Reja: kirish I. Bob

2.2. Tabiiy favqulodda vaziyatlar tavsifi va fuqaro muhofazasi.
Indikatorli trubkalarni chet qismlari sindiriladi va ikkala trubkalardagi yuqori ampulalar sindiriladi.Trubkalarni yuqori qismidan ushlagan holda u tez aralashtiriladi. Trubka markirovka qilinmagan joyi bilan nasosga o‗rnatilib undan havo o‗tka ziladi, ikkinchi trubkadan esa havo o‗tkazilmaydi va u pribor korpusini shtativiga o‗rnatiladi. Keyin ampula ochgich yordamida ikkala trubkalarni pastki ampula lari sindiriladi, aralashtirilgandan keyin kontrol trubka rangini qizildan sariqgacha o‗tishi kuzatiladi. Kontrol trubkada sariq rang paydo bo‗lgan vaqtda, tajriba trubkasini yuqori qismida qizil rang hosil bo‗lgan bo‗lsa, bu ZM (zarin, zoman yoki Vi-iks) ni havli konsentratsiyasi borligiga ishora qilinadi. Agar tajriba trubkasida sariq rang kontrol trubkasi bilan bir vaqtda paydo bo‗lsa bu ZM kamligini yoki ularni yo‗qligidan dalolat beradi. Bundan keyin havoda unga chidamli bo‗lmagan ZM (fosgen, sinil kislotasi, xlorsian) aniqlanadi. Buning uchun uchta yashil doirali indikator trubkalar ishlatiladi. Turbka ochiladi, ampula sindiriladi, nasos ga o‗rnatilib u 10-15 marta harakatga keltiriladi. Keyin esa havoda iprit parlarini borligi aniqlanadi. Buning uchun bitta sariq doirali trubkalar ishlatiladi. 76 Bundan keyin trubkalar nasosdan olinadi, to‗diruvchi rangi kasseta yuzasidagi etalon rang bilan solishtiriladi. Buning uchun trubka ochiladi, nasosga qo‗yiladi, 60 marta harakatga keltirib havo o‗tkaziladi va bir minut o‗tgach to‗ldiruvchi rangi kasseta yuzasidan etalon rangi bilan solishtiriladi. Xalq xo„jalik obyektlarida radiatsion va kimyoviy holatni baholash uslublari Odamlarni radioaktiv, zaharlovchi va qattiq ta‘sir etuvchi zaharli moddalar bilan zararlanish havfi radiatsion va kimyoviy holatni qutqaruv va kechiktirib bo‗lmaydigan avariya-tiklash ishlarini tashkil etishga, shuningdek, zararlanish sharoitida xalq xo‗jaligi obyektlarini faoliyatiga ta‘sirini hisobga olgan holda ularni tezda aniqlash va baholashni talab qiladi. Radiatsion holat tuman, aholi punktlarida yoki ob‘ektda hudud va u yerda mavjud bo‗lgan barcha predmetlarni radioaktiv zararlanishi natija sida sodir bo‗ladi. Radiatsion holatni baholash deganda tuzilmalarni, ob‘ektlarni radioaktiv zararlanish sharoitidagi turli harakatlari bo‗yicha asosiy vazifalarni yechish, olingan natijalarni tahlil etish va radiatsion yo‗qolishlar ku zatilmaydigan harakat variantlarini tanlash tushuniladi. Radiatsion holatni baholash yadro qurolini ishlatilishi asoratlarini bashoratlash natijalari va radiatsion razvedka ma‘lumotlari asosida amalga oshiriladi. Radioaktiv zararlanish (3.10.-rasm) darajalari va zararlangan hudud o‗lchamlari (radioaktiviz) portlash quvvati va ko‗rinishiga meteorologik sharoitlarga, hudud va tuproq xususiyatlariga bog‗liq bo‗lib, uni bashorat qilishda boshlang‗ich ma‘lumotlar yadro portlashini sodir bo‗lganligi vaqti, uning koordinatalari, portlash turi va quvvati, shamol yo‗nalishi va tezligi hisoblanadi. Bu bashoratlash ma‘lumotlari asosida obyekt maydonini u yoki bu uchastkasidagi radiatsiya darajasini kerakli aniqlikgacha aniqlash imkoniyati yo‗q. Radiatsion holatni obyektiv baho lash imkoniyatini faqat dozimetrik asboblar yordamida razvedka organlari tomonidan olingan radioaktiv zararlanish haqidagi aniq ma‘lumotlar gina yaratadi. Obyektlarda razvedka radiatsion va kimyoviy kuzatuv postlari, radiatsion va kimyoviy razvedka zveno va guruhlari tomonidan amalga oshiriladi. Ular radioaktiv zararlanish boshlanishini aniqlashadi, radiatsiya darajasini o‗lchashadi va ba‘zi hollarda yer usti portlashi vaqti ni aniqlashadi. Radiatsiya darajasi va o‗lchash vaqti haqidagi ma‘lumot olingach, obyekt FM shtabi ularni radiatsion razvedka va kuzatuv 77 jurnaliga kiritishadi, sxemalarda ko‗rsatilgan radiatsiya darajalariga ko‗ra radioaktiv zararlanish zonalarini chegaralari o‗tkaziladi. 