Reja: Materiallar qarshiligi fani. Asosiy tushunchalar. Deformatsiya va ularni turlari

Ustivorlik — tashqi kuch ta’sirida deformatsiyalangan konstruksiya qismlarining ozgina bo‘lsa ham muvozanatining buzilishiga (egilishiga) qarshilik ko‘rsatish xususiyatidir. Bunga yupqa plastinkadan tayyorlangan, pastki uchi bilan mahkamlangan brusning o‘q bo‘ylab yo‘nalgan siquvchi kuch ta’siridan deforma-tsiyalanishini misol kilib keltirish mumkin.
Brus kuchning ma’lum miqdorigacha o‘zining vertikal holatini saqlaydi, lekin qisqaradi (deformatsiyalanadi). Kuch kritik qiymatga etganda vertikal holat buziladi, ya’ni brus qiyshayadi.






Yuqorida aytilganlarga asoslanib, materiallar qarshiligi fanini quyidagicha
ta’riflash mumkin: materiallar qarshiligi mashina va inshoot qismlarining mustahkam, bikr va ustivor bo‘lishini hisoblashda zarur bo‘lgan zo‘riqish va deformatsiyalarni: aniqlash metodlarini o‘rganuvchi fandir. Bu fanning negizi fizika va nazariy mexanikaning qonunlariga asoslanadi.
Ko‘ndalang kesim o‘lchamlari uzunlik o‘lchamlariga nisbatan juda kichik bo‘lgan jismlar brus deb ataladi. O‘z o‘qi bo‘ylab cho‘ziluvchi va siqiluvchi sterjen deb ingichka, to‘g‘ri brusga aytiladi. Agar sterjen yoki brusning geometrik o‘qi egri bo‘lsa, bunday jism egri sterjen yoki brus deb ataladi. Ikki tayanchda yotgan brus yoki geometrik o‘qiga tik kuch ta’sir etganda egilishga ishlaydigan brus balka deyiladi. Qalinligiga nisbatan qolgan ikki o‘lchami katta bo‘lgan yassi qattiq jism plastinka deyiladi. Egri plastinka qobiq deyiladi. Mashina va inshoot qismlarini ko‘tarib turish uchun xizmat qiladigan yostiqchalar tayanch deyiladi.

Tayanch uch xil bo‘ladi: (1-rasm)

1 . Sharnirli qo‘zg‘a lmas tayanch; 2. Sharnirli qo‘zg‘aluvchi tayanch); 3. Qistirib tiralgan tayanch

1-rasm
Tashqi kuchlar va ularning klassifikatsiyasi.

Konstruksiya qismiga ta’sir qiluvchi nagruzka kuch yoki juft kuch tarzda yoyilgan yoki bir nuqtaga qo’yilgan bo’lib, tashqi kuch deb ataladi.

Jismning o’lchamlariga nisbatan juda kichik sirtga ta’sir qilgan kuchlar to’plangan kuchlar deyiladi. Jism sirtidagi yuzaning yoki chiziqning biror qismiga ta’sir qilgan kuchlar yoyilgan kuchlar deyiladi. Ikki jismning bir-biriga tegishidan hosil bo’lgan bog’lanish kuchiga reaksiya kuchi deyiladi. Jismning o’z og’irlik kuchi hajmiy kuch bo’lib, u jism ichki nuqtalarining vaziyatiga qarab ko’p yoki kam ta’sir etadi.

Agar tezlik o’zgarishini hisobga olmaslik mumkin bo’lsa, jismga ta’sir qiluvchi nagruzkaning kichik vaqt oralig’idagi o’zgarishi, yo’nalishi yoki qiymati statik kuch ta’sirida bo’ladi. Katta tezlikda o’zgaradigan yoki o’zgaruvchan tezlikda harakatlanadigan nagruzkaga dinamik nagruzka deyiladi.