Reja: Mustaqillik arafasida ijtimoiy-iqtisodiy va demografik vaziyat

 Mustaqillik arafasida ijtimoiy-iqtisodiy va demografik vaziyat. XX asrda 70 

yildan  ko‘proq  vaqt  hukmron  bo‘lgan,  dunyo  xaritasida  «Sovet  Sotsialistik 

Respublikalar  Ittifoqi»  degan  nom  bilan  katta  hududni  egallagan,  ma’muriy-

buyruqbozlik  tizimiga  asoslangan  yirik  mamlakatdagi  to‘g‘ri  bo‘lmagan,  samarasiz 

ijtimoiy-iqtisodiy  siyosat 1980-yillarning oxiriga  kelib  barcha ittifoqdosh  respublikalar 

qatorida  O‘zbekiston  aholisining  ham  yashash  sharoitlarini  og‘irlashtirib,  uni  ko‘plab 

muammolar  iskanjasiga  solib  qo‘ydi.  Bu  muammolarning  barchasi  1980-yillarning 

oxiri,  1990-yillarning  boshlarida  O‘zbekistonda  ijtimoiy  keskinlikning  kuchayishiga 

sabab bo‘ldi. Xususan, respublikada demografik vaziyat murakkablashdi.  

Biroq,  aholining  bunday  o‘sishi  uzoq  yillar  davomida  sanoat  va  iqtisodiyotning 

boshqa tarmoqlarida ish  joylarini ko‘paytirish  hamda  aholining  hayot  ta’minoti  uchun 

zarur shart-sharoitlarni yaratish bilan mustahkamlab borilmadi. Bu esa odamlar turmush 

sharoitining og‘irlashuvi, ishsizlar sonining ko‘payishi, ijtimoiy mehnat unumdorligi va 

aholi  daromadlarining  kamayishi,  pirovard  natijada  xalq  farovonligining  pasayishiga 

olib  keldi.  Respublikadagi  ijtimoiy  ahvol,  odamlarning  ijtimoiy  ta’minoti  va  ularni 

ijtimoiy  himoya  qilish  qoniqarsiz  darajada  edi.  Ayniqsa,  qishloq  aholisining 

kanalizatsiya  va  vodoprovod  bilan  ta’minlanishi  atigi  5  foizni,  ichimlik  suv  bilan 

ta’minlanishi salkam 50 foizni, tabiiy gaz bilan ta’minlanishi 17 foizni tashkil etar edi. 

Aholini  uy-joy,  sog‘liqni  saqlash,  madaniyat,  maishiy  xizmat  ob’yektlari,  maktablar, 

bolalar  bog‘chalari  va  hokazolar  bilan  ta’minlash  ishlarida  siljishlar  sezilmadi. 

Vaholanki, aholining ko‘pchilik qismi qishloq joylarida istiqomat qilar edi. Bu davrda 

aholining  o‘rtacha  yillik  o‘sish  sur’ati  2,8  foizni  tashkil  qilgan.  1991-yilga  kelib 

mamlakatda  aholi  soni  20,7  million  kishidan  ortib,  1990-yilga  nisbatan  386,0  ming 

---

2 

 

 

kishiga  o‘sgan.  Bu  esa  O‘zbekistonda  aholining  o‘sish  sur’atlari  Ittifoq  sur’atlariga 

qaraganda uch barobardan ziyod yuqori bo‘lganini ko‘rsatadi.  

2018-yil 1-yanvar holatiga ko‘ra O‘zbekiston aholisi 32,65 million kishini tashkil 

qiladi.  Bu  2017-yilga  nisbatan  1,7  %  ga  o‘sgan.  Jumladan,  shahar  aholisi  soni  jami 

aholining  50,6  %  ni,  qishloq  aholisi  49,4  %  ni  tashkil  qiladi.  Aholisi  soni  3  million 

kishidan oshgan hududlar soni 4 ta bo‘lib, ular Samarqand, Farg‘ona, Qashqadaryo va 

Andijon  viloyatlari  hisoblanadi.  Oʻzbekistonda  Oʻrta  Osiyodagi  jami  aholining  1/3 

qismidan koʻprogʻi yashaydi.  

Yuqorida  qayd  etilgan  holatlar  O‘zbekiston  aholisi  daromadlari  va  turmush 

darajasining  keskin  pasayishiga  olib  keldi.  Ijtimoiy  infratuzilma  tarmoqlari:  sog‘liqni 

saqlash,  xalq  ta’limi,  maktabgacha  bolalar  muassasalari  juda  og‘ir  ahvolda  bo‘lib, 

maktab  va  kasalxonalarning  60  foizi  nobop  binolarda  joylashtirilgan.  Bu  esa  o‘sha 

davrda  insonning  har  tomonlama  uyg‘un  kamol  topishi,  uning  shaxs  sifatida  54 

ma’naviy rivojlanishi u yoqda tursin, ko‘pincha yashash uchun kerak bo‘lgan eng oddiy 

narsalar ham yetishmaganini ko‘rsatadi.  

