Reja: Suhbat turlari

fikrlashlari dastlab mashg‘ulotlarda, keyinchalik o‘yin, mehnat, ayrim topshiriqlami mustaqil bajarishlari orqali amalga oshiriladi. Ana shunday vositalardan biri maktabgacha yoshdagi (3-5 yoshli) bolalar aqliy tavakkurini shakllantimvchi asos qo‘g ‘irchoqlardir. Qo‘g‘irchoqIar voqea, hodisa va jarayonning obrazli ko‘rinishidir. Qo‘g‘irchoqlar milliy va umuminsoniy xususiyatlarga egaligi bilan in- soniyat sivilizatsiyasida yashagan bo‘lib kelmoqda. Uning obrazlilik xususiyati maktabgacha yoshdagi bolalar aqliy tafakkurini, maqsadni shakllantirish imkonini beradi. Bu o‘rinda, ta’kidlash lozimki, aqliy tafakkur tushunchasida bilish, emotsional va anglash tafakkuridan shu jihatlari bilan aqliy tafakkur farq qiladi. Maktabgacha ta’lim sog‘lom, har tomonlama yetuk bolalarni tarbiyalash uchun zaruriy tashkiliy, uslubiy, psixologik shart-sharoitlar yaratadi, bolalarni mak- tabda muntazam ravishda ta’lim olishga tayyorlash ota-onalar davlat va nodavlat maktabgacha ta’lim muassasalarida amalga oshiriladi. Sbunday shakllardan biri qo‘g‘irchoqlar vositasida tarbiyalashdir. O'zbek tilining izohli lug‘atida qo‘g‘irchoq - odamga yoki boshqa biror narsaga o‘xshatib yasalgan bolalar o‘yinchog‘idir. Shu ma’noda qo‘g‘irchoq o‘yinchoqning bir turi va har turli ashyolardan yasaladi. Qo‘g' irchoqlarning to‘la, shartli va natural ko‘rinishlari bor. Qo‘g‘irchoqlarni shartli ravishda ikki ko‘rinishga bo‘lish mumkin: 1} odam timsoli ifodalangan qo‘g‘irchoqlar. 2) hayvonlar timsoli ifodalangan qo‘g‘irchoqlar. Butun dunyo xalqlarida qo‘g‘irchoq mavjud, hatto qo‘g‘irchoq teatrlari ham faoliyat ko‘rsatmoqda. Insoniyat qachondan boshlab qo‘g‘irchoq yasay boshlagan va uni qaysi davrdan boshlab tarbiya vositasiga aylantirganligi masalalari aniqlangan emas. Lekin olimlar qo‘g‘irchoqlar eramizdan avvalgi X-XI asrlarda mavjud boMganligini qayd etadilar. Bizning fikrimizcha, qo‘g‘irchoqlaming yasalishiga sabab aynan tarbiyaviy zaruriyati bo‘lgan. Chunki qo‘g‘irchoqning quyidagi xususiyatlarga egaligi tarbiya vositasi sifatida qabul qilingan: a) qo‘g‘irchoqlar yumshoq, mayin va estetik rang-barang ashyolardan yasaladi, bu bolada qiziqish uyg‘otadi;

b) bola qo‘g‘irchoq bilan ovunadi va o‘zi xohlagan tarzda o‘ynaydi; d) qo‘g‘irchoq bolada idrok, tasawur va fikr uyg‘otadi; e) bola qo‘g‘irchoq bilan munosabatga kirishadi, uni yaqin kishisi sifatida qabul qiladi; f) qo‘g‘irchoq bola ongining o‘sishiga ta’sir ko‘rsatadi va h.k. 4. O‘yinchoqlarga qarab hikoya tuzishga o‘rgatish usullari. Suhbat jarayonida bolalar bilan so‘zlashuvning jonliligi ko‘p jihatdan og‘zaki nutqqa va nutqiy muloqotning savol-javob shakliga xos bo‘lgan grammatik tuzilmalarining turlichaligi bilan bog‘liqdir. Suhbat jarayonida bolalarda nutqiy muloqot ko‘nikmalarini shakllantirish zarur. Bolaga mana bunday ko‘rsatma berish mumkin: «Qisqa javob ber. Batafsil javob ber (ammo to‘liq javob bilan emas)», ulardan so‘rash mumkin: «Kim qisqa javob bera oladi (yoki o‘rtog‘idan chiroyliroq javob bera oladi)». Zarur holatlarda pedagog qo'yilgan savolga keng qamrovli javob namunasini namoyish qilishi mumkin. Suhbatlarda bolalar keng qamrovli fikr bildirishlari va bir-ikkita so‘zdan iborat bo‘lgan javob berish kri mumkin (Sizga bog‘ yoqdimi? - Ha). Bolalarni keng qamrovli jav iblarga savollami to‘g‘ri qo‘yish orqali yo‘naltirish zarur: «Bahorda ob-havo ko‘proq qanday bo‘ladi? Bu haqda aytib bering». : Didaktik o‘yin: «0‘yinchoqlar do‘koni» 0 ‘yin jarayonida bolalaming o‘dlgan o‘quv materialidan nutqda foydalana olishlarini, savollar berishlari va ularga javob qaytarishlari hamda hosil qilinayotgan vaziyatda mustaqil nutqiy yechimlar topa olishlarini aniqlash zarur bo‘ladi. Bolalar sotuvchining oldiga kelib, o‘z ismini aytishi va o‘yinchoqning rangi va o‘lchamini aytgan holda uni olib berishni so‘rashi kerak. 0 ‘yinchoqlar bolalaming bilimlari (ulaming nomi, o‘lchami va rangi haqidagi) ga mos ravishda tanlanadi: qizil va sariq mashinalar, katta va kichik qo‘g‘irchoqlar, kubiklar, sharlar, har xil rangdagi bayroqchalar va kuzovi yashil, kabinasi esa qora bo‘lgan bitta mashina. Sotuvchi rolini Sanjar ismli bola ijro etadi. Bolalarga ular do‘kondan xohlagan o‘yinchoqlarini olishlari mumkinligini aytadi. Sotuvchi bilan bolalar o‘rtasida taxminan mana bunday dialog boiib o‘tadi:

