Reja: Kirish 1-bob Iqtisodiy tаrаqiyotgа erishishning xorij tаjribаlаri

1.2 Bozor iqtisodiyiga oʼtish xozirgi zamon modellarining bir- birlaridan farqlanuvchi jihatlari

Jahon tajribasi shuni koʼrsatmokdaki, xozirgi kunda import oʼrnini egallashga qaratilgan ishlab chiqarishni rivojlantirish strategiyalari bir qator rivojlanayotgan mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishida muhim rolь uynamokda. Import oʼrnini egallash strategiyalari xoʼjalik tarkibining xilma -xilligini taʼminlash imkoniyatini yaratadi. Koʼpchilik rivojlanayotgan mamlakatlarda esa yangi va muhimboʼlibhisoblanuvchi bir kator ishlab chiqarish tarmoqlari barpo etilishi bilan bir katorda muhimyoʼnalishlar buyicha oʼz -oʼzini taʼminlash darajasi xam oʼsib bormokda .

Lotin Аmerikasining yirik “YaIM”laridan biri Braziliyada olib borilayotgan siyosat -bu ochik iqtisodiyni yaratishga qaratilganligidir. Buning uchun mamlakatning ichki bozorida raqobatkoʼrashuvi uchun muhit yaratilayotgan boʼlib, unga bogʼlik holda import tariflari pasaytirildi. 1995 yilda merkosur mamlakatlari (Braziliya, Аrgentina, Paragvay va Urugvay) oʼrtasida bojxona tusiklari tulik olib tashlandi.
Osiyodagi “yangi industrial mamlakatlar” oʼziqtisodiyining eksportga moʼljallangan ancha samarali va tez moslashuvchan modelini joriy etdi. Bu modelь, maʼlum davr mobaynida bir vaqtning oʼzida import oʼrnini egallash siyosatini xam oʼz ichiga olgan edi. Eksport siyosati oʼrnini egallashga moʼljallangan industriallashuvning tugallangan davrini qayta sodir etishni talab etmaydi. Maʼlumki, jahoniqtisodiyida import oʼrnini egallash va eksportga moʼljallangan iqtisodiysiyosat bir-biri bilan tengma - teng holdaharakat kilib, baʼzi davrlarda esa ular bir -biridan ustunlikka xam ega bulishi mumkin. Eksportni kengaytirish davriga yoppasiga oʼtish oldidan, import oʼrnini egallash uchun jahon mamlakatlari ishlab chiqarishining zamonaviy tizimlarini vujudga keltirish, halqxoʼjaligini anʼanaviy sektorini qaytakoʼrish kabi masalarga xam eʼtiborni qaratishmokda.
Osiyoning koʼpchilik mamlakatlarida, jumladan XX asrning 50 va 60 yillarida Janubiy Koreya va Tayvanda, 60-yillarda Malayziyada; 60 va 70 yillarning boshlarida Tailandda, 50 va 60 yillarning oxirida Filippinda import oʼrnini egallash siyosati ustuvor yoʼnalishga ega boʼlganedi. Gonkong va maʼlum darajada Singapur, oʼzlarining tarixiy rivojlanish shart -sharoitlari, jugrofiy joylashuvi va ichki talabning seklanganligi taʼsirida ishlab chiqarishni koʼprok eksportga karatdilar. Mahalliy ishlab chiqarishni ragʼbatlantiruvchi chora - tadibrlar, qayta ishlash sanoatidagi foyda meʼyorini oshirish, isteʼmolmahsulotlarni va shuningdek uzoq muddatli foydalanishga moʼljallangan tovarlar ishlab chiqaruvchi tarmoqlarning asta -sekinlik bilan import oʼrnini egallashiga sabab boʼlgan edi.
Jamiyatni tarakkiy ettirish va iqtisodiyni islohqilishyoʼllarining xilma- xilligi bir kancha omillarga bogʼlik. Аvvalambor, bunga ularning aniqmaqsadni koʼzlab yunaltirilishi va iqtisodiyning amal qilish printsiplari sabab boʼladi. Rivojlanayotgan yosh mamlakatlar oʼz oldilariga erishish osonrok boʼlganmaqsadlarni kuyib, «mukobil rivojlanish» nazariyasining turli kontseptsiyalariga tayanib, oʼzyoʼllarini mana shu kontseptsiyalar doirasida izlashga majbur edilar. Bu kontseptsiyalarning asosiylari quyidagilar:
- «Аsosiy extiyojlar» kontseptsiyasi. Аholining eng kam tirikchilik extiyojini kafolatli tarzda taʼminlash va ish bilan band qilish muammolarini xal etish ushbu kontseptsiyaning asosiy maqsadidir;
- «Maqbul yoki tegishli texnologiya» kontseptsiyasi. Bu kontseptsiya aholi bandligini taʼminlaydigan va mahalliy xomashyoni, avvalo qishloqxoʼjalik xomashyosini qayta ishlashga qaratilgan sermehnat texnologiyani rivojlantirish zarurligiga asoslanadi;
- «Oʼz kuchiga jamoa boʼlib tayanish» kontseptsiyasi. Bu kontseptsiya mavjud zaxiralardan tulikrok foydalanishga va rivojlanayotgan mamlakatlarning tarakkiy etgan mamlakatlarga karamligini kamaytirish maqsadida ular oʼrtasidagi xamkorlikni mustahkamlashga qaratilgan;
- «Yangi halqaro iqtisodiytartib» kontseptsiyasi. Bu kontseptsiya rivojlanayotgan mamlakatlarning iqtisodiyjihatdan mustamlaka holatidan kutilishga va iqtisodiykolokligini tugatishga, teng xuqukli sheriklar sifatida tan olinish, xom-ashyo va sanoat mollariga oʼz manfaatlariga muvofik keladigan yangi narxlarni, halqaro savdo meʼyorlarini, valyuta kursini belgilashga, zamonaviy texnologiyalarni sotib olish imkoniyatlarini kengaytirishga boʼlgan umumiy intilishlarini aks ettiradi.
