Reja: Makroiqtisodiy beqarorlik va iqtisodiyotning siklliligi

Iqtisodiy sikl - umumiy iqtisodiy faollikning muayyan yillar davomida davriy yuksalib va pasayib, tebranib turishi; bir necha yillar da-vomida iqtisodiyotda yuksalish va pasayishning davriy takrorlanib turishi, yuksalish, tanglik, depressiya, jonlanish fazalaridan iborat. Vaqtga nisbatan har 20—25-yilda takrorlanib turadigan uzoq va har 5—10-yilda takrorlanadigan qisqa I.s. bor. Alohida I.s. bir-biridan davomiyligi va jadalligi boʻyicha keskin farqlanadi. Shu bilan birga ularning hammasi bir xil fazalarga ega boʻladi. Siklning eng yuqori nuqtasida iqtisodiyotda toʻliq bandlik kuzatiladi va i.ch. toʻliq yoki deyarli toʻliq quvvat bilan ishlaydi. Siklning bu fazasida narx darajasi oʻsish tamoyiliga ega boʻladi, iqtisodiy faollikning oʻsishi toʻxtaydi. Tanglik fazasida i.ch. va bandlik qisqaradi, ammo narxlar pasayish tamoyiliga berilmaydi. Tanglikning quyi nuqtasida i.ch. va bandlik oʻzining eng past darajasi bilan harakterlanadi. Jonlanish fazasida i.ch. darajasi koʻtariladi, bandlik esa toʻliq bandlik dara-jasigacha oʻsadi.Sobiq sovet ittifoqi davrida iqtisodiy sikl doimo yuksalish darajasida bo'lgan.Ittifoqning parchalanishiga esa AQSH ning g'alamisligi sababchi bo'lgan.SSSR ning oxirgi prezidenti Mixail Sergeyevich Garbachyov AQSH ning laycha iti bo'lganva aynan u sobiq ittifoqni parchalagani uchun AQSH hukumatidan 15MLRD dollorlik mukofot olgan
Iqtisodiyot nazariyasida I.s.ning asosiy sababi yalpi talab bilan yalpi taklif oʻrtasidagi muvozanatning buzilishi va uning yana kaytadan tiklanishi tarzida izohlanadi. I.s. milliy iqtisodiyotning oʻzini oʻzi tartibga solishi usullaridan biridir.
2. Iqtisodiy sikllarning mazmuni va asosiy turlari
Uzoq muddatli iqtisodiy o‘sish bir tekis va uzluksiz bormaydi, u iqtisodiy beqarorlik davrlari bilan uzilib turadi. Iqtisodiy o‘sish ketidan doimo tanazzul kelib turadi. Vaqti-vaqti bilan ob’ektiv qonunlarning o‘zgartirib bo‘lmaydigan ta’siri ostida takror ishlab chiqarish harakatida uzilishlar paydo bo‘lishi va ularning iqtisodiyot nomutanosibliklarining keskin shaklda namoyon bo‘lishi holati iqtisodiyotning siklli rivojlanishi deb ataladi.
Iqtisodiy sikl deganda, odatda iqtisodiyot rivojlanishining bir holatidan boshlanib, birin ketin bir necha fazalarni bosib o‘tib, o‘zining dastlabki holatiga qaytib kelgunga qadar o‘tgan davr tushuniladi. Iqtisodiyotning rivojlanishidagi harakati bir sikl bilan to‘xtab qolmaydi, balki u to‘xtovsiz to‘lqinsimon harakat sifatida davom etadi. Siklli harakat iqtisodiy o‘zgarishning muhim omili, makroiqtisodiy muvozanat unsurlaridan biri bo‘lib, milliy xo‘jalik turli tarkibiy qismlarining amal qilishidagi notekislikni, uning rivojlanishidagi inqilobiy va tadrijiy bosqichlarning, iqtisodiy taraqqiyotning almashuvini aks ettiradi.
Iqtisodiy sikl maxsus fazalar orqali amalga oshadi. Har bir faza iqtisodiy rivojlanishdagi muayyan pallani ifodalab, o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘ladi. Odatda iqtisodiy siklning inqiroz, turg‘unlik, jonlanish, yuksalish fazalari ajratib ko‘rsatiladi. Ana shu fazalarning har biri rivojlanishi jaryonida navbatdagi fazaga o‘tish uchun sharoit yuzaga keladi.
