Reja: Ma’lumotlar bazalari va banklari haqida tushunchalar. Ma’lumotlar bazasini yaratish modellari. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari. Ma’lumotlar bazasini yaratish tamoyillari. Ma’lumotlar bazasining tarkibi va uni tashkil etish

Bankning axborot komplekslarida ma'lumotlar bazalarini tashkil etish va boshqarish.

Reja:
1.Ma’lumotlar bazalari va banklari haqida tushunchalar.

2. 
   Ma’lumotlar bazasini yaratish modellari.
   
3. 
   Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari.
   
4. 
   Ma’lumotlar bazasini yaratish tamoyillari.
   

5.Ma’lumotlar bazasining tarkibi va uni tashkil etish.
Ma’lumotlar bazalari va banklari haqida tushunchalar.
Kompyuterlar asosidagi axborot texnologiyalarining kurinishlaridan biri ma’lumotlar ombori xisoblanadi. Oddiy fayllardan farkli ravishda ma’lumotlar ombori kompyuter xotirasida joylashgan axborotlarni izlash va saralashni amalga oshirish imkoniyatiga ega.
Ma’lumotlar ombori deb,kompyuterning uzok muddatli xotirasida saklanaetgan axborotlar va ular ustida anik bir ishlash usullariga imkon beradigan ma’lumotlar yigindisiga aytiladi.
Ma’lumotlar omborida turli ma’lumotlar saklanishi mumkin. Masalan, poezd, samolet, avtobuslarning xarakatlanish jadvali, dukon eki ombordagi maxsulotlarning mavjudligi xakidagi ma’lumotlar, talaba, ukituvchi va xodimlar xakidagi ma’lumotlar va boshkalar ma’lumotlar omboriga misol bula oladi.
Ma’lumotlar omborini yaratish va uni ishlatish uchun shaxsiy kompyuterdan foydalanish shart emas. Masalan, tabibning kabulxonasidagi bemorlar kartotekasini ma’lumotlar ombori deb xisoblash mumkin (kartotekalar kogozdan eki kartonlardan foydalanib bajarilgan bulishi mumkin).
Masalan, tabib kompyuterda matn fayllarni yaratishni urganib, bemorlar kartotekalarini bir nechta fayllarda ezib kompyuterli ma’lumotlar omborini xosil kilish mumkin. Albata, bunday ma’lumotlar omboridan foydalanilganda bemorlarni xisobga olish va kerakli xujjatlarni tayerlash (bemorga ma’lumotnoma berish,retsept ezish va x.k.) ancha tez bajariladi .
Ma’lumotlar omborini axborotlarni kompyuterlashgan shakldagi aloxida yigindisi deb tushunish mumkin.
Biror kutubxonadagi barcha kitoblar eki butun duneda chikaetgan jurnallardagi matematik tadkikotlar xakidagi barcha makolalar ruyxatining jamlanishi ma’lumotlar omboriga misol bulishi mumkin.
Er yuzida keng foydalananilaetgan mavjud 3000 ma’lumotlar omborlaridan kup kismini xususiy kompyuterlarda yaratilgan. Ular omborlarda kanday ma’lumotlarni saklash, axborotni kanday yigish, kanday yangilash va rasmiylashtirish kerakligi masalalarini xal etishgan.
Ma’lumotlar omborlari xam ular joylashgan davlatlar kabi turli tumandir. Ba’zi axborot tizimlari katta emas. Masalan, Avstraliyadagi "Ausinet" tizimi 17 omborga, Amerikaning "Dialog" tizimi 250 dan ortnk omborga ega. Kupchilik tizimlar urtacha ulchamlarga ega. Shveytsariyaning "Data-Star" tizimi 46, Garbiy Germaniyaning "Inka" tizimi 42, Fraitsiyaning "Kestel" tizimi 45, Buyuk Britaniyaning "Pernamon Infolayn" tizimi 35 omborga ega.
Ma’lumotlar omboridagi axborotlar bir necha usullar bilan tashkil etilishi mumkin.
Ma’lumotlar omborlarining eng sodda va keng tarkalgan shakli jadval kurinishidir. Ma’lumotlar omborining bunday kurinishi relyatsion omborlar deb ataladi. Relyatsion omborlar anik sondagi ustunlarga ega bulib,ularning xammasi nomlarga ega buladi. Masalan, guruxdagi ukuvchilar xakidagi ba’zi ma’lumotlarni kuyidagicha tasvirlash mumkin:
2-jadval

