug’tepa, Janubiy Anov, Tekkemtepa hisoblanadi.Bu madaniyatning eng katta yodgorligi Namozgohtepa hisoblanadi.
Namozgohtepa Janubiy Turkmanistonning Kopetdog’ etaklaridagi Lunsuy vohasida joylashgan.Maydoni 70 gektar.Namozgohtepa birinchi bo’lib 1916-yil D.DBukinich tomonidan ochilgan.Undan o’ttiz yilcha o’tgandan so’ng 1949-1950-yillarda B.A.Litvinskiy tomonidan birinchi qazish ishlari olib borildi.Namozgoh IV vaNamozgoh V yodgorliklarini 1953-1957-yillarda A.F.Gonyalin tomonidan o’rganish ishlari olib borildi.Shuningdek, Namozgohtepada L.I.Xlopin ham o’rganish ishlarini olib borgan.Madaniy qatlamning qalinligi ayrim joylarda 34 metrgacha boradi.Yodgorlikda 1949-1952-yillarda B.A.Kuftin boshchiligidagi arxeologik ekspeditsiya qazishmalar olib borib O’rta OSiyo eneolit va jez davriga oid arxeologik davriy sistemani ishlab chiqdi.1950-yillarning o’rtalaridan boshlab yodgorlikni V.M.Masson boshchiligidagi Sankt-Peterburg arxeologlar guruhi o’rgandi. Namozgohtepa madaniy qatlamlari 6 ta xronologik bosqichlarga bo’lingan.(Namozgoh I-VI).Ulardan Namozgoh I-III eneolit davriga,Namozgoh IV-VI esa jez davriga tegishlidir.Bu yodgorlik manbalari bazasida oddiy qishloqdan yirik poytaxt darajasiga bo’lgan evolutsion taraqqitotni kuzatish mumkin.Namozgohtepadagi 34 metrli madaniy qatlamning 4 metrga yaqin qatlami Namozgoh IV bosqichiga tegishlidir.Bu qatlamlar miloddan avvalgi IV mingyillikdan II mingyillikgacha bo’lgan davrga oiddir.Namozgoh I davrida (ilk eneolit) qishloqlarning hududi ancha kengaydi, uy-joy majmualari qoshida hovlilar paydo bo’lgan,hovlilarni birlashtiruvchi tor lo’chalar rasmiylashadi, ko’chalar esa qishloq markazida joylashga maydonga tutashadi. Janubiy Turkmaniston hududida Oltintepa manzilgohi tarixi 1955-1963-yillarda tadqiq qilina boshlagan. Bu yerda topilgan joylar va topilmalar haqida 1962, 1964, 1971-yillarda Masson, 1963-64, 1969-yillarda Xlopin , 1965-yilda Sarianidi ishlarida ko’rsatib o’tilgan.Bu qazuv ishlari natijasida bronza davriga oid ko’plab yangi ma’lumotlar va buyumlar qo’lga kiritildi. Oltintepa manzilgohi ilk marotaba 1929-yilda Xavanekey ekspeditsiyasi tomonidan A. A. Semyonovich tomonidan tadqiq qilina boshladi . Janubiy Turkmanistonda tadqiqot olib brogan 14-bo’lim B.A .Kuftin boshchiligida Oltintepada ajoyib terrakota kolleksiyasini topishdi.(1954-1956 -yillarda.) Shundan so’ng 1953-yilda A. F.Ganyavin ikkita katta bo’lmagan shurf tashlab , 3,5 metr qalinlikda qazib ko’rib yangi ma’lumotlarni qo’lga kiritadi. 1959-1962-yillarda qazuv ishlari A. F.Ganyavin , A.A.Marushenko,D.D.Durdiyev, Y.Atagarriyev, O.K. Berdiyevlar tomonidan tadqiqotlar olib boriladi. Marv (Avestoda — Mouru) — Oʻrta Osiyoning eng qad. shaharlaridan biri. Bayramali shahri (Turkmaniston) yaqinida joylashgan. Marvning qoldiqlari 5 qalʼa (Erk qalʼa, Gabr qalʼa, Sulton qalʼa, Abdullaxon qalʼa, Bayramalixon qalʼa) harobalaridan iborat. Marv xarobasida 19-asrning 80-yillaridan V. A. Jukovskiy, 1946-yildan M. Ye. Masson