Reja: Mustaqillik arafasida ijtimoiy-iqtisodiy va demografik vaziyat

Ijtimoiy  sohani  rivojlantirishga  yoʻnaltirilgan    davlat  siyosatini     

takomillashtirish

. 

Iste’mol  bozori  barbod  bo‘lishiga  yo‘l  qo‘ymaslik  uchun 

O‘zbekistonda  ishlab  chiqarish  yaxlit  tizimini  vujudga  keltirishga  hayotiy  muqim 

masala  sifatida  qaraldi,  maqsulotlarni  tashqariga  olib  chiqib  ketilishini  bojxonalar 

orqali  qatiy  nazorat  qilish  va  yuqori  boj  to‘lovlari  joriy  etish  yo‘li  bilan  amalga 

oshirildi. Dastlab. murakkab bir paytda iste’-mol mollarini sotib olish uchun bir marta, 

so‘ngra  esa  ko‘p  marta  ishlatiladigan  kuponlarni  muomalaga  kiritish,  kunda-lik  zarur 

tovarlarning  cheklangan  turlarini  meyorlangan  tarzda  sotishni  tashkil  etish  ko‘zda 

tutilgan  edi.  Bu  tizim  o‘zini  to‘la  oqladi.  U  bozorni  pishiq-puxta  himoya  qilibgina 

qolmay,  savdo  tarmog‘iga  barcha  zarur  oziq-ovqat  maxsulotlarini  va  kunda-lik  xarid 

mollarini  muntazam  ravishda  chiqarib  turishni  ta’-minlash,  ularni  iste’mol  qilish 

hajmlarini kamaytirmaslik imkonini berdi. 

1992-1996  yillarda  non  va  go‘sht  mahsulotlari,  sut,  qand-shakar,  o‘simlik  moyi, 

kir  sovun,  bolalarga  kerakli  ayrim  mollar,  kommunal  va  transnort  xizmatlari  uchun 

dotatsiyalar qisman sautab qolindi. Shu tufayli daromad darajasi turlicha bo‘lgan oilalar 

bulardan  bir  qadar  foydalanish  imkoniya-tiga  ega  bo‘ldi.  Islohotlarning  dastlabki 

bosqichida sobiq Ittifoqning ko‘pgina mamlakatlarida aholining asosiy qis-mi yoppasiga 

qashshoqdashgan bir paytda O‘zbekistonda amalga oshirilgan tadbirlar muhim ijtimoiy 

axamiyatga ega bo‘ldi. Odamlarning islohotlarni jadallik bilan olib borishga ishonchini 

kuchaytirdi. 

Ayni  vaqtda  respublikada  iste’molchilarning  manfaatlarini  himoya  qilishning 

mutlaqo  yangi  tizimiga  o‘tishga  tayyorgarlik  ishlari  olib  borildi.  Yangi  tizimning 

mohiyati  ichki  narxlarni  jahon  narxlari  darajasiga  tez  tenglashtirib  olish  va  aholining 

daromadlarini  shunga  muvofiq  ravishda  oshi-rishni  ko‘zda  tutadi.  Bunday  islohot 

---

5 

 

 

sharoitida ijtimoiy himoyaning yangidan-yangi shakllarini qidirib topishni taqozo etadi. 

Jumladan,  milliy  valyutani  muomalaga  kiritish,  uning  ichki  almashuvini  ta’minlash 

sohasida  amalga  oshirilgan  tashkiliy  va  iqtisodiy  chora-tadbirlarning  ko‘rilishi  ayniqsa 

katta ahamiyatga ega bo‘ldi. 

«Biz,  -    degan  edi  I.Karimov,  -  aholining  ijtimoiy  jihatdan  nochor  tabaqalari  - 

pensionerlar,  nogironlar,  ko‘p  bolali  va  kam  daromadli  oidalar,  ishsizlar,  o‘quvchi 

yoshlar,  shuningdek  qayd  etilgan  miqdorda  daromad  oluvchi  kishilarni  himoya  qilish 

davlatning muqaddas burchidir, degan qoidaga asoslanib ish tutdik». 

