Reja: Soliq tizimining mohiyati va ahamiyati

2013-2016 yillarda O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti daromadlarining asosiy ko’rsatkichlari*

Ko‘rsatkichlar	2013 yil		2014 yil		2015 yil		2016 yil (reja)
	mld.so‘m	jami nis-n, %da	mld.so‘m	jami nis-n, %da	mld.so‘m	jami nis-n, %da	mld.so‘m	jami nis-n, %da
Davlat maqsadli jamg‘armalar daromadlarisiz – jami	25104,9	100	30160,8	100	36184,9	100	40505,8	100
To‘g‘ri soliqlar	6583,1	26,2	7790,4	25,8	8554,3	23,6	9338,5	23,0
Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i	1239	5,0	1302,3	4,3	1284,8	3,6	1266	3,1
Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalaridan olinadigan yagona soliq to‘lovidan davlat byudjetiga ajratmalar	817,3	3,2	989,8	3,3	1193,1	3,3	1383,2	3,4
Yagona soliq to‘lovidan davlat byudjetiga ajratmalar	755,1	3,0	911,6	3,0	1067,1	2,9	1237,9	3,1
Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i	2769,7	11,0	3313,9	11,0	3648,8	10,1	4040,4	10,0
Tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi yuridik va jismoniy shaxslardan olinadigan qat’iy soliq	342,1	1,3	505	1,7	617	1,7	742,5	1,8
Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘i	659,9	2,6	767,8	2,5	743,5	2,0	668,5	1,7
Egri soliqlar	13039,4	51,9	15618,2	51,8	19115,8	52,9	22298,1	55,1
Qo‘shilgan qiymat solig‘i	7737,8	30,8	9123,1	30,2	10721,7	29,7	12505	30,8
Aktsiz solig‘i	3726,5	14,8	4506	15,0	5528,8	15,3	6480	16,0
Bojxona boji	992,6	4,0	1142	3,8	1583,6	4,4	1717,4	4,2
Transport vositalariga benzin, dizel yoqilg‘isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq	582,5	2,3	847,1	2,8	1281,7	3,5	1595,7	4,0
Mol-mulk solig‘i va resurs to‘lovlari	3755,5	15,0	4521,4	15,0	5741,8	15,9	5806,5	14,3
Mol-mulk solig‘i	831,4	3,3	1135	3,8	1716,7	4,7	1874	4,6
Yer solig‘i	646,3	2,6	665,2	2,2	929,6	2,6	873,5	2,1
Yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq	2180,1	8,7	2595,8	8,6	2931,8	8,1	2874,6	7,1
Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq	97,7	0,4	125,4	0,4	163,7	0,5	184,4	0,5
Ustama foyda solig‘i	294,5	1,2	388,4	1,3	548,2	1,5	390,2	1,0
Boshqa daromadlar	1432,4	5,7	1842,4	6,1	2224,8	6,1	2672,5	6,6

^{*Manba: O’zbekiston Respublikasi Prezidenti qarorlariga ilovalar.}
4. Umumdavlat soliqlari hamda mahalliy soliqlar va yig‘imlar.

Davlat budjeti umumdavlat pul mablag‘lari fondining iqtisodiy ko‘rinishida tashkil topishining asosi bo‘lib, u jamiyatning umumiy pul mablag‘lari fondlari tizimida asosiy o‘rinni egallaydi. Bundan tashqari u ishlab chiqarishning maqsadi va vazifalaridan kelib chiqib, uning mazmuni va tarkibini aniqlaydi hamda ishlab chiqarish rivojlanishidagi ijtimoiy ehtiyojlarni ta’minlashga zamin yaratadi. Demak, davlat budjetining mohiyati - bozor iqtisodiyotidagi iqtisodiy qonunlar, davlatning tabiati bilan belgilanadi. Budjet iqtisodiy kaegoriya sifatida ishlab chiqarish munosabatlarining ijtimoiy ishlab chiqarish jarayoniga faol ta’sir kqrsatadigan tomonlarini o‘zida aks ettiradi.

