Reja: Kirish “Devonu lugʻotit turk”da yordamchi so’zlardi ishlatilishi

Mavzu: “Devonu lugʻotit turk”da yordamchi so’zlar .

Reja:

1. 
   Kirish
   
2. 
   “Devonu lugʻotit turk”da yordamchi so’zlardi ishlatilishi
   
3. 
   Xulosa
   
4. 
   Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati
   

Kirish

Qomusiy olim Mahmud Qoshg`ariy o`z asarlarida, ya`ni “Devonu lug`atit turk” asarida buyuk allomalar singari mehr-oqibat, do`st-birodarlik g`oyalarini ilgari suradi. Mahmud Qoshg`ariy Bolosog`un shahrida dunyoga kelgan. Uning to`liq ismi Mahmud ibn Husayn ibn Mahmuddir. Hozirgi Qirg`izistonda Barsg`on daryosi va Barsg`on dovoni bor. Ular Issiq ko`l atrofida joylashgan. Xuddi shu yerda Barsg`on shahri bo`lgan. Mahmudning otasi va bobosi ana shu shahardan edi. Otasi Qashqarga ko`chib kelgan va Mahmud shu yerda tug`ilgan. Shuning uchun ham Qoshg`ariy nasabini olgan. Agar joiz bo`lsa, tillar u turkiy gramatikasini ishlab chiqqan birinchi tilshunos olimdir. Turkcha, arabcha lug`atning birinchi namunasi ham uning nomi bilan bog`liq. “Devonu lug`atit turk” Mahmud Qoshg`ariy qoldirgan va turkiy xalqlar uchun bebaho bo`lgan qomusiy asardir. U bu devon ustida uzoq yillar ishladi, dastlab u ko`p yillar yurtma yurt kezib manbaa to`pladi.Yuqori chindan boshlab butun Movarounnahr , Xorazm, Fag`ona, buhoroga qadar cho`zilgan keng va kata hududni birma-bir kezib chiqdi va bu katta hududda yashagan urug`lar, xalqlarning o`zini, ularning kasb-korlarini, turar joylarini , nufuzlarini aniqladi va ularning tillarini sinchiklab o`rgandi.
“Devonu lugʻotit turk”da yordamchi so’zlardi ishlatilishi
Allomaning mehr-oqibat, qarindosh urug`chilik haqidagi qarashlari uning “Devonu lug`atit turk” asarida ham aks etgan. Mehr-oqibat, qarindoshchilik sharqona umumbashariy ahamiyatga molik yuksak fazilatlarimiz sifatida qimmartlidir. Mehr insoniy munosabatlaning eng oliy ko`rinishlaridan biri, qalblarni tutashtiruvchi ilohiy rishta hisoblanadi. So`zning lug`viy ma`nosiga e`tabor qaratsak, uning forschasi lafz bolib, “Sevgi”, “Muhabbat”, “Moyillik” ma`nolarini ifodalo`vchi tushuncha ekanligi anglashiladi. “Mehr” so`ziga “insonning o`z tug`ishganlariga, qarindosh-urug`larida, yaqin kishilariga va umuman adamga, olamga nisbatan samimiy muhabbati, yaxshi ko`rish tuyg`usisifatida ta`rif beriladi izohli lug`atlarda, shu o`rinda qomusiy olim Mahmud Qoshg`ariyning “Devonu lug`atit turk” asarida” keltirilgan quyidagi so`zni misol qilmoqchiman”.
VMS kэlдi-keldi¹: VMS _______________ эр ёшга kэlдi-er uyga keldi.
Maqolda shunday keltirilgan: “جاء الزوج المنزل” bir qarg`a birla qish kelmaydi- бiр қарға бipla қiш кэlмас.