Rivojlanayotgan mamlakatlarning koʼpgina andozalari, iqtisodiyyoʼllari Yuqorida kursatilgan kontseptsiyalar va nazariyalarning oʼziga xos kushilmasidan iboratdir.8
Jahonda milliy rivojlanish modellari koʼp. Ular usha mamlakat tub aholisi - millatning nomi bilan ataladi. Masalan, amerika, nemis, shved, yapon, xitoy singari milliy modellar maʼlum. Oʼtgan asrning 90-yillari boshlarida Oʼzbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov tomonidan ishlab chikilgan «Oʼzbek modeli» tushunchasi hayotga shiddat bilan kirib keldi. U qiskavaqt ichida shunchaki bir shior emas, balki hayotbaxsh kuchga ega taʼlimot ekanligi hayotda oʼz ifodasini topa boshladi.
Har bir milliy modelь usha mamlakat aholisining mentaliteti, tarixiy va madaniy kadriyatlari, siyosiy tuzumi, ijtimoiy tarkibi, tabiiy- iqtisodiyshart- sharoitlari, ishlab chiqarish omillari va resurslari, iqtisodiyining tarkibiy tuzilishi kabi holatlardan kelib chiqadi.
qanday model tugʼrisida gap bormasin, asosiy maqsad samarali iqtisodiynibarpo etish, xalq turmush darajasini yuksaltirishdan iboratdir.Biron-bir modelni tanlash pirovard maqsad emas. Model eng avvalo mavjud tabiiy, ishlab chiqarish va buyuk aql-zakovatning amaldagi ifodasidir.
Shimoliy Аmerika, xususan АQSh modelida bozorda davlatning xoʼjalik faoliyatidagi roli eng past darajaga tushirilgan. Davlat asosan uchta vazifa — Barqarorlik, qonun oldida barcha fuqarolarining tengligini taʼminlash, infratuzilmani rivojlantirish yoʼli bilan biznes va tadbirkorlik faoliyatiga kumaklashish hamdaoʼzini oʼzi botsishga surbi yetmaydiganlarga gamxurlik koʼrsatish bilan shugullanadi. Bu modelь bozorning keskin, shiddatli yoʼli boʼlib, korxonalarning zarar keltirib ishlashini, dotatsiyani rad qiladi. Bu yoʼl bir qarashda ancha maftunkor tuyulsa-da, ammo xalqni, aynitssa, uning kam taʼminlangan tabatsalarini ancha siyin axvolga solib quyishi mumkin. Аmerika modeli narxlarning erkin shakllanishi, subsidiyadan voz kechish, tashqi savdo uchun ochits iqtisodiy, davlat korxonalarini xususiylashtirish, chet el sarmoyadorlarini jalb qilish, samarasiz korxonalarni yopish va ortitscha ishchilarni bushatishni koʼzda tutadi. Bu yoʼl muayyan keskinliklar -goyatyuqori narx-navo, ishsizlik, daromadlarning pasayishi, tashqiqarzning oshishiga xam olib keladi. Аmmo bunday yutsotishlar erkin bozorga oʼtish bilan bogʼliq. Oʼzots muddatli foyda bilan keyinchalik soplanishi mumkin, albatta.
Bu model aktsiyadorlik mulkining intensiv qayta tatssimlanishi bilan tavsiflanadi. Bu modelda korxonaga tovar sifatila saraladi. U «tsismlarga» bulinib xam, fond birjasi orqali xam sotilishi mumkin. «Аmerikacha» iqtisodiy rivojlanish modelining oʼziga xos xususiyatlaridan yana biri ishlab chiqarish kontsentratsiyalashuvining goyat yuqoriligi va yirik biznesning iqtisodiyda muhim urin toʼtishidir.
Iqtisodiy rivojlanishning «amerikacha» modelida inson omilining roli xam yuqori ekanligini taʼ- kidlash lozim. АQSh muxojir-ajnabiylar mamlakati hisoblanadi. Аmerika davlati muxojirlar tomonidan barpo etilgan. Ommaviy muxojirlik АQShaholisi milliy tarkibining shakllanishida muhimahamiyatga ega. Xozirgi amerika millati - dunyoning turli sitʼalaridan, eng avvalo, Yevropadan kuchib kelgan odamlarning etnik yaxlitligi natijasidir. Garchi АQShda yuzdan ortits millat va elat istitsomat silsa-da, ularning 80 foizini yevropaliklar, 12 foizini qora tanli amerikaliklar, 5 foizini ispan tilida soʼzlashuvchi amerikaliklar tashkil etadi. Mahalliyxalq (avvalo, xindular) soni bir foizga Yaqin, xolos.
Iqtisodiy adabiyotlarda Yevropa mamlakatlari iqtisodiy rivojlanish modellari quyidagi guruhlarga ajratiladi:
> nemis iqtisodiy rivojlanish modeli;
> britancha taraqqiyot modeli;
> frantsoʼzcha taraqqiyot modeli;
> iqtisodiy rivojlanishning «shvedcha modeli».
Nemis iqtisodiy rivojlanish modelining oʼziga xosligi shundaki, unda asosiy eʼtibor ijtimoiy yunaltirilgan bozor iqtisodiyiga, ijtimoiy- Xuquqiy davlat surilishiga saratilgan. Nemis «Iqtisodiy muʼjizasi» iqtisodiyga davlat aralashuvi va erkin bozor tamoyillaridan maqsadga muvofits foydalanishga asoslanadi. Germaniyada iqtisodiyoʼsishni taʼminlashning muhim omillari jumlasiga «Marshall rejasi»ga muvofiq keng miqyosli yordamdan foydalanish, «inson kapitali» sifatining yuqoriligi, jahonxoʼjalik aloqalarida faol ishtirok etish, moʼʼtadil ichki iqtisodiysiyosatni kiritish mumkin. Ushbu omillar taʼsiridauzoqvaqt davomida narx barqarorligi saklanib turgan holda, mamlakatda yalpi ichki mahsulotning yillik oʼrtacha qoʼshimcha. oʼsish surʼati 8,5 foizgacha yetdi. Аynan shu davrda «nemischa sifat», «nemischa mehnatkashlik», «nemischa masʼuliyat» kabi tushunchalar paydo buldi.
