Reja: Kirish Ilmiy-texnik taraqqiyotning mohiyati va rivojlanish bosqichlardagi vazifalari Jahon miqyosida ilmiy-texnik va innovatsion rivojlanish tendensiyalari

Ilmiy-texnik taraqqiyotni rivojlanishining ustuvor yo’nalishlari
Maʼlumki, iqtisodiyotni modernizatsiyalash mamlakatni innovatsion rivojlantirishning asosiy va muhim sharti hisoblanadi. Bugungi kunda Oʼbekiston Respublikasida barqarorlashuv hukm surayotgan bir paytda iqtisodiyotning chuqur modernizatsiyalashuviga erishmay turib innovatsiyalar diffuziyasiga, yaʼni yangi gʼoya, ishlanma va texnologiyalar joriy etilishi va jadal tarqalishiga erishish qiyin. Buning uchun esa, avvalambor, taʼlim, ilm-fan va sanoat integratsiyasini taʼminlash, shuningdek, innovatsion mahsulotlarga boʼlgan talabni oshiradigan yangi kompaniyalar tashkil etilishini ragʼbatlantiruvchi yangi sanoat tarmoqlarini yaratishga koʼmaklashadigan bir qator aniq texnik yechimlarni joriy qilish talab etiladi.
Bugungi kunda milliy iqtisodiyot oldida turgan dolzarb masalalardan biri ham qisqa muddatda mamlakatning innovatsion rivojlanishiga erishishdir. Аks holda, Oʼzbekistonning rivojlangan davlatlar qatoridan joy olishi murakkab kechishi aniq. Mazkur masalani ijobiy hal etish uchun keng qamrovli islohotlar olib borish bilan bir qatorda nanoindustriya tarmoqlarini rivojlantirishga ham alohida ahamiyat qaratish lozim.
Oʼzbekiston Respublikasi Innovatsion rivojlanish vazirligi mamlakatni innovatsion va ilmiy-texnik rivojlantirish sohasida jamiyat va davlat hayotini har tomonlama taraqqiy ettirish hamda respublikaning intellektual va texnologik salohiyatini koʼtarishga qaratilgan yagona davlat siyosatini amalga oshiruvchi davlat boshqaruvi organi boʼlib, oʼz faoliyati doirasida yuqorida aytib oʼtilgan dolzarb masalalar yechimi borasida aniq belgilangan chora-tadbirlarni amalga oshirib kelmoqda.
Oʼzbekistonda iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning hozirgi bosqichida ilgʼor ilm-fan yutuqlari va innovatsiyalarni joriy etish – iqtisodiyot tarmoqlarining raqobatbardoshligini oshirish, ularning iqtisodiy mustaqilligi va bozordagi mavqeini mustahkamlashning asosiy omillaridan biri hisoblanadi. Shundan kelib chiqqan holda, taʼlim, ilm-fan hamda ishlab chiqarish integratsiyasini taʼminlash, uning natijasida innovatsion ishlanmalar yaratish, ulardan mamlakatimizning ilmiy- texnologik salohiyatini mustahkamlash va iqtisodiyotimizni ravnaq toptirish zarur.
2018 yil 7 maydagi PQ-3698-son Oʼzbekiston Respublikasi Prezidentining «Iqtisodiyot tarmoqlari va sohalariga innovatsiyalarni joriy etish mexanizmlarini takomillashtirish boʼyicha qoʼshimcha chora-tadbirlar toʼgʼrisida»gi qaroriga asosan, innovatsiya faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish mexanizmlarini tubdan takomillashtirish, iqtisodiyot tarmoqlari va sohalariga innovatsiyalarni yanada samarali joriy etish uchun shart-sharoitlar yaratish maqsadida ilmiy-tadqiqot muassasalarining 36 nafar ilm-fan boʼyicha direktor oʼrinbosarlari hamda oliy taʼlim muassasalarining 78 nafar ilmiy ishlar boʼyicha prorektorlari ilmiy ishlar va innovatsiyalar boʼyicha prorektorlar lavozimiga tayinlandi.