Iqtisodiy siklning dastlabki fazasi inqirozdan boshlanib, u ishlab chiqarishning pasayishida ifodalanadi.
Inqirozdan keyin turg‘unlik fazasi boshlanib, u nisbatan uzoqroq davom etadi. Bu fazada ishlab chiqarish darajasining barqarorligi ta’minlansada, u inqiroz boshlanishidan oldingi darajaga nisbatan ancha past bo‘ladi. Narxlarning pasayishi to‘xtab, ssuda foizlari pasayadi, tovar zahiralari barqarorlashadi. Biroq ishsizlikning yuqori darajasi saqlanib qoladi. Turg‘unlik fazasi davomida iqtisodiy faollik jonlanishi uchun sharoitlar vujudga kelishi nihoyasiga yetadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida sanoat (biznes) sikli alohida ahamiyatga ega. Uning bozor sharoitidagi ko'rinishlari ayniqsa yaqqol namoyon bo'ladi. Unga, birinchi navbatda, iqtisodchilarning ko'plab tadqiqotlari bag'ishlangan.
Shuni ta'kidlash kerakki, XX asr boshlariga qadar sodir bo'lgan sanoat tsikllari, erada. erkin raqobat, va tartibga solinadigan bozor iqtisodiyotidagi zamonaviy sikllar ham davomiyligi, ham nomutanosiblik namoyon bo'lishi, ishlab chiqarish va aholi turmush darajasining pasayishi chuqurligi va ko'lami bo'yicha sezilarli darajada farqlanadi. 19-asrda Inqirozlar deyarli bir vaqtning o'zida barcha sanoati rivojlangan mamlakatlarni qamrab olgan sezilarli sinxronlik bilan ajralib turardi. Ularning davomiyligi bir yildan ikki yilgacha bo'lgan va ishlab chiqarish hajmining 5-10% ga pasayishi bilan tavsiflangan. Haddan tashqari ishlab chiqarish inqirozlari yalpi talab va yalpi taklif o'rtasidagi muvozanat buzilganida yuzaga keldi. Iqtisodiyotning tsiklik rivojlanishi bozorni o'z-o'zini tartibga solish mexanizmi sifatida harakat qildi. Bozorning to'lib ketishi bilan ishlab chiqarishning pasayishi sodir bo'ldi, bu to'plangan tovar zaxiralari tugaguncha davom etdi. Bu keyingi inqirozga qadar ishlab chiqarishning o'sishi bilan kuzatildi. Ortiqcha ishlab chiqarish inqirozlarining muhim natijasi asosiy kapitalning yangilanishi edi.
Sanoat tsikli quyidagi bosqichlarni o'z ichiga oldi: inqiroz (retsessiya), tushkunlik, tiklanish, tiklanish. to'liq ko'rish Iqtisodiy tsikl rasmda ko'rsatilgan.
Biznes tsikli modeli
Inqiroz- bu ishlab chiqarishning keskin pasayish davri, ya'ni ishlab chiqarishning qisqarishi. Inqiroz narxlarning tushishi sharoitida ishbilarmonlik faolligining pasayishi bilan boshlanadi. Bu kapitalning ortiqcha to'planishidan dalolat beradi. Tovar kapitalining ortiqcha ishlab chiqarilishi mavjud bo'lib, bu sotilmagan mahsulotlar zahiralarining o'sishida namoyon bo'ladi; ishlab chiqarish kapitalining ortiqcha to'planishi, bu ishlab chiqarish quvvatlaridan to'liq foydalanilmaslikning kuchayishi, ishsizlikning o'sishidan dalolat beradi; pul kapitalining ortiqcha to'planishi, ya'ni ishlab chiqarishga kiritilmagan pul miqdorining ko'payishi.
Kapitalning ortiqcha to'planishining umumiy natijasi narxlar va foydaning pasayishi, ishlab chiqarish hajmining pasayishi, korxonalarning vayron bo'lishi, ishsizlikning ko'payishi va aholi daromadlarining qisqarishi hisoblanadi. Sotilmagan tovarlar ko'rinishidagi kapitalning o'limi tufayli firmalarda joriy to'lovlar uchun mablag' yetishmaydi, shuning uchun kredit uchun to'lov, foiz stavkasi tez o'sishni boshlaydi. Shu bilan birga, kurslar qimmatli qog'ozlar tushmoqda.