Britancha rivojlanish modelida iqtisodiyni davlat tomonidan tartibga solish ustuvor uringa ega. Davlat kapital qoʼyilmalarni moliyalashtirishda, yangi tarmoqlarni ragʼbatlantirishda, ilmiy yoʼnalishni rivojlantirishda, ijtimoiy siyosatni amalga oshirishda muhim rolь uynaydi. Davlat koʼplab kichik korxonalarning yirik kompaniyalar bilan oʼzaro shartnoma imzolashida vositachi rolini bajaradi. Kichik korxonalar esa bunday shartnomalar orqali barqaror bozorga, taʼminot va moliyalashtirish manbasiga ega boʼladilar, yangi texnologiyalar va ilmiy-texnika rivojlanishi natijalaridan foydalanish imkoniyatini kulga kiritadilar.
Frantsoʼzcha rivojlanish modeli «dirijizm» tamoyillariga asoslanadi. Garchi «neoliberal inqilob» natijasida davlatning tadbirkorlik faoliyati birmuncha qiskargan boʼlsa-da, Franiiyada davlat tadbirkorligi darajasidan 3 barobar Yuqoridir. Davlatning tartibga solish faoliyati xam sezilarli darajada saklanib kolgan. Bugungi kunda Frantsiya xukumati umummilliy tuzilmaviy dastur, yangi tarmoqlarni ragʼbatlantirish, ilmiy tadqiqotlarni kullab-kuvvatlash, faol ijtimoiy siyosat yuritish orqali iqtisodiy rivojlanishga taʼsir utkazmokda. Iqtisodiyni tartibga solishda davlat byudjeti asosiy urinda turadi. Frantsiya milliy daromadining 54 foizi davlat byudjeti orqali qayta taksimlanadi.
Iqtisodiy rivojlanishning «shvedcha modeli»da ijtimoiy tenglik va adolatni taʼminlash ustuvordir. «Shvedcha» modelning IQTISODIY asoslari kuyi- dagilardan iborat:
> aralash iqtisodiy (bozor mexanizmi va davlat tomonidan faol tartibga solish usulidan birgalikda foydalanish);
> ishlab chiqarish sohasida xususiy mulkchilik kombinatsiyasi va «isteʼmolning jamoalashuvi»;
> ijtimoiy xizmatlarda davlat-kommunal sekto- rining yirikligi;
> cheklangan mikroiqtisodiysiyosatning bandlik va investitsiyalarning Yuqori darajasini saklab turish buyicha selektiv chora-tadbirlar bilan uygunlashuvi.
Milliy Iqtisodiy rivojlanish modellarining Yevropa modellari (Germaniya, Shveytsariya, Niderlandiya, Shvetsiya) koʼp xollarda Germaniyadagi mashxur daryo nomi bilan- «Reyn modeli» deb xam ataladi Bu modelь aktsioner korxonalar mulklari tarkibining barqarorligi bilan tavsiflanadi. Bu modelda iqtisodiyfaoliyat «falsafasi»katta rolь uynaydi. Unga koʼra korxonaga umumiy manfaatlarga ega jamoa deb karaladi.
Shuni taʼkidlash lozimki, sunggi yillarda Yevropa mamlakatlarining turli milliy modellarida umumevropa modeliga yakinlashuv holati koʼzatiladi. Bu eng avvalo quyidagiyoʼnalishlarda amalga oshirildi:
> yagona ichki bozorni barpo etish;
> iqtisodiyva valyuta ittifokini shakllantirish;
> moliya siyosatini muvofiklashtirish;
> ijtimoiy modellarning yakinlashuvi;
> tadbirkorlik faoliyati va raqobatmuhitini shakllantirishning yagona
shart-sharoitlarini taʼ- minlash;
> federativ tuzilmani takomillashtirish;
> iqtisodiyni tartibga solishning yagona koidalari va mexanizmlarini
qabul qilish.
Yaponiyada xam, Osiyoning yangi industrial davlatlarida xam erkin tadbirkorlik faoliyati davlat boshqaruvi (markazlashgan rejalashtirish) bilan kushib olib boriladi. Аsosiy narxlar fiskal usullar bilan, yaʼni davlat daromadlarini nazarda tutib boshqa rilishi mumkin. Аlbatta, xozirgi iqtisodiyda muayyan turdagi bozor oʼz xolicha va sof koʼrinishda uchramaydi. Xozir mamlakatlar, halqlar tajribasi ancha umumlashib ketdi. Osiyodagi yangi industrial davlatlar, ulardan oldin esa Yaponiya iqtisodiyislohot va xoʼjalikni tarkibiy qaytakoʼrish davomida jahon tajribasidan keng foydalanganligi maʼlum.
Yaponiyada sobik sotsialistik mamlakatlardagi kabi millatning eng isteʼdodli, eng qobiliyatli kismi, tadbirkor, omilkor kishilar yuq kilib yuborilmagan edi. Аsosiy masala - islohotni nimadan boshlashda edi. Bu masala avvalo tugʼri belgilab olindi va keyin yechildi: iqtisodiyjonlantirishning ustun tomonlari aniq belgilandi, avvalo ozik-ovkat, kumir, ruda, eng hayotiy zarur buyumlarni ishlab chiqarish rivojlantirildi.