Shuningdek, mazkur qaror ijrosi doirasida oliy taʼlim muassasalari tuzilmasida innovatsion jamgʼarmalar va ilmiy-innovatsion ishlanmalarni tijoratlashtirish boʼyicha boʼlinmalar tashkil etildi. Jamgʼarmalarda ayni paytda 3,8 mlrd soʼmdan ortiq mablagʼ shakllantirildi.
Prezident farmoniga asosan, Innovatsion rivojlanish va novatorlik gʼoyalarini qoʼllab-quvvatlash jamgʼarmasi tashkil etildi. Jamgʼarmaning jami daromadlari bugungi kun holatiga 8,7 mln АQSh dollari miqdorida shakllantirildi. Jamgʼarma tomonidan hozirgi kunga qadar 33 nafar yosh olimning xorij mamlakatlariga ilmiy stajirovkalari tashkillashtirildi. Jalb qilingan xorijiy yuqori malakali olim va mutaxassislarning xarajatlarini moliyalashtirishga 17,0 ming АQSh dollari hamda 70 mln soʼm miqdorida mablagʼ yoʼnaltirildi. Bundan tashqari, 2018 yil 20 avgustda yosh olimlar uchun qisqa muddatli ilmiy stajirovkalarga yuborish maqsadida tanlov eʼlon qilindi, 8 nafar yosh olim tanlovdan muvaffaqiyatli oʼtdi. 2019 yili Hindiston, Turkiya, Buyuk Britaniya, Janubiy Koreya va Xitoy davlatlari bilan hamkorlikda 40 mlrd soʼmga yaqin grantlar eʼlon qilinishi rejalashtirildi.
Innovatsion rivojlanish strategiyasining «Yoʼl xaritasi»da toʼlov-kontrakt asosida talabalarni oliy taʼlim muassasalariga qabul kvotalarini bosqichma-bosqich bekor qilish, OTMlarning imkoniyati va kadrlarga boʼlgan ehtiyojdan kelib chiqqan holda oliy taʼlim muassasalariga talabalar qabul kvotasini mustaqil belgilash imkoniyatini berish hamda abiturientlarga bir paytning oʼzida bir nechta oliy taʼlim muassasasiga kirishga ruxsat berish orqali aholi oliy taʼlim qamrovini oshirish belgilangan edi. Oʼz navbatida, Prezidentning 2018 yil 28 dekabrdagi Oliy Majlisga Murojaatnomasida OTMlarda qamrovni hozirgi 9 foizli koʼrsatkichdan 2019 yilda 20 foizga oshirish, keyinchalik bu koʼrsatkichni yanada koʼtarish, qabul kvotalarining oliy oʼquv muassasalari tomonidan mustaqil belgilanishi va abiturientlarga bir vaqtning oʼzida bir necha OTMlarga hujjat topshirish tizimini ishlab chiqish topshirigʼi berilgani innovatsion rivojlanish yoʼlidagi dastlabki qadamlardan biri boʼldi.
Davlat ilmiy-texnik dasturlari doirasida 2019–2021 yillarga moʼljallangan amaliy ilmiy-texnik loyihalar va innovatsion ishlanmalar iqtisodiyot tarmoq va sohalarini innovatsion rivojlantirishning ustuvor yoʼnalishlari va vazifalaridan kelib chiqib, xorijiy tajribalarni eʼtiborga olgan holda bosqichma-bosqich shakllantirilib, grantlar doimiy ravishda eʼlon qilinmoqda. Jumladan, 2018 yilda jami 1748 ta loyiha 193,4 mlrd soʼm miqdorida moliyalashtirilib, shundan amaliy loyihalar tegishliligi boʼyicha 912 ta va 114,5 mlrd, fundamental loyihalar 369 ta va 38,2 mlrd, innovatsion loyihalar 285 ta va 32,9 mlrd, yosh olimlarning amaliy loyihalari – 165 ta va 6,3 mlrd, xalqaro ilmiy-texnik loyihalar esa – 17 ta va 1,3 mlrd soʼmni tashkil etadi. Ushbu loyihalarning natijaviyligi yuzasidan doimiy monitoring olib borilmoqda.
Oʼzbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 6 avgustdagi PQ-3899-sonli qarori bilan Innovatsion rivojlanish vazirligi huzurida Ilmiy va ilmiy-texnik faoliyat natijalarini tijoratlashtirish Prezident jamgʼarmasi tuzildi. Ilmiy va ilmiy-texnik ishlanmalarni oʼrganish va tijoratlashtirishning normativ-huquqiy bazasini yaratish maqsadida Oʼzbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 14 iyuldagi PQ-3855-son qaroriga muvofiq tasdiqlangan 43 ta ishlanmaning tijoratlashtirilishi bilan bogʼliq barcha masalalarga Fanlar Аkademiyasining 15 ta ilmiy tekshirish institutlari va 6 ta tijorat banklari jalb etildi. Tasdiqlangan «Yoʼl xaritasi»ga muvofiq 18 ta loyiha boʼyicha innovatsion kompaniyalar ochildi, 9 ta loyiha boʼyicha litsenziya shartnomasi imzolandi. Hozirgi kunda changtutgich loyihasi Navoiy togʼ-kon metallurgiya kombinati mablagʼlari hisobidan tijoratlashtirilib, dastlabki ikki bosqichi yakuniga yetdi.
Qoraqalpoq tabiiy fanlar ilmiy-tadqiqot instituti texnologiyasi asosida «Barxan qumi va ohak asosida silikat gʼisht ishlab chiqarish» loyihasini amalga oshirish uchun ustav kapitali 400 mln soʼmdan iborat «Silikat Barxan» MChJ tashkil etildi. Ushbu loyiha qiymati 18,49 mlrd soʼm boʼlib, uning katta yutugʼi shundaki, Qoraqalpogʼiston Respublikasi hududidagi juda katta miqdorda mavjud barxan qumidan xomashyo sifatida foydalaniladi. Mahsulot ishlab chiqarish jarayonida tabiiy gazdan foydalanilmaydi, shu bilan bir qatorda mahsulot yuqori darajadagi ekologik zararsizdir.
Bundan tashqari, Oʼzbekiston hududidagi seysmik xavfni baholash dasturi Favqulodda vaziyatlar vazirligi tomonidan tijoratlashtirildi.
Oʼsimlik moddalar kimyosi instituti va «Nikofarm» MChJ oʼrtasida farmatsevtika sohasiga oid «Flanorin» va «Ferulen» substantsiyalarini ishlab chiqarish boʼyicha litsenziya shartnomasi imzolanib, ushbu loyihalarni tijoratlashtirish natijasida 440 mln soʼmlik mahsulot ishlab chiqarildi.
Fanlar akademiyasi «Fizika-Quyosh» ilmiy-ishlab chiqarish birlashmasining fizika-texnika instituti hamda Isroil davlatining 6 ta kompaniyasi va Innovatsion rivojlanish vazirligi oʼrtasida imzolangan oʼzaro anglashuv memorandumiga muvofiq 25 oktyabrь kuni TSM (Technology Systems Management) kompaniyasi tashkil etildi.
Ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlariga investitsiyalarni jalb qilish surʼatlarini tezlashtirish hamda ilm-fan va innovatsiyalarni moliyalashtirishda mamlakatimizdagi yirik korxonalarning rolini oshirish maqsadida ilmiy ishlanmalar va tadqiqotlarga sarflanadigan mablagʼlarga soliq solishning shaffof mexanizmini joriy qilish zarur. Bunda har qanday mulkchilik shaklidagi xoʼjalik yurituvchi subʼektlarining oliy taʼlim va ilmiy muassasalari bilan tuzgan shartnomalari asosida amalga oshirilayotgan amaliy va innovatsion ilmiy-tadqiqot hamda tajriba-konstruktorlik ishlarini moliyalashtirishga sarflangan mablagʼlari miqdoriga mos ravishda foyda soligʼi hisoblanadigan soliq bazasini kamaytirish nazarda tutiladi.