 

O‘zbekiston  Mustaqillikka  erishgandan  so‘ng,  jamiyatda  bozor  iqtisodiyotiga 

o‘tish  jarayonida  aholini  ijtimoiy  himoyasini  ta’minlash  davlat  siyosatining  bosh 

yo‘nalishi bo‘lib qoldi. Binobarin, mamlakatda o‘tkazilayotgan barcha islohotlarning asl 

maqsadi insonga munosib turmush sharoitlarini vujudga keltirishdir. 

Aholining  ijtimoiy  himoyasini  ta’minlash  davlat  siyosatining  bosh  yo‘nalishi 

hisoblanadi. Islom Karimov tomonidan ishlab chiqilgan besh tamoyilning muhim qismi 

aholini  ijtimoiy  himoyalash  ekanligi  ham  shu  bilan  bog‘liqdir.  O‘zbekiston  hukumati 

ana shu besh tamoyil asosida o‘tish davrida aholini ijtimoiy himoyalash yuzasidan zarur 

choralar ko‘rdi. Bu choralar odamlarning turmush darajasini keskin pasayib ketishining 

oldini  olishda  muhim  rol  o‘ynadi.  Mamlakatda  ijtimoiy  yo‘naltirilgan  bozor 

iqtisodiyotini  barpo  qilishda  davlat  tomonidan  kuchli  ijtimoiy  himoya  siyosati  olib 

borildi.  Ijtimoiy  siyosat  O‘zbekistonning  o‘z  istiqlol  va  taraqqiyot  yo‘lining  yetakchi 

tamoyillaridan  biri  hisoblanadi.  Respublikada  ijtimoiy  himoyaning  huquqiy  muhiti 

yaratildi,  unga  qonuniy  asos  solindi.  Ijtimoiy  himoya  tamoyillari  O‘zbekiston 

Respublikasi Konstitutsiyasida kafolatlanib, qabul qilingan qonunlarda o‘z aksini topdi. 

Mamlakatda  daromad  olishning  kafolatlanishi  amalga  oshirildi.  Eng  kam  ish  haqi  va 

boshqa  to‘lovlar  odatda,  oldindan  ko‘paytirib  kelindi,  narx-navo  o‘zgarishi  bilan 

bog‘lab olib borildi, bu esa aholining to‘lov qobiliyati saqlanib qolishini ta’minladi va 

turmush  darajasining  keskin  pasayib  ketishiga  yo‘l  qo‘ymadi.  Aholini  ijtimoiy 

himoyalashning ikkinchi yo‘nalishi – ichki iste’mol bozorini himoya qilish hamda oziq-

ovqat mahsulotlari va nooziq-ovqat mollari asosiy turlari iste’molini muayyan darajada 

saqlab  turish  bo‘ldi.  Bunga  erishishda  muhimi  mahsulotlar  eksportini  bojxona  tizimi 

orqali nazorat qilish va ularga yuqori boj to‘lovlari joriy etish, kundalik zarur tovarlarni 

me’yorlangan  tarzda  sotishni  tashkil  qilish  kabi  tadbirlar  katta  ahamiyatga  ega  bo‘ldi. 

---

3 

 

 

Iqtisodiy  islohotlarning  ilk  bosqichida  ijtimoiy  siyosatni  amalga  oshirishning  uchinchi 

yo‘nalishi  –  aholining  kam  ta’minlangan  tabaqalarini  ijtimoiy  himoyalash  va  qo‘llab-

quvvatlash  borasida  chora-tadbirlar  o‘tkazilganligi  bo‘ldi.  Bu  yo‘nalishda  aholining 

ijtimoiy  jihatdan  nochor  qatlamlari  –  pensionerlar,  nogironlar,  ko‘p  bolali  va  kam 

daromadli  oilalar,  ishsizlar,  o‘quvchi  yoshlar  hamda  qayd  etilgan  miqdorda  daromad 

oluvchi kishilar turli xil yo‘llar bilan himoya qilib borildi. 1992–2019-yillar mobaynida 

ish  haqi  va  pensiyalarning,  oliy  o‘quv  yurtlari  talabalarining,  aspirantlarining, 

doktorantlarining  stipendiyalari  miqdori  bir  necha  bor  oshirildi.  Pensionerlarning 

ijtimoiy ahvolini e’tiborga olib, eng kam pensiyaning mutlaq miqdori ish haqining eng 

kam miqdoridan oshiqroq bo‘lishi muttasil ta’minlanib kelindi. Bu yo‘l ijtimoiy adolat 

tamoyillariga mos kelar edi.  