Respublikamizda asosan soliqlar byudjet tizimi daromadlarini shakllantiradi. Davlat byudjeti tizimi mamlakatning ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy hayotini moliyaviy mablag‘ bilan ta’minlaydi va bu O‘zbekiston Respublikasining byudjet tizimida umumrespublika byudjeti etakchi bo‘g‘indir. U umumdavlat resurslarining bir qismi bevosita davlat hokimiyatining ijro etuvchi va farmoyish beruvchi oliy organi - O‘zbekiston Respublikasi hukumatida markazlashuvini ta’minlaydi. Markazlashgan resurslar umumdavlat ahamiyatiga molik bo‘lgan, umuman olganda jamiyat manfaatlarini ifodalaydigan tadbirlarni (xalq xo‘jaligi ahamiyatidagi qurilishlarni, eng muhim ijtimoiy tadbirlarni, mudofaa, boshqaruv, davlatning tashqi iqtisodiy aloqalari, davlatning moddiy va moliyaviy zaxiralarini) mablag‘ bilan ta’minlashga ishlatiladi. Umumrespublika byudjeti orqali milliy daromadni Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar, Toshkent shahriga taqsimlash va qayta taqsimlash jarayoni izga solib turiladi. Davlat umumrespublika byudjetidan davlat byudjetining bu bo‘g‘ini ijrosi yuzasidan respublikadagi hamma ishlarni muvofiqlashtirish uchun foydalanadi.
Qoraqalpog‘iston Respublikasining byudjeti pul mablag‘larini respublikaning tegishli davlat hokimiyati va boshqaruv organlari amalga oshiradigan ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish tadbirlarini moliyalashtirish uchun markazlashtiradi.
Mahalliy byudjetlar O‘zbekiston Respublikasi byudjet tizimining muhim tarkibiy qismini tashkil etadi. Ular davlat hokimiyatining har bir mahalliy organi o‘z faoliyatini amalga oshirishi uchun uning ixtiyorida aniq moliyaviy baza yaratadi. Mahalliy byudjetlar tizimi mahalliy talab-ehtiyojlarni to‘laroq hisobga olish hamda davlat tomonidan markazlashgan tartibda amalga oshiriladigan tadbirlar bilan to‘g‘ri olib borish imkonini beradi, mahalliy hokimiyat organlari mahalliy byudjet daromadlarining ko‘payishi va resurslarning tejamkorlik bilan sarflanishi to‘g‘risida tinmay g‘amxo‘rlik qiladi, chunki joylarda iqtisodiyot va madaniyatning yuksalish sur’atlari to‘g‘ridan-to‘g‘ri mahalliy xo‘jalik zahiralarini safarbar qilish, mablag‘larni tejab ishlatish borasidagi ishlarni tashkil etish bilan bog‘liq bo‘ladi, bu esa o‘z navbatida umuman O‘zbekiston Respublikasi davlat byudjetining muvaffaqiyatli bajarilishiga yordam beradi. Mahalliy byudjetlardan uy-joy-kommunal xo‘jaligi va obodonlashtirish, maorif va sog‘liqni saqlash muassasalari (maktablar, kasalxonalar, maktabgacha tarbiya muassasalari va boshqalar), ijtimoiy ta’minot sohasidagi tadbirlar mablag‘ bilan ta’minlanadi.
Respublikamizda soliqlar byudjet tizimi daromadlarini shakllantirishiga qarab asosan ikki guruhga bo‘linadi:
O‘zbeksiton Respublikasi Soliq Kodeksining 23 moddasiga muvofiq umumdavlat soliqlariga quyidagilar kiradi:
1) yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i;
2) jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i;
3) qo‘shilgan qiymat solig‘i;
4) aktsiz solig‘i;
5) yer qaridan foydalanganlik uchun soliq;
6) suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq.
Umumdavlat soliqlari har yili qonuniy tartibda belgilanadigan normativlar buyicha tegishli byudjetlar o‘rtasida taqsimlanadi.
O‘zbekisiton Respublikasi Soliq Kodeksining 23 moddasiga muvofiq mahalliy soliqlar va yig‘imlarga quyidagilar kiradi:
1) mol-mulk solig‘i;
2) yer solig‘i;
3) obodonlashtirish va infratuzilmani rivojlantirish solig‘i;
4) transport vositalariga benzin, dizel yoqilg‘isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq;
5) ayrim turlardagi tovarlarni sotish huquqini beruvchi litsenziya yig‘imlari;
6) yuridik shaxslarni, shuningdek tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi jismoniy shaxslarni ro‘yxatga olganlik uchun yig‘im.
Umumdavlat soliqlari asosan respublika byudjeti daromadlarini shakllantirishga qaratilgan bo‘lsa, mahalliy soliqlar va yig‘imlar mahalliy byudjetlar daromadlarini shakllantiradi.
Qoraqalpog‘iston Respublikasida mahalliy soliqlar va yig‘imlar soliq Kodeksi, O‘zbekiston Respublikasining boshqa qonun hujjatlari, shuningdek Qoraqalpog‘iston Respublikasining qonun hujjatlari bilan ham tartibga solinadi.
Ta’kidlab o‘tish lozimki, umumdavlat soliq tushumlari har yili qonuniy tartibda belgilanadigan normativlar bo‘yicha tegishli byudjetlar o‘rtasida taqsimlanadi.