Reja: Muloqot tugʼrisida tushuncha va muloqotning kupqirrali xarakteri

Muloqot

Reja:
Muloqot tugʼrisida tushuncha va muloqotning kupqirrali xarakteri.

Muloqotda qaytarma aloqa, muloqot treningi.
Pedagogik muloqot. Til.
Nutk xaqida tushuncha, uning turlari, funktsiyalari.

Mavzu buyicha tayanch tushunchalar: mulokot, miya, nutk, kommunikativ mulokot, interaktiv mulokot, pertseptiv mulokot, pedagogik mulokot, mulokot treningi, mulokot madaniyati.

MULOQOT – odamlar urtasida birgalikdagi faoliyat extiyojlaridan kelib chikadigan boglanishlar rivojlanishining kup kirrali jarayonidir. Mulokot birgalikda faoliyat kursatuvchilar urtasida axborot ayiraboshlashni uz ichiga oladi. Bunday axborot ayriboshlash munosabatining kommunikativ shakli sifatida taʼriflanadi. Odamlar mulokotga kirishayotganda ular tildan foydalanadilar. Mulokotning ikkinchi jixati – mulokotga kirishuvchilarning uzaro birgalikdagi xarakati – nutk jarayonida fakat suzlar bilan emas, balki xarakatlar, xatti – xarakatlar bilan xam bir – birini tushunishdan iborat.
Nixoyat, mulokotning uchinchi jixati mulokotga kirishuvchilarning bir – birlarini idrok etishlarida namoyon buladi. Shunday kilib, yagona mulokot jarayonida shartli ravishda uchta tomonni – kommunikativ /axborot uzatish/, uzaro birgalikdagi xarakat kilishni va uzaro bir – birini idrok kilishni kuramiz.
Kishi birgalikda faoliyat kursatayotganda zaruratga kura boshka odamlar bilan birlashishi, ular bilan mulokotga kirishishi, yaʼni aloka urnatishi, uzaro xamjixatlikka erishishi, kerakli axborot olishi va javob tarikasida axborot berishi lozim va xokazo. Bu urinda mulokot faoliyatning bir tomoni, bir kismi, uning eng muxim informativ kommunikatsiya sifatida namoyon buladi.
Yukorida aytganimizdek, mulokotda biz tildan foydalanamiz. Til muloktga kirishuvchilar urtasida aloka boglanishini taʼminlaydi. Negaki, til shu maksad uchun tanlangan suzlar moxiyatiga kura KODLАShTIRGАN xolda axborotni berayotgan kishi xam, uning kodini ochgan, yaʼni uning maʼnosini tushungan va shu axborot asosida uz xulk – atvorini uzgartirgan, bu axborotni kabul kilayotgan kishi xam tushunadi. Аgar kodni tushunmaganda edi, tomonlar bir – birini tushunmas va noturgi xatti – xarkatlar kilgan bulur edi. Masalan, kadimgi Vavilondagi minora kurilishi.
Nutk – bu ogzaki kommunikatsiya, yaʼni til yordamida mulokot urnatish jarayoni demakdir. Ijtimoiy tajribada biron – bir mazmunni anglatadigan suzlar ogzaki kommunikatsiya vositasi xisoblanadi. Suzlar eshittirilib yoki ovoz chikarmasdan aytilishi, yozib kuyilishi yoki kar – sokov kishilarda maʼlum bir mazmunga ega bulgan imo – ishoralar vositasida almashtirilishi mumkin.
Kuyidagi nutk turlari fark kilinadi: yozma va ogzakki nutk. Uz navbatida ogzaki nutk diologik va monologik nutklarga bulinadi. Ogzaki nutkning eng sodda turi DIOLOG, yaʼni biror narsani muxokama kilayotgan suxbatdoshlar nutkidir. Ogzaki nutkning ikkinchi turi MONOLOG nutk bulib, uni bir kishi boshkasiga yoki uni tinglayotgan kuplab kishilarga karata gapiradi. Bunga ukituvchining xikoyasi, ukuvchining kenggaytirilgan javobi, maʼruza va shu kabilar kiradi.
Dialog nutkda til koidalriga unchalik rioya kilinmasa xam suxbatdoshlar bir – birlarini tushunaveradilar.
YoZMА nutk insoniyat tarixida ogzaki nutkdan ancha keyin paydo bulgan. Yozuv tufayli odamlar tuplangan tajribalarni avloddan avlodga tulasicha yetkazish imkoni tugildi. Bordiyu bu tajribalar ogzaki nutk tarzida utkazilganda buzilishi, uzgarishi, xatto yukolib ketishi mumkin edi. Masalan, bobokolonimiz Imom al-Buxoriy tomonidan «Xadis»larni yozma tuplashga utilganligi.
Yozma nutk xam dialog va monolog shakllarida uchraydi. Nutkning nerv – fiziologik mexanizmini eshitish va xarakat analizatorlari tashkil etadi. Chunki axborotni kabul kilish va uni boshkalarga berish uchun avvalo eshitish analizatorlari yaxshi ishlashi kerak. Gapirayotganda esa upka, ogiz muskullari faol xarakatga keladi. Аyniksa, artikulyatsion apparat yaxshi ishlashi kerak. Buning faoliyatisiz birorta xarf yoki suz xosil bulmaydi. Nutkning nerv – fiziologik mexanizmlarini bosh miyadagi nutk markazlari xam tashkil etadi. Olimlarning, ayniksa, А. R. Luriyaning tajribalari shuni kursatadiki, bosh miyadagi nutk markazlari ishdan chiksa, nutkni tushunish yoki nutk suzlash birdaniga izdan chikar ekan. Biz uzaro mulokotda til, nutkning uzidangina foydalanib kolmasdan, balki kul, barmok va yuz xarakatlari, imo – ishora, oxang, pauza, kulgu, kuz yoshi kilish va shu kabilardan xam foydalanamiz. Bular ogzaki kommunikatsiya vositalari – suzlarni tuldiruvchi va kuchaytiruvchi, baʼzan esa urnini bosuvchi belgilar tizimini tashkil etadi.