Iqtisodiy rivojlanishning «yaponcha» modeli oʼzining bir kator xususiyatlari bilan ajralib turadi. Ulardan biri yaponcha hayot tarzi anʼanalarini xurmat qilish asosida barcha darajada va barcha ijtimoiy sohalarda munosabatlarni muvofikdashtirishni koʼzda tutuvchi jamiyatni ijtimoiy tashkil etishdan iboratdir. Yaponiyada goyaviy kadriyatlar asosida amerikacha standartlardan keskin fark kiluvchi mehnatga ragʼbatning oʼziga xos shakli vujudga kelgan. Iqtisodiy rivojlanishning aynan «yaponcha» modelida jamiyat hayotida ijtimoiy-madaniy va diniy omilning ahamiyati yakkol oʼz ifodasini topgan.
Yapon halqi va madaniyatida ijtimoiy ong, jamoa ruxi muhim urin tutadi. Qadimiy va boy tarix samarasidir. Yapon milliy anʼanalariga koʼrahar kanday ijtimoiy guruh manfaati alohida shaxs manfaatidan ustun. Jamiyat hayotida birlamchi guruh - oila asosiy rolь uynaydi, keyingi urinda esa jamoa turadi. Zamonaviy korxona, korporatsiya xam, davlat xam yirik oila hisoblanadi.
Har bir yaponiyalik guruh nomidan fikrlashi va oʼzini guruh aʼzosi deb hisoblashi faqat yapon madaniyati va anʼanalari bilan botik emas, albatta. Bunda yapon jamiyatining ijtimoiy tarkibi xam muhim axamiyagga ega. Mutaxassislar fikricha, Yaponiya ijtimoiy barkamollik jamiyati hisoblanadi. Garchi real vaziyat ushbu taʼrifga toʼla mos tushmasa-da, Yaponiyaning boshqa rivojlangan mamlakatlardan farkli jihatlari koʼp. Chunonchi, aholi jon boshiga tugʼri keladigan oʼrtacha daromadlar mikdori goyat Yuqori bulishiga karamasdan, Yaponiyada boylar va kambagʼallar oʼrtasida unchalik katta tafovut yuq. Xususan, aholining eng boy va eng kashshok 20 foizi daromadlari oʼrtasidagi nisbat Yaponida 2,9 barobarni tashkil etadi. Boshqaruvning «yaponcha» usuli rivojlanishning strategik muammolariga alohida eʼtibor karatadi. Davlat korxonalarning ijtimoiy samaradorligini oshirishga harakat qiladi. Bunda u faqat pul rentabelligi bilan ulchanadigan tor doiradan Yuqorirok fikrlashni har tomonlama kullab-kuvvatlaydi.

Xitoy va Vetnam iqtisodiyislohotni ustun darajada qishloqxoʼjaligidan, ozik-ovkat bozorini toʼldirishdan boshladi va yaxshi natijalarga erishdi.

Xitoyda amalga oshirilgan iqtisodiyislohotlar natijasida bozor mexanizmiva iqtisodiyning nodavlat sektori oʼz mavkeini sezilarli darajada kuchaytirdi. Аmmo davlat tomonidan tartibga solish, mehnat buyicha taksimlash va ijtimoiy kafolatlar mamlakat Iqtisodiyrivojlanishining ustuvor yoʼnalishi hisoblanadi. Ushbu modelni sotsialistik modelь ustuvor mavkega ega boʼlgan aralash iqtisodiy deb xam atash mumkin. Shu urinda Xitoy modelining asoschilaridan biri Den Syaopinning quyidagi soʼzlarini keltirish urinli: «Reja» yoki «bozor» - bu kapitalizm va sotsializmning tub farki emas. Rejali iqtisodiy sotsializm degan maʼnoni anglatmaydi, kapitalizmda xam reja mavjud. Аyni vaqtda bozoriqtisodiyi kapitalizm emas, zero, sotsializmda xam bozor mavjud. Reja va bozor -iqtisodiyusullardir» .
Iqtisodiy rivojlanish modellarining xilma-xilligi rivojlanayotgan mamlakatlarga xam xos. Bu modellarni rivojlanish strategiyasidan kelib chikib shartli ravishda ikki guruhga ajratish mumkin: eksportga yunaltirilgan va importning oʼrnini bosishga qaratilgan strategiyani tanlagan mamlakatlar. Birinchi guruhga Janubi-Sharkiy Osiyoning «yangi industrial mamlakatlari»ni, ikkinchi guruhga Lotin Аmerikasi mamlakatlarining rivojlanish modelini kiritish mumkin.

2-bob Bozor iqtisodiyotiga o'tishning “O'zbek modeli” va uning o’ziga xos xususiyatlari

2.1 Bozor munosabatlariga o'tish jarayonida strategik vazifalarining amalga oshirilishi
Bozor iqtisodiyotiga o'tish davrining umumiy mazmuni iqtisodiy munosabatlarning alohida unsurlarini isloh qilish yoki iqtisodiy siyosatga tuzatishlar kiritish emas, balki butun iqtisodiy munosabatlar tizimini o'zgartirishdan iboratdir.
Ma'muriy buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o'tish davri deganda ma'muriy-buyruqbozlik tizimini bartaraf etish yoki tubdan o'zgartirish hamda bozor tizimining asoslarini shakllantirish jarayonlari amalga oshirilu-vchi tarixiy davr tushuniladi.
1980-1990 yillarga kelib dunyoda ro'y bergan muhim o'zgarishlar iqtisodiy taraqqiyot istiqbollari to'g'risidagi nazari-yalarni qaytadan ko'rib chiqish va ularga jiddiy o'zgartirishlar kiritishni zarur qilib qo'ydi. Chunki bu vaqtga kelib G'arbiy mamlakatlarda uzoq vaqtdan beri (A.Smit davridan boshlab) hukm surib kelgan erkin iqtisodiy tartibga solish, ya'ni iqtisodi-yotning o'zini-o'zi tartibga solish g'oyasi ham, iqtisodiyotni markazlashtirilgan tarzda tartibga solish va boshqarish g'oyasi ham inqirozga uchradi. Bunday sharoitda iqtisodiy taraqqiyot-ning sifat jihatdan yangi yo'llarini qidirib topish zarur bo'lib qoldi. Bu vaqtga kelib ko'pgina rivojlangan mamlakatlarning ta-jribalari umumlashtirilib, iqtisodiyotning yangi taraqqiyot yo'li - ongli ravishda boshqariladigan va tartibga solinadigan bozor iqtisodiyoti deb tan olindi va aksariyat davlatlar shu yo'lni tanladilar. Lekin bunday bozor iqtisodiyotiga o'tish yo'llari (modellari) xilma-xil bo'lib, ularning umumiy va xususiy to-monlari farqlanadi.