Ilmiy-tadqiqot muassasalarini ilmiy-laboratoriya asbob-uskunalari bilan jihozlash, zarur materiallar va butlovchi qismlar bilan uzluksiz taʼminlash Oʼzbekiston Respublikasining «Davlat xaridlari toʼgʼrisida»gi qonuni va boshqa meʼyoriy hujjatlarda belgilangan tartib va talablar asosida amalga oshiriladi.
Ilmiy-tadqiqot muassasalarining moddiy texnika bazasini mustahkamlash uchun 2018–2021 yillarda 32,3 mln АQSh dollari yoʼnaltirish koʼzda tutilgan. Аmaldagi tartibga muvofiq, texnik shartlar va import kontraktlarni ekspertiza qilishga uch oydan olti oygacha vaqt sarflanmoqda. Shu bilan birga, xarid qilinishi rejalashtirilgan laboratoriya asbob-uskunalarining koʼp qismi noyobligini hisobga oladigan boʼlsak, ularni ishlab chiqarishga ham besh oydan bir yilgacha vaqt ketadi.
Yuqoridagilarni inobatga olib, ilmiy- tadqiqot muassasalari ilmiy laboratoriyalarini zamonaviy asbob-uskunalar bilan jihozlash, zarur materiallar va butlovchi qismlar bilan uzluksiz taʼminlashni eng maqbul takliflar asosida ishlab chiqaruvchilar (ularning rasmiy vakillari) bilan toʼgʼridan-toʼgʼri shartnomalar tuzish orqali xarid qilish lozim.
Ilmiy-tadqiqot muassasalarini zarur sarflash materiallar (reaktivlar) bilan uzluksiz taʼminlashga 2018–2021 yillarda 1,9 mln АQSh dollari yoʼnaltirilishi koʼzda tutilgan.
Аmaldagi tartibga muvofiq, zarur sarflash materiallar (reaktivlar) xaridini amalga oshirishga uch oydan olti oygacha muddat talab etilmoqda.
Bundan tashqari, ilmiy laboratoriyalar uchun zarur sarflash materiallari (reaktivlar)ni ishlab chiqarish hamda yetkazib berishga ixtisoslashgan maxsus muassasa tashkil etilmagan.
Oʼzbekiston Respublikasi Innovatsion rivojlanish vazirligi jahon standartlariga mos keluvchi milliy mahsulot yaratish, iqtisodiyotning barcha jabhalariga zamonaviy texnologiyalarni joriy qilish, sogʼliqni saqlash va ekologiya sohalariga innovatsiyalarni tatbiq etish orqali aholi sogʼligʼini mustahkamlash, xalqimiz farovonligini oshirish, qishloq xoʼjaligi, jumladan, urugʼchilikni rivojlantirish orqali oziq-ovqat xavfsizligini taʼminlash kabi vazifalarni bajarishni oʼz oldiga maqsad qilib olgan ekan, oʼz funktsional faoliyati doirasida istiqbolda bajarilishi rejalashtirilgan bir qator chora-tadbirlar va ishlarni belgilab oldi.
Xulosa
Jamiyat taraqqiyotini ilm-fan, texniknika rivojisiz tasavvur etib bo‘lmaydi, shu ma’noda dunyoning barcha mamlakatlarida ilm-fanga aloxida e’tibor qaratiladi. Shunisi e’tiborliki, ilm-fan ijtimoiy asoslarda yoki davlat tarkibiy tuzilmalarida amalga oshirilmasin, u davlat ahamiyatiga ega bo‘ladi. O‘tmishda ham olimlar, ijod ahli faoliyati davlat rahbarlari tomonidan qo‘llab-quvvatlangan. Bizning zamonimizga kelib, u aksariyat davlatlarda xalq xo‘jaligining ajralmas sohasiga aylangan va u davlat tomonidan mablag‘ bilan ta’minlanadi hamda uning ijrosi nazorat qilinadi.