3.10.- rasm. Yer usti yadroviy portlashida radioaktiv izlarning paydo bo„lishi. Radioaktiv zararlanishning xavflilik darajasi va asoratlarining ta‘siri nurlanishning ekspozitsion dozasini hisoblash orqali baholanadi. Bu ma‘lumotlarni hisobga olgan holda quyidagilar aniqlanadi: mumkin bo‗lgan radiatsion yo‗qotishlar; odamlarni zararlangan hududda mumkin bo‗lgan bo‗lishlari vaqti; qutqaruv va shoshilinch avariya-tiklash ishlarini zararlangan hududda boshlanishi va davomiyligi; ishchi, xizmatchilarni va obyekt ishlab chiqarish faoliyatini himoyalash rejimi va boshqalar. Radiatsion holatni baholash uchun boshlang‗ich ma‘lumotlar quyidagilar hisoblanadi: - radioaktiv zararlanish kelib chiqqan yadro portlashining vaqti, radiatsiya darajalari va ularni o‗lchash vaqti; - radiatsiyani kuchsizlantirish koeffitsientlari va yo‗l qo‗yilgan nurlanish dozalari; - qo‗yilgan vazifa va uni bajarish muddati. Kimyoviy holatni baholash deganda zaharlovchi (ZM) va kuchli ta‘sir etuvchi zararli moddalar (KTEZM) bilan zararlanish ko‗lami va xarakterini aniqlash, uning obyektlar, FM kuchlari va aholiga ta‘sirini tahlil etish tushuniladi. Kimyoviy holatni baholashda boshlang‗ich ma‘lumotlar quyidagilar hisoblanadi: ZM (yoki KTEZM) turi, kimyoviy 78 qurol ishlatilgan tuman va vaqti; hududning meteo va topografik sharoitlari; odamlar, texnika va aslahalarning yashirish darajasi. ZM qo‗llanishi natijasida yuzaga kelgan kimyoviy holatni har tomonlama o‗rganish uchun ishlatilgan kimyoviy qurol vositalari, kimyoviy halokat o‗choqlarining chegaralari, zararlangan zona maydoni va ZM turi aniqlanadi. Ushbu ma‘lumotlar asosida quyidagilar baholanadi: - zararlangan havoni tarqalish ko‗lami; - ZMni hudud va texnikadagi chidamliligi ko‗lami; - Terini himoya qilish vositalari bilan himoyalangan odamlarni halokat o‗chog‗ida bo‗lish vaqti; - kimyoviy halokat o‗chog‗ida mumkin bo‗lgan odam yo‗qotish lari. Aholini shaxsiy himoya vositalari organizm ichiga, teri ustiga va kiyimga radioaktiv, zaharlovchi moddalarni va bakterial vositalarni tushi shidan himoya qiladi. Himoya vositalari: nafas olish va terini himoya qilish vositalariga bo‗linadi. Nafas olish organlarini himoya qilish vosita lariga filtrlovchi va izolyasiya qiluvchi protivogazlar, respiratorlar, shuningdek changa qarshi gazmol niqob (PTM 1) va paxta-dokali bog‗ichlar kiradi. Nafas olish organlarini yakka himoyalash vositalarini tasnifi 3.11.- rasmda keltirilgan. Terini himoya qilish vositalariga maxsus izolyasiya qiluvchi kiyim, himoya filtrlovchi kiyim kiradi. Dushmanning bostirib kirish xavfi tug‗ilganda barcha aholi shaxsiy himoya vositalari bilan ta‘minlanishi kerak. Tuzilmalarni shaxsiy tarkibi, ishchi va xizmatchilar shaxsiy himoya vositalarini o‗z ob‘ektlarida aholi esa uy boshqarmalari orqali olishadi. Nafas olish organlarini himoya qilish vositalari: 1) protivogazlar: filtrlovchi va izolyasiya qiluvchi. Filtrlovchi protivogazlarni (3.11.-rasm) ishlash prinsipi nafas olinadigan havoni har xil zararli qo‗shimchalardan oldindan tozalashga asoslangan. Filtrlovchi protivogazlarga GP-5 (a); GP-5 m va GP-4u va boshqalar tegishli. Filtrlovchi protivogazlar havoni tozalaydi, shuning uchun uglerod oksididan himoyalanish uchun qo‗shimcha patron ishlatiladi.
