Reja: kirish. Qishloq xo‘jaligining yalpi va tovar mahsuloti haqida tushuncha, ulaming ahamiyati

---

QISHLOQ XO`JALIGI YALPI MAHSULOTI HAJMIGA TA`SIR 
ETUVCHI OMILLAR VA YALPI MAHSULOTNI KO`PAYTIRISH 
YO`LLARI. 
REJA: 
KIRISH. 
1. Qishloq xo‘jaligining yalpi va tovar mahsuloti haqida tushuncha, 
ulaming ahamiyati 
2. Qishloq xo‘jaligining yalpi mahsuloti tarkibi, o‘zgarishi, sifati va 
raqobatbardoshliligi 
 3. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini taqsimlash, sotish va tovarlilik 
darajasini oshirish yo‘llari. 
XULOSA. 
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR. 

---

KIRISH. 
Qishloq xo‘jaligining yalpi va tovar mahsuloti va tarmoqda unga bo‘lgan talabni 
aniqlash, yalpi mahsulotni baholash turlarini asoslash, yalpi mahsulotni ko‘paytirish 
yo‘llarini, ekstensiv va intensiv yo‘llami o‘rganish, qishloq xo‘jaligi mahsulotlar 
bozorini rivojlantirish yo'llarini o‘rgatish. Yalpi mahsulot tarmoqda ma’lum davr 
mobaynida ishlab chiqilgan mahsulotlaming hamma hajmini bildiradi. U 
o‘simlikchilikning yalpi mahsuloti va chorvachilikning yalpi mahsulotidan iborat 
boiadi. 0 ‘simlikchilikmng yalpi mahsuloti qishloq xo'jaligi ekinlarining 
mahsulotlarini, ko‘p yillik ko‘chatlami ekish, ulami parvarishlab o‘stirish va 
tug‘allanmagan ishlab chiqarishning o‘sib borish qiymatlarini hisobga olgan holda 
yalpi yig‘imini qamrab oladi. Chorvachilikdagi yalpi mahsulot - bu hayvonlami 
so‘yish bilan bog‘liq bo‘lmagan tayyor mahsulotlar (sut, jun, tuxum) nasi olish, yosh 
buzoqlar va katta yoshli qoramollami o‘sishidan vazn ortishi, shuningdek, 
qo‘shimcha mahsulotlardir. Qishloq xo‘jaligida yalpi mahsulot natural va qiymat 
baholarda ifodalanadi va hisobga olinadi. Natural ko‘rsatkichlarda u mahsulotning 
alohida turlari bo‘yicha aniqlanadi. Yalpi mahsulot qiymati taqqoslama va amaldagi 
haqiqiy joriy baholar (uning tovar qismi-realizatsiya bahosida, tovar bo‘lmagani-
tannarxi bo‘yicha) shuningdek, tannarxlar bo‘yicha ham hisoblab chiqiladi. Mahsulot 
ishlab chiqarishning umumiy hajmini, unig yillar bo‘yicha o‘zgarishini, shuningdek 
yerdan moddiy va mehnat resurslaridan (yeming unumdorligi, fondlaridan foyda, 
mehnat unumdorligi va boshqalar) va boshqa maqsadlarda foydalanishning iqtisodiy 
samaradorlik ko‘rsatkichlarini hisoblab chiqish uchun, yalpi mahsulotlami 
taqqoslama baholarda baholanadi. Hozir qishloq xo‘jaligi mahsulotlari uchun 
ulaming pul qiymatining o‘zgarishini hisobga olgan holda-1990 va 2001 yilgi 
taqqoslama narxlar amal qiladi. Masalan, 1 t. bug‘doyning narxi 100,5 ming so‘mga, 
paxta - 5,57 so‘mga, sut-400 ming so‘mga teng. Amaldagi (joriy) narxlardan yalpi 
mahsulotlami baholashda yalpi va sof daromadni hisoblab chiqishda foydalanadilar. 
Qishloq xo‘jaligi yalpi mahsulotlarining narxi amaldagi baholarda inqiroz tufayli 
narx oshishi hisobiga keskin ko‘tarildi. Natural ifodadagi taqqoslama narxlarda 
qisqardi 