Bu maqol ishga yordam berishi mo`ljallangan do`stning kelishini kutishda xovliqmaslik, sabr qilib ishlashga undab so`zlanadi . Mehr-oqibat tushunchasi mana shu maqolda ham o`z aksini topgan desak, yanglishmagan bo`lamiz. Chunki, bir-birovlariga mehr-oqibatli insonlargina yumushlarda o`zaro xamjihat bo`ladilar va yumushlarni birgalikda bajaradilar. Lekin shuni takidlash lozimki, har bir so`zning teskari (antonim) ma`nolari ham bo`ladi. Insonlar doimo bunyodkor g`oyalar ostida fikr yuritishmaydi.Ularning ayrimlari vayronkor g`oyalarni ham o`ylashlari mumkin.
“Devonu lug`atit turk” da shunday so`z keltirilgan:
“Aл iккi кiшi ара чақgi- u ikki kishining orasini buzdi”² , “قطعة чақдi-chaqdi, eshittirdi”:
Ол iккi кiшi ара чақдi-u ikki kishining orasini buzdi.
ضرب البرق ол чақмоқ чақдi-u chaqmoq chaqdi. (والتصفيق الرعد чақар, чақмоқ).
Chaqmoq so`zi ham masdir, ham ismdir. “Chaqmoq” so`zining dastlabki ma`nosi “chaqmoqtoshi” urushtirish edi. So`ng kishilarni bir-biriga chaqish, chaqmachaqarlik ma`nosida ham qo`llangan. Bundaham birovni chaqish, ishqash ma`nosi bor. Birinchidan predmetni bir-biriga ishqash bo`lsa, ikkinchidan birovning so`zini birovga yetkazish ma`nolsidadir. Ammo u davrda chaq so`zi nish urmoq ma`nosida qo`llanmagan. Hozirgi o`zbek tilida 1-ma`no tamom yo`qolgan. Bu xol texnik taraqqiyot talabi asosida yuzaga kelgan. Hozirgi tilda chaqmoq so`zining eng aktiv ma`nosi zaharli hashorotlarning chaqishidir. Demak, so`zlar ma`nosida ma`lum qonuniyat asosida o`zgarish yuzaga keldi.
Insonlar o`zaro bir-birlariga bunday yomon illatlarni qo`llamasliklari ularning hamjihat bo`lib yashashlari ularning hayotida mehr-oqibat qarindosh-urug`chilik rishtalarini mustahkamlanishiga olib keladi. Shu o`rinda asarda keltirilgan quyidagi jumlaga e`tabor qaratsak.
Yay ko`rkinga inanma.
Suvlar uza tayanma.
Esizligig anunma.
Tilda chiqar ezgu so`z³.
Bahor ko`chiga, uning rang-barang gullariga chiroyliligiga ishonma, undan yaxshilik umid qilma. Suvga suyanganlar kabidir. Yomonlikka otlanma, tilingdan doim xalq sendan minnatdor bo`ladigan yaxshi so`zlar chiqar. Bu jumlalarda alloma insonlarning bir-biriga muomala qilayotganda chiroyida, tashqi ko`rinishiga qarab muomala qilmaslik, bunday o`tkinchi go`zallikka emas aksincha insonning qalb go`zalligiga e`tabor qaratish. Bahorning ko`rki uning rang-barang gullari tez so`ngani kabi insonlarning tashqi ko`rinishlariham abadiy emasdir. Zero qalb go`zalligi hech qachon yo`qolmasligi haqiqatdir. Qalbi go`zal inson hamisha yaxshilikni ko`zlaydi. Atrofdagilarga mehr-muhabbat ulashadi. “Mehr dunyo ustuni” degan so`z bejiz aytilagan.

Xulosa:
Bular hozirgi avlodlar uchun ham nihoyatda katta ahamiyatga ega. Mahmud Qoshg`ariy umri davomida qilgan mashaqqatli mehnati evaziga qomusiy olim va tolmas sayyoh bo`lib tanildi. U turkiy til gramatikasini ishlab chiqqan birninchi tilshunos olimdir.
Mehr qolur-muhabbat qolur.

Foydalinilgan adabiyotlar

Abdulaxat Qahhorov, “Devoni lug‘otit turk haqida”.Toshkent: “Sharq yulduzi”, 2010-yil,1-son,34-b

2 www.hozir.org sayti

3 O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi. 1-jild. – Тoshkent: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2000.
http://fayllar.org