Sotuvchi: Assalomu alaykutn. Bola: Assalomu alaykum. Sotuvchi: Keling, ismingiz va sizga qanday o‘yinchoq kerak? Bola: Mening ismim Alisher, menga sochi qora rangdagi Zumrad degan o'yinchoq kerak. Sotuvchi: Bu qizlar o‘yinchog‘i-ku. Uni qanday o‘ynaysiz? Bola: Bu o‘yinchoqni singlim Nargizaga sovg‘a qilaman. U ham Zumrad kabi aqlli qiz bo‘lishi uchun. Sotuvchi: Juda yaxshi o‘ylabsiz. Bu fikringiz menga yoqgani uchun, qo‘g‘irchoqni sizga sovg‘a qilishga moslab, o‘rab beraman. Bola: Rahmat. Bolalar navbati bilan kelib, o‘zlariga yoqqan o‘yinchoqlarni so‘raydilar. Anvar kelganida esa barcha mashinalar tarqatib bo‘lingan va faqat yashil kuzov va qora kabina rangli mashma qolgan edi. Alisher va Dilshod o‘rtasida quyidagi suhbat bo‘lib о tdi: Alisher: Salom Dilshod. Dilshod: Assalomu alaykum. Alisherr: Sen oying bilan o‘yinchoqlar do‘koniga bordingmi? Dilshod: Men oyimlami o‘yinchoqlar do‘koniga olib bordim. Alisher: Qanaqa o‘yinchoq olding? Dilshod: Koptok. ' 0 ‘yinning tugashi: Bolalar dialogini kuzatib turgan tarbiyachi, ularni boshqa mashg‘ulotga yo‘naltiradi. Dialog davomida Dilshod tomonidan qilingan nutqiy g‘alizliklar inobatga oliriadi va kunning ikkinchi qismida Dilshod bilan individual ish olib boriladi.

Bolalarni rasmga qarab hikoya tuzishga o‘rgatish.

1. Turli yosh guruhlarda rasmga qarab hikoya tuzishga o‘rgatishning vazifalari va uslubiyoti. Maktabgacha ta’lim muassa- salarining katta guruhlarida bolalaming nutqi qay darajada shakllan- ganligi aniqlanib, maxsus topshiriqlar ro‘yxatini ishlab chiqiladi, har bir bola bilan yakka tartibda mashg‘ulot olib boriladi. I-topshiriq bo aga tavsiya etilgan ertak yoki hikoyani qayta hikoya qilib bera olishi ii aniqlash. «Zumrad va Qimmat», «Bo‘g‘irsoq», «Ikki echki», «U‘, to‘qmoq», «Echki bolalari», «Toshbaqa bilan cha- yon» kabi ertak va hikoyalardan uchtasini taklif etiladi. Bola ertakni eslay olmasa, un^a shu ertaklarga ishlangan rasmlar havola qilinadi. Bolalar hikoy.isi quyidagi ko‘rsatkichlar asosida tahlil qilinadi: - hikoyani mustaqil bayon qilish (kattalaming yordamisiz). - matn mazmunining to‘liqligi; - matnni bayon qilishda izchillik; - ifoda vositalaridan foydalanish ko‘nikmasi; - nutqning ravonligi. Tevarak-atrofdagi narsa-predmetlarga oid matnni qayta hikoya qilib berishda bolalar nutqida quyidagi kamchiliklar uchrashi mumkin: - bolalar ertakni yordamchi savollar bermasdan turib mustaqil hikoya qila olmaydi; - matndagi so‘zlarga taqlid qilib so‘zlaydi; - ba’zi muhim voqealami tushirib qoldiradi; - bir oz to‘xtab-to‘xtab hikoya qiladi, nutqda uzilish bo‘ladi; - nutqda ifodalilik yetishmaydi: - bir xil tezlikda, bir xil tovushda hikoya qiladi;