Tabiiy xarakterdagi favqulodda vaziyatlarga: 1. Geofizikaviy xavfli hodisalar: zilzila; vulqonlarning otilishi; geopatogen zonalarni ta‘siri. 2. Geologik xavfli hodisalar (ekzogenli xavfli hodisalar): surilmalar; sellar; o‗pirilish, qulash; qor ko‗chkilari; qiyali yuvilish; o‗rmon jins larining cho‗kishi; yer yuzasining cho‗kishi; abrazitya, eroziya; chang bo‗ronlari. 3. Meterologik va agrometerologik xavfli hodisalar: bo‗ron (9-11 ball); dovul (12-15 ball); tornado (quyun); qasirg‗a (qattiq shamol); vertikal quyun; katta do‗l; kuchli qor yog‗ishi; kuchli sirpanchiq; kuchli ayoz;kuchli izg‗irin; kuchli issiqlik; kuchli tuman; qurg‗oqchilik; garm sel; ertalabki sovuq. 4. Dengizdagi gidrologik xavfli hodisalar:tropik siklon; sunami; kuchli to‗lqin (5 ball va yuqori); dengiz sathini kuchli o‗zgarishi; portlar dagi kuchli vaqtli muz qatlami; tuzlarni ko‗chishi; qiyin o‗tiladigan muz lik. 84 5. Gidrologik xavfli hodisalar: suv sathining yuqoriligi; suv sathining pastligi; suv avzasi va daryoda muz qatlamining hosil bo‗lishi; sizot suvlarining yuqori sathi. 6. Tabiiy yong‗inlar: o‗rmon yong‗inlari; g‗alla yong‗inlari; torf yong‗inlari; yonuvchi quzilmalarning yer osti yong‗ini. 7. Kosmik va Quyosh-kosmik xavfli hodisalar: meteoritlar tushishi; yerni katta kosmik tuzilmalar (asteroid, kometa va boshqalar) bilan to‗qnashishi; Quyosh aktivligining o‗zgarishi. Xavfli geologik favqulodda vaziyatlar.Vazirlar Mahkamasining 455 qaroriga ko‗ra qo‗yidagilardan iborat: zilzila, surilma, tog‗ o‗pirili shi, erni sathini cho‗kishi. Er yuzasida sodir bo‗ladigan xavfli geologik hodisalar asosan erning ichki kuchlari va tashqi tabiiy omillar ta‘sirida bo‗ladi. Bundan tashqari geologik muhitga insonning xo‗jalik qurilish hamda harbiy holatlarda olib boriladigan harakatlari ham ta‘sir etadi. Na tijada ko‗lami katta yoki kichik bo‗lgan turli xildagi ofatlar vujudga kela di. Zilzila tabiatga, jamiyatga va ekologik vaziyatga ko‗p zarar etka zuvchi dahshatli tabiiy hodisadir. Har yili er yuzida turli kuchga ega bo‗l gan yuz mingdan ortiq er silkinishlari qayd etiladi. Mamlakatimiz joy lashgan Markaziy Osiyo mintaqasida keyingi 100 yil ichida 30 ga yaqin kuchli er silkinishlari qayd etilgan bo‗lib, unda yuz minglab kishilar qur bon bo‗lganligi, katta-katta shaharlar vayronaga aylanganligi ma‘lum. 1948 yildagi Ashxabod (8-9 ball, 100 ming odam halok bo‗lgan), Spitak zilzilasi (30 ming odam halok bo‗ldi, 7 dekabr 1988 yil), 1906 yildagi San-Fransiskoda (1906 yil, 700 aholi halok bo‗lgan), Yaponiyaning Kobi shahridagi er qimirlash (1995 yil, 5 ming odam halok bo‗lgan) va Neftegorskdagi (1995 yil, 9,2 ball, 1841 fuqaro halok bo‗lgan) zilzilalar oxirgi 10 yildagi kuchli zilzilalar hisoblanadi. Eng kuchli zilzila O‗zbe kistonda 1902 yilda 8-9 balli Andijonda bo‗lgan, 1946 Namangan da,Toshkentda 1868 va 1966 yil (7-8 ball), Gazlida 8-10 ball zilzila bo‗ lib o‗tgan. 3.9.-Jadvalda er yuzida yuz beradigan turli zilzilalarning yillik o‗rtacha so ni berilgan. 3.9.-Jadval Zilzilalar Magnituda Zilzilalarning yillik o‗rtacha soni Dunyo miqyosidagi fojia >8 1-2 85 Regional miqyosdagi talofatli 7-8 15-20 Lokal miqyosdagi kuchli 6-7 100-150 O‗rtacha kuchdagi 5-6 750-1000 Joylardagi kuchsiz shikastlantiruvchi 4-5 5000-10000 Kuchsiz 3-4 40000-50000 O‗ta kuchsiz, odamlar sezmaydigan