Familiyasi	Ismi	Buyi (sm)	Ogirligi (kg)	Kuzining rangi
Saidova	Shaxlo	168	74	Jigar rang
Kodirov	Dilshod	185	79	Kuk
Xalimova	Mashraboy	170	70	Kora
Iskandarov	Rustam	186	80	Yashil

Kompyuterlardan aksariyat xollarda matnli fayllar (turli xat, referat,she’r va x.k.)ni yaratishda foydalaniladi. Foydalanuvchining tajribasi oshib borgan sari u matnli fayllar urnida turli shakldagi va berilgan vazifalarni bajaruvchi fayllardan foydalana boshlaydi. Masalan, matn fayl ichida turli xil sonli, belgili ma’lumotlarni kiritish orkali jadvalli, kartotekali, videotekali, tashkilotlar manzili, kasallik varakalari, telefon rakamlari va boshka ma’lumotlarni jamlovchi ombor sifatida foydalanish mumkin. Bunday omborlarda axborotni tasvirlash va joylashtirishni foydalanuvchining uzi belgilaydi.
Matnli fayllarda axborotni joylashtirishning bir variantini anik misol tarikasida kurib chikaylik. Masalan, Uzbekistonda tugilgan va fundamental fanlar (fizika, matematika, biologiya, kime va x.k.) soxasida faoliyat kursataetgan yirik mutaxassislarning "Fanlar ekspertlari ombori" deb nomlanadigan kartotekasini (matnli fayllarda) yaratish mumkin. Bunday kartotekalardan foydalanish ancha kulay.
Fayllar modeli ma’lumotlarining asosiy tuzilmalari (strukturalari)- maydon, ezuv, fayl. Ezuv ma’lumotlarini ishlashning asosiy tuzilma birligi tezkor va tashki xotira urtasidagi almashuv birligi xisoblanadi.
Maydon - ma’lumotlarni tashki etishning oddiy birligi bulib, axborotning aloxida, bulinmas birligi bulishi rekvizitga mos keladi.
Ezuv - mantikan boglangan rekvizitlarga mos keluvchi maydonlar yigindisidir. Ezuvning tuzilishi uz tarkibiga kiruvchi xar bir oddiy ma’lumotga ega maydonlar tarkibi va ketma-ketligi bilan belgilanadi.
Fayl-aloxida maydonlarda mazmunga ega bulgan bir xil tuzilishdagi kuplab ezuv nusxalaridir. Ezuv nusxasi maydonlarning ma’lum mazmunga ega bulgan ezuvlarini aks ettiradi. Fayl ezuvi tuzilishi chizikli, ya’ni maydon yagona mazmunga ega va guruxli ma’lumotlar mavjud emas. Xar bir ezuv nusxasi, yagona ezuv kaliti bir xil buladi. Umumiy xollarda ezuv kalitlari ikki xil kurinishda : dastlabki (birlamchi) va ikkilamchi kalitlar buladi.
Dastlabki kalit (DK) - ezuvni ma’no jixatidan bir xillashtiruvchi bir eki bir necha maydonlardir. Dastlabki kalit bir maydondan iborat bulsa u oddiy, agar bir necha maydonli bulsa-turli tartibli kalit xisoblanadi.
Ikkilamchi kalit (IK) - dastlabkidan farkli ularok, shunday maydonki, uning mazmuni faylning bir necha ezuvlaridan takrorlanadi, ya’ni u yagona emas. Agar dastlabki kalitning mazmuniga kura fakat bitta ezuv nusxasi topilsa, ikkinchi kalit buyicha bir necha nusxa topilishi mumkin.
Ma’lumotlarning sanab utilgan tuzilishi bir kator MBBTda kullaniladi. Bu esa ushbu tushunchani ma’lum ma’noda umumlashtiradi.
Indeksatsiyalash. Kalit bilan fayl ezuvlariga kirishning samarali vositasi indeksatsiyalashdir. Indeksatsiyalashda indeksli kushimcha fayl yaratiladi. U ma’lumotlar fayli kalitining barcha mazmunini tartiblashtirib uzida saklaydi. Indeksli faylda xar bir kalit mazmuni uchun ma’lumotlar faylining tegishli ezuviga muljallangan kursatgich buladi. Xajmi asosiy fayldan kichik indeksli fayl mavjud bulganda berilgan kalit buyicha kidirilaetgan ezuv tez topiladi.
Ma’lumotlar faylida ezuv kursatkichi erdamida ushbu ezuvga bevosita yul ochiladi. Indeksatsiyalash fakat dastlabki emas, balki ikkilamchi kalit buyicha xam amalga oshirilishi mumkin.