---

 O ‘z b e k isto n d a q ish lo q x o ‘ja lig in in g y a lp i m a h su lo tla ri 
Ko'rsatkichlar 2007 2008 2009 Amaldagi narxlarda yalpi mahsulot, mlrd so‘m 
9304,9 11310,7 12642,6 Qishloq xo'jaligida YAMning o‘sishi,% 106,1 104,5 105,7 
Shu jumladan: 0 ‘simlikchilikda, mlrd. so‘m O'simlikchilik mahsulotlarining 
o‘sishi,% 5170,1 107,2 6051,2 102,8 7218.9 105.9 Chorvachilikda, mlrd. so'm 
Chorvachilik mahsulotlarining o‘sishi, % 4134,8 104,6 5259,5 106,7 5423,7 105,5 
Yalpi mahsulot: paxta, ming tonna 3683,4 3400,5 3401,9 g'alla, ming tonna 6643,1 
6735,1 7391,6 sabzavot, ming tonna 4691,9 5221,3 5704,7 kartoshka, ming tonna 
1189,0 1398,7 1524,5 poliz, ming tonna 840,9 981,3 1071,0 meva, ming tonna 
1270,0 1402,7 1542,9 uzum, ming tonna 878,9 792,5 899,6 go‘sht, (tirik vaznda) 
ming tonna 1208,7 1381,3 1367,7 sut, ming tonna 5097,5 5426,3 5779,0 tuxum, mln 
dona 2220,4 2431,5 2715,9 Qishloq xo‘jaligining yalpi mahsuloti yalpi aylanma usuli 
bilan aniqlanadi. Yalpi mahsulot - bu ma’lum davrda korxonaning hamma tarmoqlari 
tomonidan ushbu mahsulot korxona ichida foydalaniladimi yoki kelgusi ishlab 
chiqarilishi uchunmi, yohud boshqa tomonga realizatsiya qilinishdan, qat’iy nazar 
ishlab chiqarilgan. Mahsulotlar hajmining qiymati yalpi mahsulotni aniqlashda oraliq 
mahsulotlaming ikkilangan hisobga olishga - urug'liklar ozuqa va boshqa yo‘lga 
qo‘yiladi. Yalpi mahsulot - qishloq xo'jaligini birlashtirilgan ijtimoiy mahsulotlardagi 
ulushining ishlab chiqarishning tarmoq struktuxalari ishlab chiqarilgan 
mahsulotlardagi xo'jalikning alohida tarmoqlari bo'yicha aniqlash uchun zarur bo'lgan 
ishlab chiqarish miqyosini xarakterlovchi muhim iqtisodiy ko'rsatkichdir. Shu bilan 
birga ushbu ko'rsatkich uning yordamida korxona xo'jalik faoliyatining natijalarini 
ob’yektiv baholashga imkon beraiaydigan qator kamchiliklarga ham ega. 
Birinchidan, yalpi mahsulot o'zida jonli mehnatni qanday bo'lsa, moddalashgan 
mehnatni ham shunday qo'llanganlik natijalarini aks ettiradi, buning oqibatida yalpi 
mahsulot bo'yicha hisoblab chiqilgan ko'rsatkichlar, jonli mehnatning roli haqida aniq 
tasavvur bera olmaydi, chunki uning hajmi moddiy resurslar miqdori bilan bog'liq; 
ikkinchidan, qishloq xo'jaligi yalpi mahsulotining uning o'simlikchilik va 
chorvachilik bo'yicha so'mmasi sifatida hisoblangan va u qayta hisoblashga yo'l 
qo'yadi (korxonada ishlab chiqilgan va o'sha yilning o'zidayoq iste’mol qilingan 

---

ozuqa ikki marta hisobga olinadi: o'simlikchilik mahsulotlarining bir qismi va 
chorvalik mahsulotlari tannarxiga qilingan xarajatlaming tarkibiy elementi sifatida); 
uchinchidan, yalpi mahsulotlami joriy narxlarda baholashda uning Haqiqiy bahosi 
pasayib yoki ko'tarilib ketadi, chunki mahsulotning tovar bo'lmagan qismi bozor 
narxidan past yoki baland bo'lishi mumkin bo'lgan tannarx bo'yicha baholanadi; 
to'rtinchidan, taqqoslangan baholarda hisoblab chiqilgan yalpi mahsulot ko'rsatkichi 
mahsulot sifatini aks ettirmaydi. Tovar mahsulotlar - bu yalpi mahsulotning 
realizatsiyaga mo'ljallangan bir qismi. Tarmoq, korxona tashqarisiga chiqarilgan 
hamda iste’molchi yoki savdolashuvchi tashkilot tomonidan haqi to'langan tovar 
mahsulotining qismi realizatsiya qilingan mahsulot deyiladi. Biroq, amaliyotda va 
qishloq xo'jaligi adabiyotlarida bu tushuncha sinonim sifatida ishlatiladi va tovar 
mahsuloti deganda realizatsiya qilingan pul tushumi sifatida ko'rinadigan mahsulotlar 
tushuniladi.