- Ada-biy merosi “Husnu Dil” dostoni, “Qushlar munozarasi” manzumasi hamda 1500 misra sheʼr — 38 gʻazal, 14 muhammas, 1 qasida va musaddasdan iborat. Lirikasi dunyoviy muhabbat mavzuida. Unda shoir oʻz kechinmalari, zamona xaqidagi fikr-mulohazalarini ifodalagan, vafo, sadoqat, goʻzallik va nafosatni kuylagan.
- Nishotiy adabiy merosi V.Abdullaev, B.Valixoʻjaev, M.Qosimova va boshqalar tomonidan oʻrganilgan. Nishotiy Muhammadniyoz (18-asr, Xorazm) — shoir. Xiva madrasalarida oʻqigan. Xorazm xonligida siyosiy ahvol ogʻirligi tufayli N. Buxoroga kelgan, gʻariblik va muhtojlikda yashagan. Ada-biy merosi “Husnu Dil” dostoni, “Qushlar munozarasi” manzumasi hamda 1500 misra sheʼr — 38 gʻazal, 14 muhammas, 1 qasida va musaddasdan iborat. Lirikasi dunyoviy muhabbat mavzuida. Unda shoir oʻz kechinmalari, zamona xaqidagi fikr-mulohazalarini ifodalagan, vafo, sadoqat, goʻzallik va nafosatni kuylagan.
- “Qushlar muno-zarasi”da 14 xil qushning oʻzaro bahsu munozaralari orqali oʻsha davrdagi ijtimoiy tuzumga xos illat, mansabparastlik va boshqa majoziy shaklda tanqid qilingan, mexnat axdining kamtarligi ulugʻlangan. “Husnu Dil” dostoni (1779) — shoir ijodining choʻqqisi. U Sharq xalqlari orasida mashhur syujet asosida nazmda yaratilgan. Doston 15584 misra, 62 bobdan iborat. Anʼanaviy kirish (1—5-boblar)dan soʻng shoir oʻzi xaqida, dostonning yozilish sabablari, soʻz va uning qudrati, hamsanavislar (Nizomiy, Xusrav Dexlaviy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy va boshqalar) haqida fikr yuritgan.
- “Qushlar muno-zarasi”da 14 xil qushning oʻzaro bahsu munozaralari orqali oʻsha davrdagi ijtimoiy tuzumga xos illat, mansabparastlik va boshqa majoziy shaklda tanqid qilingan, mexnat axdining kamtarligi ulugʻlangan. “Husnu Dil” dostoni (1779) — shoir ijodining choʻqqisi. U Sharq xalqlari orasida mashhur syujet asosida nazmda yaratilgan. Doston 15584 misra, 62 bobdan iborat. Anʼanaviy kirish (1—5-boblar)dan soʻng shoir oʻzi xaqida, dostonning yozilish sabablari, soʻz va uning qudrati, hamsanavislar (Nizomiy, Xusrav Dexlaviy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy va boshqalar) haqida fikr yuritgan.
- Asosiy qism 11-bobdan boshlanadi va asar xotima bilan yakunlanadi. Yetakchi mavzui — sevgi. U Husn va Dilning murakkab sarguzashtlarida oʻz aksini topgan. Aql, Ishq, Vafo, Mehr, Nomus, Himmat, Sabr, Raqib kabi obrazlarda kishilardagi muayyan xususiyatlar ifodalangan. Doston Husn va Dilning toʻy tantanasi, yaʼni ezgulikning smonlik ustidan gʻalabasi bilan tugaydi. Ayearda Vatanni sevish, xalqparvarlik, maʼrifat va adolat, mardlik, sevgi-sadoqat, yaxshi xulqodob kabi gʻoyalar ilgari surilgan. Doston qoʻlyozma nusxalari Oʻzbekiston FA Sharqshunoslik instituti (inv. №1198, 7013, 1997, 1666, 1027), Sam-DU (inv. №21828) qoʻlyozma fondlarida saqlanadi.
- Fuod obrazi. Fuod Aqlshohning o`g`li. U dunyoga kelganida hikmat eli birgalashib, maslahat bilan unga nam quyishgan. Fuod esini taniy boshlashi bilanoq, hikmat eli tarbiyasida bo`lib, fahm-farosatini oshira borgan. Shoirning yozishicha Fuodning zehni o`tkir bo`lganidan, u etti yoshidayoq qiroatni o`rgangan, asta-sekin har qanday ilmni ham o`rganib, «har jeki mashhul» bo`lsa, fikr yuritib o`zlashtira borgan. U ko`proq tarix o`qish, she`r san`ati ustida muhokama yuritish bilan shug`ullangan. Fuod «Qal`ai jism» degan joyda o`sadi. «Qal`ay jism» qasrlari oldida 360 Nahr va 440 anhor bo`lib, bundan butun mamlakat foydalanar edi. Aqlshoh shu joyning hukmronligini o`g`li Fuodga topshiradi. Fuod bu joyni adolatparvarlik bilan idora qildi:
- Fuod obrazi. Fuod Aqlshohning o`g`li. U dunyoga kelganida hikmat eli birgalashib, maslahat bilan unga nam quyishgan. Fuod esini taniy boshlashi bilanoq, hikmat eli tarbiyasida bo`lib, fahm-farosatini oshira borgan. Shoirning yozishicha Fuodning zehni o`tkir bo`lganidan, u etti yoshidayoq qiroatni o`rgangan, asta-sekin har qanday ilmni ham o`rganib, «har jeki mashhul» bo`lsa, fikr yuritib o`zlashtira borgan. U ko`proq tarix o`qish, she`r san`ati ustida muhokama yuritish bilan shug`ullangan. Fuod «Qal`ai jism» degan joyda o`sadi. «Qal`ay jism» qasrlari oldida 360 Nahr va 440 anhor bo`lib, bundan butun mamlakat foydalanar edi. Aqlshoh shu joyning hukmronligini o`g`li Fuodga topshiradi. Fuod bu joyni adolatparvarlik bilan idora qildi:
- Nazar obrazi. «Husnu Dil» dostonidagi obrazlar orasida Nazar obrazi o`zining ma`naviy boyligi, g`ayrati, shijoati, harakatchanligi va tadbirkorligi bilan diqqatga sazovordir. Aslida «Shahri Bedahshon»lik bo`lgan Nazar xalqdan chiqqon va «purhunar» kishi bo`lib, shahzoda Fuodning xizmatkori edi:
- Nazar Fuodning ahvolini bilgach har qanday xavf-xatarga qaramay, «Chashmayi hayvon kanoridagi jonon»dan xabar olishga junaydiki, bu uning jasurligidan va insonga bo`lgan g`amxo`rligidan dalolat beradi. Dostonda tasvirlanishicha, u dengizlardan jasur «malloh» (matros) sifatida suzib o`tadi, dahshatli dashtu sahralarda botir sayyoh sifatida kezib yuradi:
Do'stlaringiz bilan baham: |