Ish haqini oshirish bilan birga barcha toifadagi maktablarning muallimlari, bolalar 

uylari,  maktabgacha  va  maktabdan  tashqari  muassasalar  tarbiyachilari,  oliy  va  o‘rta 

maxsus  o‘quv  yurtlarining  professor-muallimlari  va  ilmiy  xodimlari,  ijodiy  va  tibbiy 

xodimlarni  ijtimoiy  himoya-lash  va  ularning  mehnatini  rag‘batlantirish  maqsadida 

ularga  qo‘shimcha  moddiy  ne’matlar  -  kvartira  xaqi  va  kommunal  to‘lovlar  sohasida 

imtiyozlar  berildi,  yakka  tartibda  uy-joy  qurib  olish  uchun  yer  uchastkalari  birinchi 

navbatda ajratiladigan bo‘ldi. 

Masalan,  shu  kungacha  120403  o‘qituvchining  davlat  va  tashkilotlar  tomonidan 

berilgan  uylari  bepul  xususiylashtirildi,  35841  kishiga  shaxsiy  qurilish  uchun  yer 

uchastkasi berildi, 489256 o‘qituvchi imtiyozli kommunal xizmatdan foydalanayo tirlar, 

83353  o‘qituvchi  shahar  transportidan  bepul  foydalana-yotir.  Ayni  chog‘da  yolg‘iz 

pensionerlarni  turar-joy  va  kommunal  xizmatlar  uchun  xaq  to‘lashdan  ozod  etish 

to‘g‘risida  qaror  qabul  qilindi.  Ular  dori-darmonlar  va  eng  zarur  mollarni  belgilangan 

meyorda  bepul  olish  va  jamoat  transportida  tekin  yurish  huquqidan  foydalanadigan 

bo‘ldilar.  Ularga  madad berish uchun respublikada maxsus ijtimoiy  yordam bo‘limlari 

tuzildi.  Bu  bo‘limlar  yolg‘iz  pensionerlar  va  nogironlarning  uyida  ijtimoiy-maishiy 

xizmat ko‘rsatishni uyushtirmoqsa. 

Nogironlar  va  qariyalarni  sog‘lomlashtirish  ularning  sa-natoriya  va  kurortlarda 

dam  olishlarini  tashkil  etish  borasi-da  ham  ma’lum  ishlar  amalga  oshirildi.  Masalan, 

keyingi    yillarda  shu  toifadagi  35  ming  kishi  yiliga  dam  olish  uydaridan  va 

sanatoriyalarda davolanib qaytmoqdalar. 

Yana  shuni  aytish  o‘rinliki,  mustaqillik  yillarida  o‘quvchi  yoshlarni  ijtimoiy 

himoyalashga, ularga ishlab chiqarishdan ajralgan xolda o‘qib, bilim olish uchun zarur 

sharoit  yaratishga  xam  doimo  e’tibor  berildi.  Oliy  o‘quv  yurtlari  talabalarining 

stipendiyalari  keyingi  5  yil  mobaynida  bir  necha  marta  oshirildi.  Bundan  tashqari 

yoshlarni  ijtimoiy  himoyalashning  boshqa  shakllari  ovqat  narxining  bir  qismini 

qoplaydigan qo‘shimcha to‘lovlar, maktab oshxonalari va tamaddi xonalari qo‘shimcha 

xarajatlarining  bir  qismini  budjet  mablag‘lari  hisobidan  qoplash,  jamoat  transportida 

arzon  haq  to‘lash  va  boshqa  yengilliklar  joriy  etildi.  Milliy  an’analarni  nazarda  tutib, 

birinchi  bor  nikoxdan  o‘tayotgan  kelin-kuyovlar  uchun  mebel  va  gilam  mahsulotlari 

sotib olishning imtiyozli tartibi belgilandi. 

---

6 

 

 

1995  yilda  ijtimoiy  qimoyaga  ajratilgai  mablagning  51  foizi  oilalarga  ularning 

farzandlariga  ikki  yoshga  to‘lgunlaricha  parvarish  qilish  uchun  ajratildi.  1996  yil  1 

apreldan  16  yoshgacha  bo‘lgan  bolalari  bor  oilalar  uchun  nafaqalar  ota-onasining  va 

umuman oilaning daromadlari mikdoridan qat’i nazar, barcha oilalarga to‘lana boshladi. 

