Reja Materiallar qarshiligi fanining asosiy masalalari. Asosiy tushunchalar

Ma`ruza 1
Kirish.Konstruktsiya elementlari va ularning tuzilmalari.
Reja:1.Materiallar qarshiligi fanining asosiy masalalari.Asosiy tushunchalar.
2. Konstruktsiya elementlari va ularning tuzilmalari.
3.Tashqi kuchlar va ularning klassifikatsiyasi
4.Ichki kuchlar va ularni aniqlash.kesish usuli.


Umumiy tushunchalar. Dunyoda uchraydigan hamma hodisalar bepoyon fazo va cheksiz vaqt ichida sodir bo‘luvchi uzluksiz harakatlarning turli shakllaridan iborat. Harakat deganda oddiy ko‘chishdan boshlab fizik - kimyoviy, biologik o‘zgarishlarda bo‘ladigan murakkab jarayonlar tushuniladi Bu harakatlarning eng oddiysi mexanik harakat - mexanika fanida o‘rganiladi.Mexanika (yunoncha: mechanike -mashina, qurol, inshoot) - moddiy jismlaming mexanik harakati va o‘zaro ta'sirlashuvi haqidagi fan. «Mexanika» iborasi qadimgi filosof Aristotel (eramizdan avval 384-322-y) tomonidan birinchi marotaba ishlatilgan. Jismlarni muvozanati to‘g‘risidagi birinchi mulohazalar Arximcd ilmiy ishlarida keltirilgan.
Mexanika qadimiy fanlarning bin bo‘lib tabiatning barcha hodisalarida va texnikaning yaratilishida o‘z aksinu topadi. Chunki biror bir tabiiy hodisani uning mexanik tomonini hisobga olmasdan tushunib bo‘lmaydi, mexanikamng u yoki bu qonuniyatini e'tiborga olmasdan texnika yaratilmaydi.
Mexanikada o'rgamladigan obyektlami kuchlar t a’sirida o'zining dastlabki o‘lchami va shaklini o'zgartirishi mumkin boigan harakatlanuvchan (mashina, mexanizm) yoki harakatlanmaydigan (bino, ko‘prik, rezervuar) mexanik sistemalarga kiritish mumkin. Vaziyati va harakati boshqa jismlaming vaziyati va harakatiga bogiiq boigan qattiq jismlaming to'plamiga mexanik sistema (bundan keyin sistema
deb avtamiz) deyiladi. Sistemani tarkibiga kimvchi qattiq jismlami, uning elementlari deyiladi
Nazany mexanikada jism absolyut qattiq deb oiganiladi, materiallar qarshiligida uning defonnatsiyalangan holati o‘rganiIadi. Jismning chiziqli yoki burchakli oichamlarini o'zgaiishi deformatsiya deyladi.Deformtsiya. jism zarrachalarining (molekulalar, atomlar, ionlar) orasidagi masofani o'zgarishi natijasidir. Deformatsiya jismga ta!sir qiluvchi kuch yoki undagi temperaturani o‘zgarishi sababli yuzaga keladi. Jismga ta'sir qiluvchi kuch yoki undagi tcmpcraturani o'zgarishi tashqi faktordir. Jismga qo‘yilgan tashqi faktor yuklanish deyiladi, aks holatda yuksizlantirish bo'ladi Tashqi faktor ta’siri yo'qotilgandan keyin jism zarrachalarining boshlang'ich vaziyatini tildanishini ta’minlovch materialning xossasi elastildik deyiladi Tashqi faktor xususiy holda chegaraviy qiymatdan oshmasa, ko'plab materialni eiastiklik xossasi yo‘qolmaydi. Yuksizlantirish natijasida to‘liq yo‘qolgan deformatsiya clastik defonnatsiya deyiladi. Agar, tashqi faktor chcgaraviy qiymatidan ortib ketsa yuksizlantirishdan keyin jismning o‘lchamlari boshlang‘ich qiymatlaridan farq qiladi. Yuksizlantinshdan keyin jismda qolgan deformatsiya qoldiq yoki plastik deformatsiya deviladi, jismni plastik deformatsiyani qabul qilish qobiliyati plastiklik deviladi, Tashqi faktoming qiymatini yanada oshirsak jism deformatsiyasimng olchami shunday qiymatga erishadiki,natijada jism bir butunligini saqlab qolaolmaydi va u bo'laklarga bo‘linib (yemirilib) ketadi. Har qanday sistema ekspluatatsiya jarayonida hosil bo‘lgan plastik deformatsiya natijasida yuksizlantirilsa, u nafaqat yemirilmasligi hattoki o‘zining boshlang‘ich o‘lchamlarini ham o‘zgartirmashgi mumkin .

tashqi kuch ta’sirida elementlanni harakat olishi yoki harakat olmasligiga qarab inshootlar lkki xil bo‘ladi: mashina va muhandislik inshootlari. Tashqi kuch ta'sirida ayrim yoki barcha elementlari harakatlanadigan mexanik sistema mashina deyiladi. Detal - yig‘uv uslublari qo‘llanilmasdan bir xil materialdan lshlab chiqilgan mashinaning qismidir. Val - burovchi momentni uzatadigan,buralish va egilish deformatsiyasiga uchraydigan brus. 0‘q - mashina qismlarini aylanishiga yordam berib faqat eguvchi kuchlanish ta’siriga uchraydigan brus.Amaliyotda muhandislik inshootlarining turli konstruksiya elementlari brus yoki qobiq ko‘rinishiga keltiriladi Brus deb, ikkita geometrik o`chami (eni va qalinligi) uzunligidan anclia kichik bo`lgan elementga aytiladi. Ingichka brus - sterjen deyiladi.