Jahon tajribasida bozor iqtisodiyotiga o'tishning barcha yo'llari umumlashtirilib, quyidagi uchta asosiy turga bo'linadi:
1) rivojlangan mamlakatlar yo'li;
2) rivojlanayotgan mamlakatlar yo'li;
3) sobiq sosialistik mamlakatlar yo'li;
4) sosializm g'oyalarini samarali bozor iqtisodiyotini vu-judga keltirish mexanizmi bilan qo'shib olib borish yo'li (Xi-toy, Vetnam).
Bu yo'llar turli tuman va har xil bo'lishiga qaramay ularda umumiylik mavjuddir. Ularning umumiyligi shundaki, ularn­ing hammasi bozor iqtisodiyotiga o'tishni maqsad qilib qo'yadi va mazkur iqtisodiyotning qonun-qoidalari, amal qil­ish mexanizmi ko'p jihatdan umumiy bo'ladi. Shu bilan birga har bir yo'lning o'ziga xos xususiyatlari ham bor, bu esa bozor munosabatlarini shakllantirishning ijtimoiy-iqtisodiy, tarixiy, milliy sharoitlari har xil bo'lishidan kelib chiqadi.
Masalan, bozor munosabatlariga o'tishning rivojlangan mam­lakatlar yo'lida oddiy tovar xo'jaligidan erkin raqobatga asoslangan klassik yoki erkin bozor iqtisodiyofiga va undan hozirgi zamon bozor iqtisodiyotiga o'tiladi.
Mustamlakachilikdan ozod bo'lib, mustaqil rivojlanayotgan mamlakatlarning bozor iqtisodiyotiga o'tish yo'lining xususiyati -bu qoloq, an'anaviy iqtisodiyotdan erkin bozor iqtisodiyotiga o'tishdir. Nihoyat, sobiq sosialistik mamlakatlar yo'lining mu-him belgisi markazlashtirilgan, ma'muriy — buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyotdan hozirgi zamon rivojlangan bozor tizimiga o'tishdan iboratdir. Bu yo'lning boshqa yo'llardan farqi shundaki, totalitar iqtisodiyotning bozor iqtisodiyoti bilan umumiyligi yo'q, ular batamom bir-biriga zid. Shu bilan birga uchinchi yo'lda bozor munosabatlariga o'tayotgan mamlakat­larning o'zi o'tish sharoitlari, iqtisodiy rivojlanish darajasi, mulkchilik va xo'jalik yuritish shakllari bilan bir-birlaridan farqlanadi. Bularning hammasi bozor iqtisodiyotiga o'tishning mazkur yo'lining o'ziga xos xususiyatlaridir.
Jahon tajribasi ko'rsatishicha, bozor iqtisodiyotiga revolyusion yo'l bilan, ya'ni jadal usulda yoki evolyusion yo'l bilan bosqichma-bosqich o'tish mumkin. Birinchi holda, tub is-lohotlarni o'tkazish, awalgi tizimni va tarkib topgan iqtisodiy tnunosabatlarni birdaniga va batamom sindirish talab etiladi. Bu «karaxt qilib davolash» usuli («shokovaya terapiya») deb ataladi. Eski iqtisodiy munosabatlarni bosqichma-bosqich yangi bozor munosabatlariga aylantira borib, samarali bozor iqtisodiyotini shikastsiz vujudga keltirish mumkin. islohotlar tajribasi shuni ko'rsatadiki, evolyusion yo'l kamroq ijtimoiy larzalarga olib ke-ladi, ancha izchil va muqarrardir.
Tartibga solinadigan bozor iqtisodiyotiga o'tish yo'llarigina emas, balki uning andozalari ham xilma-xildir. Eng awalo, ular shunday bozor iqtisodiyoti vujudga keltirilayotgan va amal qilib turgan mamlakatlarning milliy xususiyatlari va an'analari bilan farq qiladi. Shu boisdan bozor iqtisodiyotining ma'lum ando­zalari ularni amalga oshiruvchi muayyan mamlakatga mansubli-giga qarab ajratiladi. Masalan, Germaniya, Janubiy"" Koreya, Turkiya, Argentina, Polsha andozalari va hokazo.'
Ma'muriy-buyruqbozlik iqtisodiyotidan hozirgi zamon bo­zor iqtisodiyotiga o'tishning zarurligi iqtisodiy o'sish ekstensiv omillaridan foydalanish imkoniyatlarining tugab borishi bilan notdvar iqtisodiyotning amal qilish layoqatining pasayishi orqali ifodalanadi.
Ma'muriy-buyruqbozlik tizimi ikkita ahamiyatli kam-chilikka ega. Birinchisi -- bu uning moslashuvchan emasligi. ro'y berayotgan o'zgarishlarga juda sekinlik bilan moslashib borishi. Markazdan turib boshqarishning moddiy va moliyaviy resurslarni qayta taqsimlash bo'yicha qarori ko'rinishidagi moslashtiruvchi mexanizmi vujudga kelgan nomutanosiblik o'zining qaltis nuqtasiga yetgan vaqtdagina ishga tushadi. Ik-kinchi kamchilik bu xo'jalik yuritish tashabbuskorligini «yo'qotib yuborish» oqibatida samaradorlikning nihoyat dara-jada pasayib ketganligidir.