- o‘zicha ba’zi so‘zlami qo‘shib, ma’nosiz hikoya qiladi; - kattalar yordami vositasida hikoya qiladi; - hikoya qilish jarayonida matn ma’nosini o‘zgartirib yuboradi; - mantiqiy izchillikka rioya qilmaydi. Bolalarga «Mehmonda», «Uycha», «Maktabga yo‘l» mavzulari va ularga ishlangan rasmlar tavsiya etiladi. Hikoya qilish jarayonida yo‘l qo‘ygan xatolari va yutuqlari aniqlanadi. Mazkur bog‘chalarda bolalaming nutqini kuzatganda quyidagilar asosiy mezon sifatida olinadi: - tavsiya etilgan matnni hikoya qilishda voqeani kattalaming yor- damisiz, mustaqil bayon eta olishi; - matn mazmunini to‘liq ifodalay olishi; - matn mazmunini bayon qilishda izchillikka rioya qilishi; - ifoda vositalaridan foydalana olishi; - nutqning ravonligi, tezligi; - jumlalaming grammatik jihatdan to‘g‘ri tuzilganligi; - nutq madaniyatiga rioya etisbi. Bolalar nutqini o‘rganishning sng qulay usuli, shubhasiz, suhbat metodi hisoblanadi. Shuningdek, bolalaming tevarak-atrofda mavjud bo‘lgan narsalami kuzatish va ulami tahlil etish, ular haqida sayrlarda uyushtirilgan savol-javoblar ham muhimdir. Shu bilan birga, bolalaming bog‘lanishli nutqini o‘rganishda ulaming tarjimai holi yuzasidan olib boriladigan kuzatishlar ham muhim ahamiyat kasb etadi. Mavzu: « Navro‘z bayrami» surati asosida hikoya tuzish Maqsad: Surat bo‘yicha mazmunli hikoya tuzishga, suratdagi tas- virdan oldingi voqealami mustaqil o‘ylab to‘qishga o‘rgatish. Vazifalar: • Tarbiyachining rejasi asosida shaxsiy hayotda bo‘lgan voqealami hikoya qilib, so‘zlab berishga o‘rgatish. • Grammatik jihatdan to‘g‘ri jumlalar bilan savol berish va ja- vob berish malakalarini faollashtirish. • Sumalak, halim, palov, ko‘k somsani tayyorlash mavzulari bilan bolalar lug‘atini faollashtirish. • Nutqning ifodaliligini tarbiyalash.

Kutilayotgan natijalar:

• Bolalaming bog‘langan nutqi va tovush madaniyati rivojlanadi.

• «Navro‘z bayrami» mavzusida hikoya tuza oladilar.

• Navro‘z taomlari haqida tushunchaga ega bo‘ladilar.

• Hikoya to‘qishga qiziqish uyg‘onadi. Kerakli jihozlar: «Navro‘z bayrami» surati. Mashg‘ulotning borishi: «Navro‘z bayrami» surati ilib qo‘yiladi va mazmuni bo‘yicha suhbat o‘tkaziladi. Tarbiyachi: Bolalar, qanday bayram bo‘lib o‘tdi? Biz awal Navro‘z bayramini bog‘chada o‘tkazdik. Navro‘z ertaligi juda qiziqarli bo‘ldi. Sa- xiy, quvnoq bahoroy bizga sovg‘a-salomlar berdi. Hammangiz Navo‘z bayramini uyingizda davom ettirdingiz. Mana bu suratga qarang.

• Suratda qaysi bayram tasvirlangan?

• Navro‘z bayrami qachon nishonlanadi? '

• Navro‘z bayramini odamlar qanday nishonlaydilar? >

• Suratda qanday urf-odatlar tasvirlangan? (Doshqozonda sumalak pishirilyapti, kishilar o‘z yaqinlari, mahalla- оду, : qo‘ni-qo‘shnilar bilan hamjihatlikdabayramni kutib olyaptilar, bolalar varak . uchiryaptilar, kamay-sumay navolari chalinyapti, bolalar raqs tushyapti-ar)

• Navro‘zda tabiatda qanday o‘zgarishlami ko‘ryapsiz?