rahbarligidagi Jan. Turkmaniston arxeologik kompleks ekspeditsiyasi, keyingi yillarda Ashxobod, Toshkent, Moskva va SanktPeterburgdan kelgan arxeologlar guruhi qazishma ishlarini olib borgan. Marvning eng qadimiy qismi — Erk qalʼa (maydoni 12.ga) miloddan avvalgi birinchi mingyillikning 1-choragidan mavjud boʻlgan. Marvning ravnaq topgan (Parfiya va ilk sosoniylar) davri mil. av 2— milodiy 3-asrga toʻgʻri keladi. Bu davrda Marv Gabr qalʼa va Erk qalʼa hududlaridan iborat boʻlib, Erk qalʼa Marvning arkiga aylangan. Shahar va uning atrofi (60 km²) mudofaa devori bilan oʻrab olingan. Mixail Yevgenyevich Masson (1897. 21.11, Peterburg — 1986.2.11, Toshkent) — arxeolog, tarixchi, sharqshunos, Arxeologiya doktori (1936), professor (1945). OʻrtaOsiyo universiteti arxeologiya kafedrasi mudiri (1940—68), Oʻzbekiston (1944) va Turkmaniston (1950)da xizmat koʻrsatgan fan arbobi. Turkmaniston Fanlar akademiyasi akademik (1951). Dastlabki arxeologik kompleks ekspeditsiyalar — Termizarxeologikkompleksekspeditsiyasi (1936-38), JanubiyTurkmanistonarxeologikkompleksekspeditsiyasi (JTAKE, 1945-yildan) asoschisi va rahbari. Masson rahbarlik qilgan JTAKE faoliyati bilan Niso va koʻhna Marv shahri harobalaridan topilgan osori-atiqalar olamshumul ahamiyat kasb etgan. Oʻrta Osiyo tarixi, ayniqsa, numizmatikasi va shaharlari (Samarqand, Buxoro, Toshkent) tarixiy topografiyasi, konchilik tarixi, meʼmorlik,
epigrafika boʻyicha ilmiy yoʻnalishlar muallifi. Masson muharrirligi ostida 30 dan ziyod ilmiy toʻplamlar va 
monografiyalar, shuningdek, JTAKEning 18 jildi nashrdan chiqqan. Edvard Vasilevich Rtveladze 1942-yilning 14-mayida Gruziyaning Borjomi shahrida ishchi oilasida tavallud topgan. 1959-yilda Kislovodsk (Rossiya) shahridagi 11-sonli oʼrta maktabni tamomladi. Maktab davrlaridayoq Edvard Vasilevich qadimgi tarix va arxeologiyaga juda qiziqar, hatto 1958-1960-yillarda Kabardino-Balkariya, Stavropol oʼlkasi, Budyonovsk shahri yaqinidagi Madjar shahar harobalaridagi arxeologik tadqiqot ishlarida faol ishtirok etdi. 1961-1962-yillarda akademik M.E.Masson rahbarligidagi YuTАKE (Janubiy Turkmaniston arxeologik majmua ekspeditsiyasi) tarkibida koʼhna Marv qazishmalarida va professor G.А.Pugachenkova boshchiligida qadimiy Soʼgʼd obidalarini tadqiq etishda ishtirok etdi. Galina Anatolyevna Pugachenkova — taniqli arxeolog va san’atshunos, O‘zbekiston fanlar Akademiyasi akademigi, arxeolog Mixail Yevgenyevich Massonning rafiqasi sanaladi.
Galina Anatolyevna Pugachenkova 7 fevral 1915 yil Vern shahrida tug‘ilgan.
XX asrning 40-yillari boshlarida Galina Anatolyevna O‘zbekiston, Turkmaiston va Afg‘oniston hududlarida arxeologik qazish ishlari faol ishtirok etdi. 1946-1961 yillarida u Janubiy Turkmaniston arxeologik kompleks ekspeditsiyasining VII-qator (JTAKE) boshlig‘i bo‘ldi. Ekspeditsiya yakuniga ko‘ra, Qadimgi Baqtriya, Parfiya qirolligi, Dalvarzintepa va Kampirtepa xarobalari davrida me’moriy inshootlari bo‘yicha hamkasblari bilan ilmiy asar nashr etildi.