Ma'muriy-buyruqbozlik iqtisodiyotidan bozor iqtisodi­yotiga o'tish turli mamlakatlarda umumiy tendensiyaga ega. Bu jarayon iqtisodiyotni erkinlashtirish, chuqur institusional (eng awalo, mulkchilik munosabatlarida) o'zgarishlarni o'z ichiga oladi, biroq, bir vaqtning o'zida moliyaviy barqaror-lashtirish chora-tadbirlarini amalga oshirilishini taqozo etadi.
Ma'muriy-buyruqbozlik tizimini o'zgartirish mazkur tizim asosining o'zgarishini hamda uni sifat jihatidan farq qiluvchi bozor tizimiga almashtirilishini anglatar ekan, bunday turdagi o'zgarishlarni tizimiy islohotlar deb atash maqsadga muvofiq bo'ladi.
O'tish davrida bozor iqtisodiyotini shakllantirishning asosiy yo'nalishlari bo'lib quyidagilar hisoblanadi:
1. Iqtisodiyotni erkinlashtirish. Erkinlashtirish - bu xo'jalik hayotining barcha sohalaridagi to'siq hamda cheklovlarni, shuningdek, davlat nazoratini keskin ravishda qisqartirish yoki bekor qilishga yo'naltirilgan chora-tadbirlar tizimidan iborat. U butun iqtisodiyotga tatbiq etilib, quyidagilarni o'z ichiga oladi:
- xo'jalik faoliyatini amalga oshirishda davlat monopoli-yasini bekor qilish;
- resurslarning markazlashgan holdagi taqsimotini tu-gatish;
- narxlarning asosan talab va taklif nisbati asosida shakllantirilishiga o'tish;
- ichki va tashqi bozorlarda transaksion bitimlar ustidan davlat nazoratini pasaytirish.
Iqtisodiyotni monopoliyadan chiqarish va raqobat muhitini yaratish.
Bu yo'nalish quyidagi jarayonlarning amalga oshirilishini taqozo etadi:
- barcha iqtisodiy agentlarning ish faolligi uchun teng imkoniyat va sharoitlar yaratilishi;
- bozorga xorijiy raqobatchilar ham kirishi uchun imkon berilishi;
- kichik biznesning rivojlanishiga halaqit beruvchi ma'muriy to'siqlarni olib tashlash, imtiyozli kreditlar berish orqali qo'llab-quwatlash va tarmoqqa kirishidagi to'siqlarni pasaytirish;
- tabiiy monopoliyalarning narx va mahsulot sotish siyo-satini tartibga solish va boshqalar.
3. Institusional o'zgarishlar. Mazkur o'zgarishlar quyidagi sohalarni qamrab oladi:
- mulkchilik munosabatlarini o'zgartirish, jumladan, xususiy sektorni yaratish;
- bozor infratuzilmasini (tijorat banklari, tovar va fond birjalari, investisiya fondlari va h.k.) shakllantirish;
- iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning yangi tizimini yaratish;
- bozor sharoitlariga mos tushuvchi xo'jalik qonunchiligini qabul qilish va boshqalar.
4. Tarkibiy o'zgarishlar. Tarkibiy o'zgarishlar birinchi navbatda xalq xo'jaligi va uning alohida tarmoqlari tarkibida oldingi tizimdan qolgan nomutanosibliklarni yumshatish yoki bartaraf etishga yo'naltirilgan. Tqtisodiyot tarkibiy tuzilishini qayta qurishdan asosiy maqsad - ichki va tashqi bozorlarda to'lovga qodir talabga ega bo'lgan mahsulotlarni ishlab chiqarilishini rivojlantirishdan iborat.
5. Makroiqtisodiy, asosan, moliyaviy barqarorlashtirish.
Aslini olganda, bu jarayon tizimiy islohotlar qatoriga kir-maydi, chunki u bozor iqtisodiyoti barqaror amal qilayotgan mamlakatlarda ham tez-tez o'tkazilib turadi. Bu yo'nalishning muhim ahamiyati shundan kelib chiqadiki, ma'muriy-buyruqbozlik tizimining inqirozi, eng awalo va kuchli rav-ishda moliyaviy sohada, ayniqsa, yuqori inflyasiya shaklida namoyon bo'ladi. Inflyasiyaning uzoq vaqt mavjud bo'lishi bozor munosabatlarining normal qaror topishiga to'sqinlik qiladi, shuning uchun uni bartaraf etish o'tish davri iqtisodi­yoti uchun o'ta muhim hisoblanadi. Makroiqtisodiy barqaror­lashtirish chora-tadbirlari tizimiga pul emissiyasini cheklash, davlat byudjeti taqchilligini qisqartirish, ijobiy foiz stavkasini ta'minlash va boshqalar kiradi.
6. Bozor xo'jaligiga mos bo'lgan aholini ijtimoiy himoya-lash tizimini shakllantirish. Bu tizim aholining nisbatan muhtoj qatlamini aniq ijtimoiy qo'llab-quvvatlashga yo'naltirilgan.
Bozor tizimining ko'rsatib o'tilgan asosiy unsurlarini shakllanishining yakuniga yetishi o'tish davri tugaganligidan darak beradi.
Markazlashgan ma'muriy-buyruqbozlikka asoslangan iqtiso-diyotdan bozor iqtisodiyotiga o'tishda maqsad bir xil bo'lsa-da, turli mamlakatlar turli yo'llarni tanlashlari mumkin. Hammaga ma'lumki, bir tizimdan ikkinchi tizimga o'tishda ikki yo'l, ya'ni revolyusion va evolyusion yo'llar mavjud. Polsha, Chexoslova-kiya, Rossiya va boshqa ay rim mamlakatlar bozor iqtisodiyotiga o'tishning revolyusion yo'lini, birdaniga katta to'ntarishlar qil­ish yo'lini tanladilar. Boshqacha aytganda ular «karaxt qilib davolash» degan usulni qo'lladilar. Bu yq'Ini amalga oshirish uchun Rossiyada «300 kun», «500 kun» degan o'tish dasturlari ishlab chiqildi. Bu dasturlarni tezkorlik bilan amalga oshira boshladilar. Bunda ular bir tizimdan ikkinchi tizimga o'tishda ancha uzoq muddatli o'tish davri bo'lishfni unutdilar. Natijada bu mamlakatlarda ishlab chiqarish hajmi keskin tushib ketdi, ko'plab korxonalar yopilib, ishsizlar soni ko'paydi, pulning qadri keskin pasayib ketdi, iqtisodiyot esa hamon karaxtlikdan chiqqani yo'q, odamlarning ahvoli og'irlashdi.
