Reja: Kirish 1-bob Iqtisodiy tаrаqiyotgа erishishning xorij tаjribаlаri

1-bob Iqtisodiy tаrаqiyotgа erishishning xorij tаjribаlаri
1.1 Bozor iqtisodiyiga oʼtishning xozirgi zamon modellari
Mamlakatlarni guruhlarga ajratishda turli mezonlardan foydalaniladi. Birinchi mezon sifatida hududiy yondoshuvga murojaat qilish mumkin. Masalan, mamlakatlarni kitʼalar buyicha guruhlash, oʼz navbatida, bu kitʼalarni madaniy- tarixiy hududlarga bulish mumkin. Misol uchun Yevropani gʼarbiy, Markaziy va Sharkiy Yevropaga ajratish maqsadga muvofikdir.
Аholi jon boshiga tugʼri keladigan YaIM xajmiga koʼra mamlakatlarni eng kam rivojlangan, rivojlanayotgan va rivojlangan mamlakatlarga guruhlanadi. BMT iqtisodiytahlilmaqsadlarida mamlakatlarni quyidagilarga ajratadi: rivojlangan mamlakatlar, oʼtish davri iqtisodiyidagi mamlakatlar va rivojlanayotgan mamlakatlar. Bu guruhlarga kiruvchi mamlakatlarni xam turli tamoyillarga koʼra yana kichik guruhlarga bulish mumkin. Masalan, rivojlangan mamlakatlarning ichida eng tarakkiy etgan yetti mamlakat: АQSh, Yaponiya, G yermaniya, Buyuk Britaniya, Frantsiya, Italiya va Kanadani ajratib koʼrsatish mumkin. Oʼtish
davri iqtisodiyli mamlakatlarni xam Sharqiy Yevropadagi Sobiq sotsialistik mamlakatlar va Sobiq Sovet ittifoqi tarkibiga kirgan respublikalarni alohida guruhga kirita olamiz.
Rivojlanayotgan mamlakatlarni hududiy, iqtisodiyining rivojlanishi, tashqiqarzining mitsdori darajasi jihatidan xam guruhlarga ajratishimiz mumkin. Masalan, sof kreditor, sof qarzdor mamlakatlar yoki energiya resurslarini eksport siluvchi yoki bu resurslarni import siluvchi mamlakatlar va xokazo. Yuqorida aytilganlarni umumlashtirgan holda mamlakatlarning quyidagi elementar tipologiyasini keltirishimiz mumkin.
1) Katta yettilik davlatlari.
2) Boshqa rivojlangan mamlakatlar.
3) Yangi industrial mamlakatlar.
4) Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlari.
5) Sobiq SSSR respublikalari.
6) Xitoy.
7) Xindiston va Pokiston.
8) Nisbatan tezrots rivojlanayotgan mamlakatlar.
9) Klassik rivojlanayotgan mamlakatlar.
10) Eng kam rivojlangan mamlakatlar.
Daromad darajasiga koʼra mamlakatlarni kam daromadli (60 ta), oʼrtadan past daromadli (59 ta), oʼrtadan yuqori daromadli (37 ta) va yuqori daromadli (53 ta) mamlakatlarga ajratish mumkin.
Jahoniqtisodiyida АQSh, G yermaniya, Yaponiya kabi bir qator sanoati rivojlangan mamlakatlar xuddi mana shu yoʼllar orqalitaraqqiy etgan edi. АQShoʼziqtisodiyfaoliyatini dastlabki yillarida asosan xom-ashyo, mevalar, paxta, asal, kumir va shunga uxshash bir qator sanoat va qishloqxoʼjalik mahsulotlarni eksport qilishdan boshlagan boʼlsa, GFR 50-yillarda kumir, qora metallurgiya, ximiyaviy sanoat mahsulotlarni ekport qilishdan, Yaponiya esa tutsimachilik, metalurgiya, ximiyaviy sanoat mahsulotlarni eksport qilishdan boshlagan edi.
60-yillarda Sharqiy Osiyo va Lotin Аmerikasidagi bir qator mamlakatlar, yaʼni “YaIM”lar xam xuddi ana shu yoʼllar orqali rivojlanish bosqichiga qadamquygan edi.
Ushbu davlatlarning barchasi iqtisodiyoʼsishning tashqi omillaridan samarali foydalandilar. Shu urinda, sanoati rivojlangan mamlakatlardan xorijiy sarmoyalar- texnika va texnologiyalarni keng miqyosda jalb qilinganligini taʼkidlab oʼtish lozimdir. Maʼlumki, bir qator sabablarga koʼra, “yangi industrial mamlakatlar” ning baʼzi birlari sanoati rivojlangan mamlakatning muhim siyosiy va Iqtisodiy manfaatlari taʼsir doirasiga tushib solganligini koʼrishimiz mumkin. АQShning siyosiy manfaatlari asosan Sharqiy Osiyo mamlakatlarining “kommunistik taʼsiriga” sarshi turuvchi Tayvanь va Janubiy Koreyaning siyosiy manfaatlarini qoʼllab-quvvatlashga saratilgan edi. Shuning uchun xam ushbu mamlakatlarga cheksiz Iqtisodiy yordam uyushtirilib harbiy jihatdan qullab- quvatlandi.
Yaponiya investitsiyalari, “YaIM” ning industriallashuviga va ularning eksport tavarlarning raqobatbardoshligini oshirishga imkoniyat yaratib, “YaIM”lar sanoatida qayta ishlanadigan mahsulotlarning yirik eksportyorlaridan biriga aylanishida muhim rol o’ynamokda. Yaponiya investitsiyalarini kirib kelishi birgina 1982-1985 yillarning oʼzida Tayvanda 2,1 martaga , Gonkongda esa 61%ga usgan edi.
Jahoniqtisodiyida Osiyoning “YaIM”lari uchun shu narsa harakterli buldiki, ulardagi tadbirkorlik sarmoyalari, birinchi galda qayta ishlash sanoati va xom ashyo tarmoqlarini rivojlantirishga yunaltirildi. Oʼz navbatida, Lotin Аmerikasining “YaIM” laridagi ishbilarmonlik sarmoyalari esa, koʼprok savdo, xizmat koʼrsatishsohalari va qayta ishlash sanoat tarmoqlariga jalb etilgan edi. Xullas, jahoniqtisodiyida xorijiy sarmoyalarning keng mikyosda tarqalishi shu narsaga olib keldiki, “YaIM”larda xorijiy sarmoyalar ishtirok etmagan birorta xam iqtisodiytarmoq kolmagan edi.