Boshqacha  aytganda,  16  yoshgacha  bo‘lgan  bolalar  turli  dastlabki  omillar  va 

sabablardan qat’iy nazar, to‘g‘ridan-to‘g‘ri davlat yordami beriladigan obyektga aylanib 

bormoqda.  Beshta  va  undan  ko‘proq  bolali  oila  uchun  nafaqaning  eng  ko‘p  miqdori 

avvaliga eng kam ish haqining yarmi miqdorida, 1996 yilga kelib eng kam ish haqining 

to‘la stavkasi darajasida belgilab qo‘yildi. 

1994 yil 24 avgustda Prezidentning «Kam ta’minlangan oilalarni ijtimoiy himoya 

qilishni kuchaytirishga oid tadbirlar to‘grisida»gi Farmoni qabul qilindi. Shu Farmonga 

ko‘ra  1994  yilning  oktabridan  davlat  kam  daromadli  oilalarga  faol  yordam  bera 

boshladi,  mana  shunday  oilalarga  moddiy  yordam  joriy  etildi.  Respublikada  kam 

daromadli  oilalarga  nafaqa  tayin  etilishi  aslida  misli  ko‘rilmagan  ish,  zamonaviy 

ijtimoiy  himoya  tizimini  vujudga  keltirish  edi.  Bunday  yordam  odamlarga  yaqin 

turadigan  mahalla  yig‘inlarida  amalga  oshiriladigan  bo‘ldi.  Masalan,  1995  yilda  500 

mingdan  ortiq  ehtiyojmand  oilalarga  mahalla  komitetlari  orqali  jami  6  mlrd.  so‘m 

moddiy yordam berildi. 

1996  yil  10  dekabrda  bolali  oilalarga  ijtimoiy  yordam  berilishini  kuchaytirish, 

aholini  ijtimoiy  himoya  qilish  bo-rasidagi  chora-tadbirlarni  ro‘yobga  chiqarishda 

fuqarolarningo‘zi-ni-o‘zi  boshqarish  organlarining  roli  va  mas’uliyatini  oshi-rish 

maqsadida  «Bolali oilalarni davlattomonidan qo‘llab quvvatlashni  yanada kuchaytirish 

to‘grisida» yana bir muhim Farmon qabul qilindi. Unda 1997 yil 1 yanvardan boshlab 

fuqarolarning  o‘zini-o‘zi  boshqarish  yiginlari  orqali  yordamga  muhtoj,  bolali  oilalarga 

bolalarning  soniga  qarab  eng  oz  ish  haqining  50  foizidan  boshlab  175  foizigacha 

nafaqalar  beriladigan  bo‘ldi.  Bu  borada  ijtimoiy  adolat  tamoyillariga  og‘ishmay  rioya 

etish, keng oshkorachik va ochiklikni ta’minlash, ajratilgan  mablag‘lardan maqsadli va 

samarali foydalanishga erishish lozimligi qayd qilindi. 1997 yilda 16 yoshgacha bo‘lgan 

farzandi bor oilalarga nafaqa to‘lash uchun 9,6 milliard so‘m sarflandi. 

Axolining kam ta’minlangan qatlamlarining davlat tomonidan moddiy ta’minlash 

doimiy ravishda takomillashti-rib bormokda. 1997 yil sentabr oyidan boshlab, har yili 1 

sinf  o‘quvchilariga  bepul  o‘quv  anjomlari,  darsliklarni  be-rish  joriy  etildi  kam 

ta’minlangan oilalarning boshlangich sinflarda o‘qiydigan bolalariga bepul qishki issiq 

kiyimlar berish  yo‘lga qo‘yildi.  Hukumat  tomonidan ayrim  toifadagi fuqarolar va oila-

lar uchun belgilangan ayrim imtiyoz, kafolat va qo‘shimchalarning ro‘yxati: 

 -oilalarga  bola  2  yoshga  yetgunga  qadar  1,5  minimal  ish  xaqi  miqdorida  yordam  puli 

to‘lash. Ushbu to‘lovlar hajmi uz- luksiz oshmokda,  1998 yilda 521 ming nafar ayolga 

10,4 mlrd. so‘m miqdorida nafaqa to‘landi; 