1959 yili Pugachenkova “Qulchilik va feodalizm davrida Janubiy Turkmanistonda arxitekturaning rivojlanish yo‘li” mavzusida doktorlik dissertatsiyasini himoya qildi.

Marvning bir qismi, Markaziy Osiyodagi qadimiy shahar, bugun Turkmanistonda.

Kopetdag orasidagi chegaradagi tepaliklar oralig'i Turkmaniston va Eron
Janubiy Turkmaniston kompleksi arxeologik ekspeditsiyasi (STACE), shuningdek Turkmaniston Sovet Fanlar akademiyasining Janubiy Turkmaniston Arxeologik intizomlararo ekspeditsiyasi (YuTAKE) tomonidan tasdiqlangan Turkmaniston Fanlar akademiyasi. Dastlab. Tomonidan tashkil etilgan sharqshunos, Mixail Evgenievich Masson 1946 yilda.^[1][2][3] Ekspeditsiyada joylar va davrlar asosida bir necha qazish ishlari yoki "Brigadalar" mavjud bo'lib, ular ko'p yillar davomida tarqalib ketgan.
The Xalkolit Masson ma'lumotlariga ko'ra janubiy Turkmanistondagi aholi punktlari miloddan avvalgi 5-ming yillikning oxiri - 3-ming yillikning boshlarida uglerod bilan tanishish va STACE tomonidan olib borilgan qazishmalar natijalarini paleomagnitik tadqiqotlar bilan baholanadi. Oltindepe va Tekkendepe. Tog 'etaklari Kopetdag tog'lar qadimgi qishloq madaniyatini ochib bergan Markaziy Osiyo sohalarida Namozga-tepa (50 ga dan ortiq) va Oltintepe (26 ga), Ulug Depe (20 ga), Kara Depe (15 ga) va Geok-Syur (12 ga).^[4] 1952 yilda, Boris Kuftin uchun asosiy Kalkolitikani yaratdi So'nggi bronza davri Namozga-tepada olib borilgan qazishmalarga asoslangan (Namozga (NMG) I-VI deb nomlanadi).^[5]
Biroq, xalkolit davri ekologiyaning tabiiy omillari tufayli miloddan avvalgi 2700 yilda tugagan va Geok-Syur vohasi tashlandiq bo'lib qolgan. Bu odamlarning qadimgi deltasiga ko'chishiga olib keldi Tedjen daryosi. Bu, shuningdek, dastlabki bronza davridagi aholi yashash joylariga olib keldi Xapuz-depe.^[4]
Janubdagi kashfiyotlarning geografik joylashuvi Turkmaniston aniqlik bilan belgilanmagan. The Marv vohasi tomonidan o'rganilgan mintaqalardan biridir Sovet arxeologlari YuTAKE; Antioxiya ushbu vohaning asosiy joyidir.^[3] Namozgtepe ("tepe" "tepalik" degan ma'noni anglatadi) 100-120 kilometr masofada joylashgan Ashxobod Turkmanistonda Eron bilan chegarada va janubi sharqda Kaspiy dengizi. Ushbu saytdagi qazishmalar Markaziy Osiyo uchun xronologik yondashuvni ta'minladi.^[6] Kopetdag tog 'etaklarida joylashgan eng yirik aholi punkti (chegaraga qadar bo'lgan tepaliklar qatori) Eron ) Namozga-tepa edi.
Merv Oazisi 1904 yilda Amerika jamoasi tomonidan keng o'rganilgan; ammo, e'lon qilingan hisobotlar dastlabki xarakterga ega edi. 1940–50 yillarda Osiyo respublikalari o'z mamlakatlarida arxeologik institutlarni tashkil qila boshladilar. Ular orasida Janubiy Turkmaniston Kompleks Arxeologik Ekspeditsiyasi 1946 yilda Masson tomonidan Turkmaniston Fanlar Akademiyasi homiyligida tashkil etilgan bo'lib, bir necha joylarda qidiruv ishlarini olib borgan. Ushbu tadqiqotlar quyidagilarni o'z ichiga olgan: 1992 yildan boshlab qazish ishlari "Turkman-Britaniya-Marv loyihasi" qo'shma loyihasi tomonidan amalga oshirilmoqda. Bu istehkomlar va turar-joy majmuasi to'g'risida tarixiy ma'lumotlarni keltirdi Ellistik, Parfina va Sosoniyalik davr.^[3]