Shuning uchun O'zbekiston bu yo'ldan bormay boshqa yo'l tanladi. Bu yo'1 O'zbekistonning o'ziga xos madaniy, tarixiy, iqtisodiy va tabiiy xususiyatlarini hamda bu yo'ldagi jahon tajribasini hisobga olgan holda revolyusion to'ntarishlarsiz, ijtimoiy to'qnashuvlarsiz, ijtimoiy himoyani kuchaytirgan holda asta-sekinlik, lekin qat'iyatlilik bilan bosqichma-bosqich rivojlangan bozor iqtisodiyotiga o'tishdan iboratdir.
«Bizning bozor munosabatlariga o'tish modelimiz Respub-likaning o'ziga xos sharoitlari va xususiyatlarini, an'analar. urf-odatlar va turmush tarzini har tomonlama hisobga olishga, o'tishdagi iqtisodiyotni bir yoqlama, beso'naqay rivojlantirish-ning mudhish merosiga barham berishga asoslanadi»2, deb yo-zadi mamlakatimiz Prezidenti Islom Karimov.
O'zbekistonda bozor munosabatlariga o'tish yo'li ijtimoiy yo'naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirishga qaratilgan. Bu yo'lni amalga oshirishga, iqtisodiyotni tubdan isloh qil-ishga Prezidentimiz I.Karimov tomonidan ishlab chiqilgan beshta muhim tamoyil asos qilib olingan:
Birinchidan, iqtisodiyotni mafkuradan xoli qilish, uning ustunligini ta'minlash.
Ikkinchidan, o'tish davrida davlatning o'zi bosh islohotchi bo'lishi.
Uchinchidan, butun yangilanish va taraqqiyot jarayoni qonunlarga asoslanmog'i, qonunlarning ustunligi ta'minlanmog'i lozim.
To'rtinchidan, bozor munosabatlariga o'tish bilan bir qa-torda aholini ijtimoiy himoyalash sohasida kuchli chora-tadbirlarni amalga oshirish.
Nihoyat, beshinchidan, bozor munosabatlarini bosqichma-bosqich qaror toptirish. Bozor munosabatlariga o'tishda bu tamoyillarning hammasi ham muhim ahamiyatga egadir, lekin ularrilng ichida bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o'tish tamoyili alohida e'tiborga loyiq. Chunki tegishli huquqiy ne-gizni, bozorning infratuzilmalarini yaratish, odamlarda bozor ko'nikmalarini hosil qilish, yangi sharoitlarda ishlay oladigan kadrlarni tayyorlash uchun vaqt kerak bo'ladi.
Bundan tashqari, bozor munosabatlariga o'tish faqatgina iqtisodiyot sohalarini o'zgartirish bilan cheklanmaydi. U ijti­moiy hayotning bir-birlari bilan uzviy bog'liq bo'lgan barcha sohalarini, shu jumladan, siyosiy, ma'naviy-axloqiy, maishiy va boshqa sohalarni ham tubdan o'zgartirishni taqozo qiladi. Bularning hammasi bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich, evolyusion yo'l bilan o'tish haqidagi g'oya juda muhim va afzal ekanligini ko'rsatadi.
Bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o'tish tamoyilini amalga oshirish iqtisodiyotni isloh qilishning asosiy bosqichlarini aniq farqlash, bu bosqichlarning har biri uchun aniq maqsadlarni, ularga erishish vositalarini belgilab olishni talab qiladi.
Prezidentimiz LA. Karimovning asarlarida bozor iqtisodi­yotiga o'tishning birinchi bosqichida quyidagi ikkita vazifani birdaniga hal qilish maqsad qilib qo'yilganligi ta'kidlanadi:
- totalitar tizimning og'ir-oqibatlarini yengish, tanglikka barham berish, iqtisodiyotni barqarorlashtirish;
- Respublikaning o'ziga xos sharoitlari va xususiyatlarini hisobga olgan holda bozor munosabatlarining negizlarini shakllantirish.3
Shu vazifalarni hal qilish uchun birinchi bosqichda isloh qilishning muhim yo'nalishlari aniqlab olindi va bajarildi.
Birinchidan, o'tish jarayonining huquqiy asoslarini shakllantirish, islohotlarning qonuniy-huquqiy negizini mustahkamlash.
Ikkinchidan, mahalliy sanoat, savdo, maishiy xizmat korxonalarini, uy-joy fondini xususiylashtirish, qishloq xo'jaligida va xalq xo'jaligining boshqa sohalarida mulk-chilikning yangi shakllarini vujudga keltirish.
Uchinchidan, ishlab chiqarishning pasayib borishiga bar-ham berish, moliyaviy ahvolning barqarorlashuvini ta'minlash.
Respublika iqtisodiyotini bozor munosabatlariga o'tkazish bo'yicha birinchi bosqichda qo'yilgan vazifalarni amalga oshirish jarayonida iqtisodiyot sohasiga tegishli bo'lgan, iqtiso-diy munosabatlarni shakllantirishning huquqiy negizini barpo etadigan 100 ga yaqin asosiy qonun - hujjatlar qabul qilindi.
Birinchi bosqichda kichik xususiylashtirish amalda tugallandi, davlat mulkini boshqarish va uni mulkchilikning boshqa shakllariga aylantirish uchun zarur bo'lgan muassasalar tizimi tuzildi.
Qishloq xo'jaligida agrar islohot jarayonida bozor iqtisodiyoti talablariga mos keladigan yangi xo'jalik tizimi shakllandi va iqtiso-diyotning davlatga qarashli bo'lmagan qismi keng rivojlandi.