---

7 

 

 

 -homiladorlik  va  farzand  ko‘rish  davrida  ayollarga  ish  joyidan      125  kalendar  kuni 

uchun o‘rtacha ish haqi mikdorida yordam puli berish; 

 -bolalikdan nogiron bo‘lib qolganlarga beriladigan yordam puli; 

 -kommunal  xizmat  ko‘rsatish  va  kvartiradan  foydalanilganligi  uchun  imtiyozli  50  % 

miqdorida haq to‘lash (nogironlar oilasi uchun); 

 -qishloq      joylarida      yashayotganlarni      kommunal      xizmat  ko‘rsatish  va  kvartira 

haqlaridan  to‘la  ozod  etish  va  shaqarlarda    istiqomat    qiluvchilarga    (maktab  

o‘qituvchilari,      bog‘cha  tarbiyachilari  va  o‘qituvchilar,  ilmiy  xodimlar,  oliy  va  o‘rta 

maxsus o‘quv yurtlari o‘qituvchilari)  50 %  miqdorida imtiyoz berish; 

 -kommunal  xizmat  ko‘rsatish  va  kvartira  haqi  to‘lashdan  to‘liq  ozod  etish  (1-darajali 

«Soglom avlod uchun» ordeni bilan mukofotlanganlar oilasi, yolkiz pensionerlar); 

elektr  energiyasidan  foydalanganligi  uchun  50  %  chegirma  berish  (oyiga  110  kv.s.) 

(nogironlar oilasi); 

 -yer solig‘i to‘lashdan ozod etish (16 yoshgacha bo‘lgan 5 va undan ortiq ko‘p bolali 

oilalar, nogironlar oilalari); 

 -olinayotgan  barcha  daromadlardan  soliqqa  tortilmaydigan  minimal  daromadning  4 

karrasi mikdorida (16 yoshgacha bo‘lgan 2 va undan ortiq farzandli yolg‘iz onalar);  

 -16  yoshgacha  bo‘lgan  2  va  undan  ortiq  farzandi  bo‘lgan  yolg‘iz  ota,  bevalar  va 

boquvchisini  yo‘qotganligi  uchun  nafaqa  olayotganlar  barcha  daromadlarining  30  % 

dan;  yoshligidan  nogiron  bo‘lib  qolgan  bolalarni  tarbiya  qilayotgan  ota  yeki  onadan 

birortasi daromad solig‘ining 30 % ni to‘lashdan ozod etiladi. 

Serfarzand va kam ta’minlangan oilalarni ijtimoiy himoyalash tizimi o‘ziga xosligi bilan 

ajralib turadi. 

Kam  ta’minlangan  oilalarga  va  ko‘p  bolali  muhtoj  oila-larga  moddiy  yordam 

to‘lovlarini  moliyalashtirishning  asosiy  manbasi  Respublika  va  mahalliy  budjet 

vositalaridir.  Kam  ta’minlangan  oilalarga  1998  yilda  tulangan  nafaqalarning  umumiy 

miqdori 3 mlrd. so‘mni tashkil qildi, 16 yoshgacha bo‘lgan farzandli oilalarga to‘langan 

nafaqalar - 15,6 mlrd. so‘mni tashkil qildi. 

1998  yilda  36  %  bolali  oilalar  nafaqa  olishdi.  O‘rtacha  nafaqa  miqdori  bitta  oilaga 

deyarli 1483 so‘mga to‘gri keladi yoki (1996 yilga nisbatan) besh barobar o‘sdi. 1998 

yilda  mahal-liy  o‘z-o‘zini  boshqarish  organlari  orqali  Respublikadagi  700  ming  yeki 

umumiy  oilalarning  11,8  foiziga  kam  ta’minlangan  uchun  moddiy  yordam  ko‘rsatildi. 

Ko‘rsatilgan moddiy yordam miq-dori har oilaga xisoblaganda har oyda 1730 so‘mdan 

ortiq tash-kil etadi. 

Bu  borada  yana  shuni  aytish  kerakki,  davlatimiz  mustahkamlana  borgan  sari 

uning xalqparvarlik siyosati yanada ku-chayib bordi, 1995 yil, 20 dekabrda qabul qilgan 

«Aholining omonatlardagi va davlat sug‘urtasi bo‘yicha pul mablag‘larini indeksatsiya 

qilish to‘g‘risida»gi Farmoni ana shunday inson-parvar siyosatning yorqin dalili bo‘ldi. 