TАЪLIM – bu avvalo axborot jarayonidir. Ukituvchi ukuvchiga bilimlarni maʼlum kiladi /tegishli axborot beradi/ va uz navbatida teskari aloka tarzida undan bayon kilingan bilimlar kanday uzlashtirilganligi xakida tasavvur xosil kiladigan axborot oladi. Bu axborot ukuvchilarning dikkat bilan utirishlarida, ukituvchiga karab turishlarida, yuz ifodalarida uz aksini topadi. Аgar teskari aloka bulmaganda edi ukituvchi bergan axborotining ukuvchilar tomonidan kanday kabul kilinayotganini bilmagan bulur edi. Teskari aloka ukituvchiga uz nutkini davom ettirish yoki tuxtatish, ish turini uzgartirish, umuman faoliyatini korrektura kilish imkonini beradi.
Pedagog bolalarga axborot uzatish jarayonida ularga tarbiyaviy taʼsir etib xam boradi, yaʼni uzining ideallari, karashlari, odobi, xarakat usullarini ularga utkazib xam boradi.
Mulokotning uchinchi vazifasi – bu kishining kishi tomonidan idrok etilishi, tushunilishi va bajarilishi demakdir. Kishi boshka odamlarni urganar ekan, ular bilan birgalikda faoliyat kursatadi, istikbollarini yaxshirok va yanada ishonchlirok aniklab olish imkoniyatiga ega buladi. Kelishib olingan xarakatlarning muvoffakiyati ular ichki dunyosining anik ukib chikilganligidir.
Kishilarda mulokot madaniyatini tarkib toptirish xam muxim axamiyatga egadir. Mulokot madaniyati kishilarda tasodifan yoki maktab taʼlimi taʼsirida shakllanadi. Masalan, ukituvchi birinchi sinfdanok ukuvchilarga tugri gapirishni, savollarga keng va batafsil javob berishlikni, suraganda urnidan turib gapirish lozimligini urgatib boradi. Bolalar yoshi ulgaygach, masalan, katta maktab yoshida ukuvchilar badiiy adabiyot yoki maxsus pedagogik adabiyotlarni ukish orkali muomala madaniyati xakida yana xam kengrok tushunchaga ega buladilar.
Lekin muomala madaniyatini maxsus mashk kilish orkali urganishning zarurligi xech kimga sir emas. Psixologik trening, yaʼni muomalani mashk kilish ikki xil vazifani bajarishni nazarda tutadi, birinchidan muomalaning, ayniksa pedagogik muomalaning umumiy konuniyatlarini urganishni, ikkinchidan, pedagogik kommunikatsiyaning «texnologiyasini» egallash, yaʼni professional pedagogik muomala kunikma va malakalarini shakllantirishni nazarda tutadi.
Psixologik trening nazariy va amaliy tomonlarga ega. Аmaliy tomoni ukuvchilar bilan buladigan muomala kunikmalari va malakalarini egallashga xamda ularni chiniktirishga karatilgan mashklar: darsning barcha boskichlarida izchillik bilan xarakat kilish kunikmalarini, pedagogik ish davomida mushaklarning zurikishini sundirish malakalarini, ixtiyoriy dikkatni taksimlash malakasini shakllantirishga, kuzatuvchanlikni ustirishga karatilgan mashklarni takozo kiladi.
Mulokot madaniyatini egallashni mashk kilishda magnitafon yozuvlari, videotasvirlardan foydalanish xam katta axamiyatga ega. Chunki bunday yozuvlar bulajak ukituvchining uz nutkini takomillashtirish, ovozini sozlash, gapirayotganda komatini tugri, tik tutish, ortikcha, keraksiz xarakatlar, mimikalardan xoli bulish imkonini beradi. Shuning uchun bulajak pedagoglar nutk madaniyatini, muomala madaniyatini egallashda ana shunga uxshash mashklardan foydalanish kerak.
Eng muximi, kishi nutkni tarbiyalash buyicha oldiga anik maksad kuyishi va ana shu maksad asosida katʼiy mashklar olib borishi lozim. Masalan, kishi adabiy tilda suzlashga urganishni uz oldiga maksad kilib kuygan bulsa, fakat dars paytidagi javoblaridagina emas, xar kanday sharoitda, xar bir kishi bilan bulgan mulokotda xam uzini gaplarini nazorat kilib borishi, shevachilikka yul kuymasligi lozim. Uz – uzini nazorat kilish bulmasa kishi xech kachon nutk madaniyatini, muomala madaniyatini egallay olmaydi, u notik bula olmaydi.