1994-yilga  kelib,  O‘zbekistonda  aholini  ijtimoiy  himoyalash  tizimi  tubdan 

o‘zgartirildi. Ijtimoiy ko‘mak berishning mutlaqo yangi ilg‘or tizimi shakllantirildi. Bu 

tizimning  mohiyati  shundan  iboratki,  bolalar  va  kam  daromadli  oilalar  bu  yordamdan 

bahramand  bo‘luvchi  asosiy  kishilar  bo‘lib  qoldi.  1994-yilning  sentabridan  boshlab, 

barcha bolali oilalar uchun yagona nafaqa joriy etildi. Bunday yordam odamlarga yaqin 

turadigan  mahalla  yig‘inlarida  amalga  oshiriladigan  bo‘ldi.  1996-yil  dekabrda  bolali 

oilalarga  ijtimoiy  yordam  berilishini  kuchaytirish,  aholini  ijtimoiy  himoya  qilish 

borasidagi  chora-tadbirlarni  ro‘yobga  chiqarishda  fuqarolarning  o‘zini  o‘zi  boshqarish 

organlarining  roli  va  mas’uliyatini  oshirish  maqsadida  «Bolali  oilalarni  davlat 

tomonidan  qo‘llab-quvvatlashni  yanada  kuchaytirish  to‘g‘risida»  yana  bir  muhim 

farmon  qabul  qilindi.  Unda  1997-yildan  boshlab  yordamga  muhtoj,  bolali  oilalarga 

bolalarning  soniga  qarab,  eng  kam  ish  haqining  50  foizidan  boshlab  175  foizigacha 

nafaqalar beriladigan bo‘ldi. 1996-yildan boshlab 16 yoshgacha bolalari bo‘lgan barcha 

oilalarga  beriladigan  har  oylik  nafaqalar  ko‘paytirilib,  bu  nafaqalar  bolalarning  soniga 

qarab  quyidagi  miqdorda  belgilandi:  bir  bolali  oilalarga  –  eng  kam  ish  haqining  30%; 

ikki  bolali  oilalarga  –  eng  kam  ish  haqining  60%;  uch  bolali  oilalarga  –  eng  kam  ish 

haqining  80%;  to‘rt  bolali  oilalarga  –  eng  kam  ish  haqining  100%;  besh  va  undan 

ko‘proq bolali oilalarga – eng kam ish haqining 120%. 1997-yildan boshlab, har yili 1-

sinf  o‘quvchilariga  bepul  o‘quv  anjomlari,  darsliklarni  berish  joriy  etildi,  kam 

ta’minlangan oilalarning boshlang‘ich sinflarda o‘qiydigan bolalariga bepul qishki issiq 

kiyimlar berish yo‘lga qo‘yildi.  

O‘zbekistonda  daromadlar  nisbatini  o‘zgartirish  ish  haqi,  pensiyalar, 

stipendiyalarning,  jamgarma  banklaridagi  aholi  omonatlari  stavkalarining  eng  oz 

miqdorlarini  bir  vaqtning  o‘zida  markazlashtirilgan  tarzda  qayta  ko‘rib  chiqish  yo‘li 

bilan  amalga  oshirildi.  1995  yilda  Respublika  davlat  budjetining  29,3  foizi  ijtimoiy-

madaniy tadbirlarga, 21,8 foizi esa ijtimoiy himoyaga ajratildi. 

 

1992-1998  yillar  mobaynida  ish  haqi  va  pensiyalarning  eng  kam  miqsori  bir 

necha bor oshirildi. Masalan: eng kam ish haqi 1995 yilda 1994 yilga nisbatan 2,5 marta 

---

4 

 

 

ortdi,  1996  yilning  1-yarmida  esa  1995  yil  1-yarmiga  nisbatan  2,7  marta  ko‘paydi. 

Nafaqaxo‘rlarning ijtimoiy ahvolini e’tiborga olib, eng kam pensiyaning mutlaq miqsori 

ish haqining eng kam miqdoridan oshiqroq bo‘lishi muttasil ta’minlanib kelindi. 

Natijada  ish  haqini  oshirish  yo‘li  bilan  aholining  o‘rtacha  ish  haqi,  pul 

daromadlari  o‘z-o‘zidan  osha  bordi.  Shu  bilan  birga  respublikaning  ichki  iste’mol 

bozorini  himoya  qilish  hamda  oziq-ovqat  va  nooziq-ovqat  mollari  asosiy  turlari  is-

te’molini  muayyan  darajada  sakdab  turish  chora-tadbirlari  ko‘rilganligi  ham  aholini 

ijtimoiy jihatdan qimoyalashning ikkinchi eng muhim yo‘nalishi bo‘ldi. 

Respublikada  narx-navoni  erkinlashtirish  sohasida  qo‘shni  mamlakatlarga 

nisbatan  bir  muncha  mo‘tadil  siyosat  o‘tkazilganligi  iste’mol  bozorini  himoyalash 

zaruratini  keltirib  chiqardi.  Bu  O‘zbekiston  rubl  mintaqasida  turgan  bir  paytda 

niqoyatda  muhim  edi.  Aksariyat  rsspublika  ehtiyojlari  uchun  valyutaga  xarid  qilingan 

un,  o‘simlik  moyi,  qand-shakar  va  boshqa  taqchil  mahsulotlar  respublika  tashqarisiga 

olib chi-qib ketilishi hollari yuz berdi.