Farmonga binoan 1992 yilning yanvariga qadar jamg‘arma bankiga pul qo‘ygan milli-

---

8 

 

 

onlab  fuqarolarning  mablag‘lari  yana  qadrlandi.  Farmon  aso-sida  Vazirlar  Mahkamasi 

maxsus  qaror  qabul  qildi.  Mazkur  Farmon  va  qaror  vatanimizda  yashayotgan  bironta 

keksayu  yoshni  befarq  qoldirmadi.  5  milliondan  ortiq  omonatchilar,  o‘z  pul-larini 

qaytarib oladigan bo‘ldi. 

Indeksaiiyalangan  pul  mablag‘larining  1996  yil  1  iyuldan  fuqarolarga  qaytarila 

boshlagani ham ushbu insonparvar siyosatning yorqin namunasidir. 

1994  yilga  kelib  aholining  real  pul  daromadi  mamlakat  bo‘yicha  1989  yilga  nisbatan 

qariyb 2 barobar pasayib ketdi. 1997-99 yillarda davlatning daromad siyosati mamlakat 

umumiy  iqtisodiy  rivojlanishi  darajasini  hisobga  olgan  xolda  aholi  daromadini 

ko‘paytirish,  inflyatsiya  darajasini  tushirish,  qishloq  xo‘jaligidagi  islohotlarni 

chuqurlashtirish,  tadbirkorlikning  barcha  turlarini,  o‘rta  va  kichik  biznesni 

rivojlantirishga qaratilgan.  

O‘zbekiston  Respublikasi  Prezidentining  2006-yildagi  «2007–2010-yillarda 

yolg‘iz  keksalar,  pensioner  va  nogironlarni  aniq  ijtimoiy  muhofaza  qilish  va  ularga 

ijtimoiy  xizmat  ko‘rsatishni  yanada  kuchaytirish  chora-tadbirlari  dasturi  to‘g‘risida»gi 

qaroriga ko‘ra, «Nuroniy» jamg‘armasi hisobidan, aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj 

qatlamlariga, faxriylarning davolash maskanlariga, «Saxovat» va «Muruvvat» uylariga 

dori-darmon  vositalari  yetkazib  berildi.  O‘zbekiston  Respublikasi  Mehnat  va  aholini 

ijtimoiy  muhofaza  qilish  hamda  Sog‘liqni  saqlash  vazirliklarining  hududiy  bo‘limlari 

bilan hamkorlikda nuroniylar to‘liq dispanser ko‘rigidan o‘tkazildi. Toshkent shahrida 

faxriylarimizga  barcha  qulayliklarga  ega  150  o‘rinli  «Nuroniy»  shifoxonasi  xizmat 

qilmoqda.  Viloyat  shifoxonalari  qoshidagi  kasalxonalarda  jamg‘armaning  viloyat 

bo‘limlari  hamda  mahalliy  hokimliklarning  amaliy  yordami  tufayli  tashkil  etilgan 

nogironlarni  bepul  davolovchi  «Nuroniylar  xonalari»  faoliyat  ko‘rsatmoqda. 

Respublikamizdagi  barcha  «Saxovat»  va  «Muruvvat»,  «Mehribonlik»  uylari  hamda 

maxsus  maktab-internatlarga  homiylar  tomonidan  har  yili  moddiy  yordam  berib 

boriladi.  2015-yilda  ham  Keksalarning  hayot  darajasi  va  sifatini  yanada  yaxshilash, 

ularni  moddiy  va  ma’naviy  qo‘llab-quvvatlash  ko‘lamini  kengaytirish,  yoshi  ulug‘ 

insonlar,  ayniqsa,  1941–1945-yillardagi  urush  va  mehnat  fronti  faxriylariga  ijtimoiy, 

pensiya  ta’minoti  va  tibbiy  xizmat  ko‘rsatishni  takomillashtirish  maqsadida,  2015-yil 

