Reja: Natriy haqida malumotlar

Ehtiyot choralari
Sof metall natriy yonuvchan. Havoda, o’z-o’zidan yonishga moyil. Suv va ho’l yuzalar bilan aloqa qilish ayniqsa xavflidir, chunki natriy suv bilan juda shiddadli reaksiyaga kirishadi, ko’pincha portlash bilan gidroksidi hosil qiladi ( NaOH)). Laboratoriyalarda oz miqdordagi natriy (taxminan 1 kg gacha) yopiq shisha idishlarda kerosin, nafta, benzin yoki neft ostida saqlanadi, shunda suyuqlik qatlami barcha metallarni qoplaydi. Natriyni metall yong’inga chidamli shkafda (seyfda) saqlash kerak. Natriy pinset yoki forseps bilan olinadi, skalpel bilan kesiladi (natriy plastik va uni pichoq bilan osonlikcha kesib olish mumkin) quruq yuzaga (stol ustiga emas, balki shisha stakanga); kerakli miqdor va qoldiq zudlik bilan kerosin qatlami ostidagi idishga qaytariladi va kesilgan qism kerosinga joylashtiriladi yoki darhol reaksiyaga kirishadi. Natriy bilan ishlashni boshlashdan oldin, ishlash xavfsizligi bo’yicha brifingdan o’tish kerak. Natriy ishiga yangi kelganlar ushbu ishni ushbu ishda tajribaga ega bo’lgan xodimlar nazorati ostida bajarishlari kerak. Odatda laboratoriya sharoitida reaktsiyalar uchun bir necha o’n grammdan oshmaydigan natriy miqdori ishlatiladi. Namoyish tajribalari uchun, masalan, maktabda kimyo darslarida siz bir grammdan ko’p natriy olishingiz kerak. Metall natriy bilan ishlagandan so’ng barcha idishlar va natriy qoldiqlari suyultirilmagan spirt bilan va hosil bo’lgan eritma kuchsiz kislota eritmasi bilan zararsizlantiriladi. Barcha natriy qoldiqlari oldin to’liq zararsizlantirilishini ta’minlash uchun alohida e’tibor berilishi kerak, chunki axlat tarkibidagi natriy yong’in chiqishiga, kanalizatsiyasida esa portlash va trubaning yorilishiga olib kelishi mumkin. Natriy bilan, shuningdek gidroksidi va umuman gidroksidi metallar bilan ishlash barcha ko’zoynaklar yoki himoya niqob bilan bajarilishi kerak. Natriyni uyda saqlash va u bilan biron bir tajriba o’tkazish tavsiya etilmaydi.
Biz kundalik turmushda keng qo'llaydigan ayrim oddiy moddalar o‘z tarkida natriy yoki kaliy atomi tutadi.
Masalan hammamiz ovqatga solib ishlatadigan osh tuzi natriy xloridi (NaCl) bo‘ladi. Uning molekulasi bittada xlor va natriy atomlaridan iborat. Osh tuzi, ya'ni, natriy xlorid, xlorid kislota (HCl) ning asos va natriy gidroksidi bilan reaksiyaga kirishishida hosil bo‘ladi. Shu sababli ham, kislotalar va asoslarning o‘zaro ta'sirlashuvi natijasida hosil bo‘ladigan moddalar uchun umumiy nom sifatida tuzlar atamasi qo‘llanadi.
Tuzlar molekulasi tarkibidagi atomlar, elektr kuchlari ta'siri ostida to‘g‘ri tartibda joylashgan bo‘ladi. Bunday atomlarni o‘zaro ajratish juda mushkul. Shu sababli ham aksariyat tuzlarni parchalash (eritish) uchun katta harorat darajalari kerak bo‘ladi. Siz bilasizki, suv, ya'ni, muz, 0 °C haroratda eriydi. Osh tuzi, ya'ni, natriy xloridi esa 801 °C dagina erishga o‘tadi. Ko‘plab tuzlardagi (va boshqa qattiq moddalardagi) atomlarning to‘g‘ri tartiblanishi, ularning qattiq holatidagi hosil qiladigan geometrik shakllariga o‘z ifodasini topadi. Ya'ni, atomlari to‘g‘ri tartiblangan moddalar odatda to‘g‘ri va tekis qirralarga, hamda o‘tkir burchaklarga ega bo‘ladi. Qattiq moddalarning bunday to‘g‘ri shakllarini kristallar deyiladi. Natriy xloridining kristallari kub shaklida bo‘ladi.
Natriy selitrasi, yoki, boshqacha nomi chili selitrasi deb nomlangan mineral o‘git molekulasi - bitta natriy, bitta azot hamda uchta kislorod atomlaridan tarkib topgan bo‘ladi va u natriy nitrati (NaNO3) deyiladi. Biz kundalik turmushda keng qo‘llaydigan oddiy shisha esa, asosan murakkab molekulyar tuzilishga ega bo‘lgan natriy silikat (Na2SiO3) molekulasidan iborat bo‘lib, uning tarkibida natriy, kremniy va kislorod atomlari mavjud.