Iqtisodiy inqiroz nafaqat chegarani, balki iqtisodiyotni rivojlantirish uchun turtkini ham ochib beradi. U buzilgan nisbatlarni majburiy ravishda tiklaydi, ogohlantiruvchi "tozalash" funktsiyasini bajaradi. Inqiroz davrida, past narxlar sharoitida ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish, kapitalni yangi texnik asosda yangilash orqali foydani oshirish uchun rag'batlar paydo bo'ladi.
Depressiya ma'lum bir barqarorlik bilan tavsiflanadi. Ovoz pasayishi sanoat ishlab chiqarish va narx to'xtaydi. Ish haqi va ishsizlik ma'lum darajada barqarorlashadi. Ishbilarmonlik faolligi past bo'lgan sharoitda pulga bo'lgan talab kichik bo'lib, buning natijasida kredit foiz stavkasi pasayadi. Tushkunlik davrida sotilmagan mahsulotlar zaxiralari asta-sekin tugatiladi, yangi yuksalish uchun sharoitlar yaratiladi.
Tiklanish iqtisodiy ko'rsatkichlarning yaxshilanishi bilan ajralib turadi. Past narx sharoitida daromadni oshirishga intilib, tadbirkorlar asosiy uskunalarni almashtirishni boshlaydilar. Asta-sekin ishlab chiqarish kengayib bormoqda, bandlik ortib bormoqda, ishsizlik kamaymoqda, narxlar oshib bormoqda, ish haqi, kredit foizlari oshib bormoqda. Tovarlarga talab ortib bormoqda. Tiklanish ko'tarilish bosqichiga o'tmoqda.
Tiklanish davrida barcha makroiqtisodiy ko'rsatkichlarning faol o'sishi kuzatilmoqda. Ko'tarilgan narxlar o'sish bilan qoplanadi ish haqi va foyda. Ishlab chiqarilgan mahsulotlarning butun hajmi o'sib borayotgan talab bilan o'zlashtirilmoqda, bandlik ortib bormoqda. Bir muncha vaqt o'tgach, iqtisodiyot o'zining eng yuqori nuqtasiga etadi, bu esa bum deb ataladi. Bum ishlab chiqarishni kengaytirish, unga qo'shimcha resurslarni jalb qilish, xarajatlar va shunga mos ravishda narxlarning o'sishi bilan tavsiflanadi. Shu bilan birga, kapitalning ortiqcha to'planishi asta-sekin yana paydo bo'ladi va talab va taklif o'rtasidagi nomutanosiblik kuchayadi. Inqiroz boshlanadi va iqtisodiy tsikl yana boshlanadi.
Zamonaviy biznes tsikli klassikdan qisqaroq davomiylik va silliq tsiklik tebranishlar bilan ajralib turadi. Bu, bir tomondan, asosiy kapitalning jadal yangilanishi bilan bog'liq bo'lib, bu tsikllar davomiyligini besh yoki olti yilga qisqartirdi. Boshqa tomondan, davlat faol kontrtsiklik siyosatni olib bormoqda, bu esa tsikl davomida makroiqtisodiy ko'rsatkichlarning tebranishlarini sezilarli darajada yumshatish imkonini beradi. Inqiroz bosqichi o'rniga, bo'lishi mumkin turg'unlik- ishbilarmonlik faolligining eng yuqori cho'qqisidan ishlab chiqarishning pasayish cho'qqisiga qadar biroz pasayishi - yoki hatto ishlab chiqarishning mutlaq hajmini kamaytirmasdan o'sish sur'atlarining pasayishi.
Iqtisodiyotdagi tsikliklikning sabablari iqtisodiy nazariyaning eng murakkab muammolaridan biridir. Iqtisodiy tsikllarning sabablari, turli olimlar tabiiy sharoitlarning ta'siri, siyosiy beqarorlik, psixologik omillar kabi ekzogen (tashqi) omillarni o'z ichiga oladi: optimizm va pessimizmning nisbati. iqtisodiy faoliyat tadbirkorlar.
Endogen (ichki) omillarni K. Marks va J. M. eng samarali o‘rgangan