«Keksalarni  e’zozlash  yili»  deb  e’lon  qilindi.  Har  yili  urush  qatnashchilari  va  front 

ortida mehnat qilganlarga bepul tibbiy xizmat ko‘rsatilmoqda, ular sanatoriy kurortlarda 

davolanmoqda, boshqa zarur vositalar bilan ta’minlanmoqda.  Har yili 9-may «Xotira va 

qadrlash  kuni»  munosabati  bilan  urush  qatnashchilari  mukofotlanadi.  Xususan, 

O‘zbekiston respublikasi Prezidentining 2017-yil 4-apreldagi farmoniga ko‘ra, Ikkinchi 

jahon  urushi  qatnashchilari  2  mln  so‘mdan  mukofotlandilar.  Urush  qatnashchilarining 

ayrimlariga to‘la jihozlangan uylar, Haj ziyoratiga bepul borish va navbatsiz avtomobil 

sotib olish imtiyozi berildi.  

---

9 

 

 

I  Karimov  aholini  uy-joyli  qilish  masalasining  yechimini  toppish  maqsadida 

1989–1990-yillarda  bir  yarim  milliondan  ko‘proq  oilaga  qo‘shimcha  yer  ajratildi,  700 

ming oilaga tomorqa yerlari berildi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2009-yil 

3-avgustdagi  «Qishloq  joylarda  uy-joy  qurilishi  ko‘lamini  kengaytirishga  oid 

qo‘shimcha  chora-tadbirlar  to‘g‘risida»gi  qarori  bilan  boshlangan  qishloq 

infratuzilmasini  yangilashga  qaratilgan  bunyodkorlik  ishlari  bugun  qishloqlarimiz 

qiyofasini  zamonaviy  arxitektura  asosida  tubdan  o‘zgartirishga  xizmat  qilyapti. 

Xususan,  2009–2016-  yillarda  qishloq  joylarda  69.557  ta  shinam  namunaviy  uy-joy 

bunyod  etildi.  Pirovardida  83,5  mingdan  ortiq  oilaning  yashash  sharoiti  yaxshilandi. 

Shuningdek  O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2016-yil 21-

oktabrdagi  «2017–2021-yillarda  qishloq  joylarda  yangilangan  namunaviy  loyihalar 

bo‘yicha arzon uy-joylar qurish dasturi to‘g‘risida»gi qarori mazkur yo‘nalishdagi keng 

ko‘lamli  islohotlarning  mantiqiy  davomi  bo‘lib,  qishloq  qurilishida  yangi  bosqichni 

boshlab  berdi.  Ayni  paytda  qishloq  aholisining  zamonaviy  va  arzon  uylarga  o‘sib 

borayotgan  ehtiyojlaridan  kelib  chiqib,  imtiyozli  kredit  berishning  yuqori  darajadagi 

shartlari  joriy  etildi.  Shuningdek,  energiyani  tejaydigan  materiallar  va  asbob-

uskunalarning yangi turlaridan foydalanishning yanada kengaytirilishi barpo etilayotgan 

uylarning  tannarxi  pasayishi  hamda  aholining  barcha  qatlamlari  uchun  maqbul  narxlar 

belgilanishiga  xizmat  qildi.  Qarorga  ko‘ra,  qishloq  joylarda  mavjud  namunaviy 

loyihalarga qo‘shimcha ravishda xo‘jalik imoratlari va obod hovlilari bo‘lgan ikki, uch 

qavatli ko‘p kvartirali (2, 3 xonali) hamda aholi zich joylashgan tumanlarda hovlidagi 

imoratlari  bilan  birgalikda  maydoni  0,02  gektar  bo‘lgan  yer  uchastkalarida 

joylashtiriladigan bir qavatli 2 va 3 xonali, shu bilan birga, maydoni 0,04 gektar bo‘lgan 

yer uchastkalarida joylashtiriladigan ikki qavatli 4 xonali birlashtirilgan arzon uylarning 

yangi namunalari joriy etildi. Bundan tashqari, 2017-yildan boshlab mamlakat poytaxti 

va  viloyatlarda  uy-joyga  ega  bo‘lmaganlar,  harbiy  xizmatchilar,  yosh  olimlar  va  ichki 

ishlar xodimlari uchun arzon turarjoylar qurilib, egalariga topshirilmoqda.