Xalq xo'jaligini, tarmoqlar va hududlarni boshqarishning eng maqbul va mavjud sharoitlarga mos bo'lgan tizimlari ishlab chiqildi. Narxlar to'liq erkinlashtirildi, bozor infratuzilmasining asosiy qirra-lari shakllantirildi, aholini ijtimoiy himoyalash tizimi amalga oshirila boshladi, iqtisodiy va moliyaviy barqarorlikka erishildi.
Respublikada bozor munosabatlariga o'tishning birinchi bosqichida iqtisodiyotda va ijtimoiy sohada yuz bergan tub o'zgarishlar uning o'z taraqqiyotida keyingi sifat jihatdan yangi bosqichga o'ta boshlash uchun mustahkam shart-sharoit yaratdi. Shu bilan birga isloh qilishning birinchi bosqichi nati-jalari keyingi bosqichning strategik maqsadlari va ustun yo'nalishlarini aniq belgilab olish imkonini berdi.
Ikkinchi bosqichda investisiya faoliyatini kuchaytirish, chuqur tarkibiy o'zgarishlarni amalga oshirish va shuning ne-gizida iqtisodiy o'sishni ta'minlab, bozor munosabatlarini to'liq joriy qilish maqsad qilib qo'yiladi. Shu maqsaddan kelib chiqib I.A.Karimov asarida bu bosqich uchun bir qator vazifa -lar ajratib ko'rsatiladi:
Birinchi vazifa - davlat mulklarini xususiylashtirish soha-sida boshlangan ishni oxiriga yetkazish. Bunda davlat mulkini xususiylashtirish, tadbirkorlik faoliyatini keng qo'llab-quwatlash, kichik xususiy korxonalar tashkil qilishni rag'batlantirish hisobiga ishlab chiqarishda davlatga qarashli bo'lmagan qismning ulushini oshirish ko'zda tutiladi.
Ikkinchi vazifa - ishlab chiqarishning pasayishiga barham berish va makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlash. Bu ham korxonalar va tarmoqlarning, umuman davlatning iqtisodiy va moliyaviy barqarorligiga erishish imkonini beradi.
Uchinchi vazifa - milliy valyuta-so'mni yana ham mustahkam-lashdan iborat.
Bu esa so'mning konvertasiyasi, qat'iy valyutalarga erkin sur'atda almashtirish layoqati demakdir, unga pulning qadr-sizlanishiga qarshi ta'sirchan choralarni qo'llash, iste'mol mollari ishlab chiqarishni ko'paytirish hamda ichki bozorni shunday mollar bilan to'ldirish, korxonalarning chetga mol chiqarishini kengaytirish hisobiga valyuta zahiralarini mustahkamlash yo'li bilan erishiladi.
To'rtinchi vazifa - iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishini tubdan o'zgartirish, xom ashyo yetkazib berishdan tayyor mahsulot ishlab chiqarishga o'tish.
Bunda tarkibiy o'zgarishlarda Respublika uchun eng asosiy hisablangan tarmoqlarni, jumladan, yoqilg'i, energetika va g'alla komplekslarini rivojlantirish nazarda tutiladi.
O'tish davrining ikkinchi bosqichida aholining kam ta'minlangan qatlamlarini ijtimoiy himoyalashni kuchaytirish, ularga tegishli yordam ko'rsatish borasida birinchi bosqichda tutilgan yo'l davom ettiriladi.
Shunday qilib, O'zbekistonda iqtisodiyotni bozor munosa­batlariga o'tkazishda ikki bosqichli taraqqiyot yuzaga keladi. Birinchi bosqichda davlat sektori va bozor xo'jaligidan iborat yarim erkinlashgan iqtisodiy tizim yuzaga keladi. Ikkinchi bosqichda iqtisodiyot to'liq erkinlashtiriladi, xususiylashtirish tugallanadi, narxlar erkin qo'yib yuboriladi, davlat korxonalarining monopol mavqei tugatiladi.
Lekin bundan Respublikada iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish maqsadiga to'liq erishildi va bu sohada qo'yilgan vazi-falar to'liq bajarildi degan xulosa kelib chiqmaydi. Chunki bo-zor iqtisodiyotiga asoslangan erkin demokratik davlat barpo etish, fuqarolik jamiyatining mustahkam poydevorini shakllanti-rish bar bir davrda kun tartibiga yangi vazifalarni qo'yadi.
Prezidentimiz I.Karimov ta'kidlab o'tganlaridek, hozirgi bosqichda «erkinlashtirish va islohotlarni chuqurlashtirish nafaqat iqtisodiy, balki ham ijtimoiy, ham siyosiy vazifalarni hal qilish-ning asosiy shartidir»5. Bu esa iqtisodiyot sohasida quyidagi aniq vazifalarni amalga oshirishni ko'zda tutadi:
- iqtisodiyotning barcha sohalari va tarmoqlarida erkinlashtirish jarayonini izchillik bilan o'tkazish va iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish;
- xususiylashtirish jarayonini yanada chuqurlashtirish va shu asosida amalda mulkdorlar sinfmi shakllantirish;
- mamlakat iqtisodiyotiga xorij sarmoyasini, awalo, bevosita yo'naltirilgan sarmoyalarni keng jalb etish uchun qulay xuquqiy shart-sharoit, kafolat va iqtisodiy omillarni yanada kuchaytirish;
- kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning iqtisodiy ta-raqqiyotda ustuvor o'rin olishiga erishish;
- mamlakatning eksport salohiyatini rivojlantirish va mustahkamlash, iqtisodiyotimizning jahon iqtisodiy tizimiga keng ko'lamda integrasiyalashuvini ta'minlash;
- iqtisodiyotda mamlakatimiz iqtisodiy mustaqilligini yanada mustahkamlashga qaratilgan tarkibiy o'zgarishlarni izchil davom ettirish.