Ikkita va undan ortiq tayanchlarga tayangan brusga balka deyiladi. 0 ‘zaro sharnirlar vositasida yoki bikr bog`lanishda bo`lgan steijenlar sistemasi ferma deyiladi. Plastinka deb - qalinligi qolgan o‘lchamlaridan ancha kichik bo‘lgan elementga aytiladi. Egri plastinka qobiq deyiladi.Muhandislik inshootlarini eiementlari tashqi kuch ta’sirida harakatlanmaydi. Muhandislik inshootlariga imoratlar, ko‘priklar, rezervuar va h. k. lar kiradi.

Inshoot va mashina qismlariga ta’sir qihivchi kuchlar yoki quyilgan yuklar tashqi kuch bo ladi Tashqi kuchlar aktiv va reaktiv kuchlarga bo'linadi Aktiv kuchlar- yuk deb yuritiladi. Tashqi kuch elcmentlarga

quyilishi jihatidan to‘planma yoki taqsimlangan kuchlarga bo‘linadi.Agar yukning qo‘yilisb o‘lchalari konstruktsiya clcmcnti o‘lchamlaridan juda kichik bo‘lsa - bunday kuch to‘planma kuch deb yuritiladi
MasalaJi: vagon g‘ildiragini relsga (5-rasm, a) bosimi. To‘planma kuch nyuton (N), kilonyuton (kN) va tonnalarda (t) o‘lchanadi. Agar yuk konstruktsiya qismining yuzasi yoki uzunligi bo‘ylab ta’sir qilsa, bunday kuch taqsimlangan kuch deyiladi.


(5-rasm, b,v). Bunday kuchlar teng taqsimlangan (5-rasm, v). yoki teng taqsimlanmagan kuchlarga
(5-rasm, b). bo ‘linadi qilsa,bunday kuch taqsimlangan kuch deyiladi.Masalan: element uzunligi
bo ‘ylab xususiy og ‘irligining o ‘zgarishi teng taqsimlanmagan kuchga misol bo ‘ladi (6-rasm).
Taqsimlangan kuch uzunlik bo‘yicha ta’sir qilsa larda,xususiyatiga ko‘ra tashqi kuchlar statik va dinamik kuchlarga bo`linadi. Noldan o‘zining oxirgi o‘zgarmas qiymatigacha asta-sekin silliq o‘zgaradigan kuch - statik kuch deyiladi. Masalan: stanokning betonga,lmoratning asosiga bosimi. Vaqt oralig‘ida ishorasim va qiymatim o‘zgartiradigan, talkrorlanuvchi, bir onda ta’sir qiladigan kuchlar esa - dinamik kuchlar deyiladi. Dinamik kuchlarga - aylanma yoki tebranma harakatda ishlovchi konstruktsiya qismlari; zarb ta’siri misol bo`ladi.
Ichki kuch - tashqi kuch ta’sirida kelib chiqadi. Ichki kuchni aniqlash uchun kesish usulidan foydalanamiz.Kesish usuli. Oattiq jismning mustahkamligi undagi zarrachalarning o‘zaro tortishish kuchlari bilan ifodalanadi. Jismga tashqaridan ta’sir ko‘rsatilsa, zarrachalarmng o‘zaro tortishish kuchlari intensivlashadi.Tashqi kuch ta'sirida zarrachalar o‘zaro ta`sirining intensivlashishiga - ichki kuch deyiladi. Ichki kuchlar tashqi kuch va materialning fizik - mexanik xossalanga bog`liq bo`ladi.

Konstruktsiya qismlarining mustahkamligi va bikrligmi ta'minlashda ichki kuch katta rol o‘ynaydi Berilgan tashqi kuchlar ta’sirida muvozanatda bo‘lgan brusning (7-rasm, a) ixtiyoriy tanlangan kesim yuzasidagi ichki kuchlarni aniqlash uchun, uni shu kesim yuzasidan m - m tekisligi bilan kesib ikki qismga ajratamiz. Brus bir qismining ikkinchi qismiga ta'siri o‘zaro teng va qarama-qarshi tomonlarga yo‘naladi (7-rasm,b) . Brusning bir qismini tash-

lab yuboramiz. Natijada, brusning olib qolingan qismida tashlab yuborilgan
qismning ta’siri yo‘qotilishi evaziga uning muvozanati buziladi Bu qismning muvozanatini taurunlash uchun uning kesilgan yuzasiga tashlab yuborilgan qism ta'sirini bosh kuch vektori R va bosh moment vekton M ko‘rinishida keltirilishi lozim (7-rasm, v).Bosh kuch vcktori va bosh moment vektori olib qolingan qism uchun ichki kuch hisoblanadi. R va M - ni XYZ o‘qlanda tashkil etuvchilar Nx ,Qr,QzM x,MvMz -ga ajratamiz