• Sumalakni kimlar pishiryaptilar?

• Sumalak pishirishda kimlar yordam berishyapti? Hozir biz «Navro‘z bayrami» mavzusidagi surat asosida hikoya tuzishni o‘rganamiz. Hikoya tuzishda hozir ishlatgan so‘zlardan foy- dalanishingiz mumkin. Tarbiyachining namunasi. Biz Navro‘z bayramini mahallamiz bilan birgalikda kutib oldik. Bog‘da katta dasturxon yozildi. Qo‘shnilar dasturxonga turli xil pishiriq- lar qo‘ydilar. Qo‘shni qiz Feruza uyidan lola terib chiqdi. Biz lolalar- ni idishga solib dasturxonga qo‘ydik. Buvimning juda shirin sumalak pishirishlarini hamma biladi. Bu yil ham buvim sumalak pishirdilar. Buvimga qo‘shni ayollar yordam berdilar. Biz o‘tin, suv tashib keldik. Mahallamiz qariyalariga akam choy damlab berdilar. Kamay-sumaylar

chalindi. Nodir bilan Shahzoda raqsga tushdilar. Biz kattalarga yordam- lashib bo‘lgach, varrak uchirdik. Mening varragim eng balandda uchdi. Unga hamma o‘rtoqlarimning havasi keldi. Buvim sumalak pishgach qo‘shnilarga tarqatdilar. Biz hammamiz mazza qilib sumalak yedik. (So‘ngra 5-6 ta bolalar hikoyalari tinglanadi va baholanadi). Tetiklashtiruvchi mashq: So‘z va harakatni uyg‘unlashtiruvchi mashqlar: «Chuchvara» Yakshanba kun ertalab, Chuchvara qilmoqchiydik. Tog‘oraga un solib, Ketidan suvni quydik. Tuxum chaqib xamirga, Yaxshilab mushtlab oldik. Koptokcha qilib uni, 0 ‘qlovda yoyib oldik. Go‘shtni qiyma qilamiz, Unga piyoz qo‘shamiz. Xamimi kes-b olib, Qiyma qo‘yib tugamiz. Tuzli suvni qaynatib, Chuchvaran; solamiz. Do‘stlar kelgach biz uni, Dasturxonga tortamiz. Barcha do‘stlar kelishdi, Chuchvarani yeyishdi. Bizga rahmat deyishib, Uylariga ketishdi Bolalaming bilgan tez aytishlarini takrorlash bilan mashg‘ulotni tugatish mumkin. Tez aytishni awal sekin sur’atda, keyin tez sur’atda aytadilar: Uy yasatasizmi, osh oshatasizmi? Mashg‘ulotga faol qatnashgan bolalar rag‘batlantiriladi. Bolalar bilimini tekshirish va mustahkamlash uchun savollar:.

• Navro‘z bayrami qachon nishonlanadi?

• Navro‘z bayramini odamlar qanday nishonlaydilar?

• Qanday navro‘z urf-odatlarini bilasiz?

2. Qayta hikoya qilishga o‘rgatish metodikasi. Qayta hikoya qilishni o‘rgatish metodikasi qayta hikoya qilib berish va hikoya to‘qish monologga o‘qitish metodi hisoblanadi. Bolalar monologik matnlami qayta hikoya qilib beradilar, real va xayoliy voqealar haqida hikoya qiladilar, hikoyalar to‘qiydilar. Monologik nutqni o‘qitish metodini o‘zlashtirib olish pedagog uchun quyidagilami anglatadi: bolalarni tinglashni o‘rganish; hikoya qilish va qayta hikoya qilish, shuningdek, hikoya to‘qishda bolalarga yordamlashishni o‘rganish. Qayta hikoya qilish - eshitilgan badiiy asami ravon, ifodali aytib berish. Qayta hikoya qilish nisbatan oson nutqiy faoliyatdir, chunki bola tayyor mazmunni qayta aytib beradi, bunda u muallifhing tayyor nutqiy shakllaridan (lug‘at, so‘z oborot- lari, tuzilish), uni o‘qiyotgan tarbiyachining nutq ifodaliligi usul laridan foydalanadi. Ammo bu mexanik ravishdagi takrorlash emas, balki matnni tushungani holda erkin va emotsional aytib berishdir. Qayta hikoya qilib berishni o‘rgatish vazifasi ilk yosh guruhlarida ksta-sekin qiyinlashtirilib boriladi - yaxshi tanish ertaklar, hikoyalarl i aytib berish, yangi o‘qib chiqilgan asarlami aytib berish, hikoya- chi shaxsini o‘zgartirgan holda (birinchi shaxs nomidan emas, balk* uchinchi shaxs nomidan va aksincha) aytib berish, tarbiyachi rejasi asosida aytib berish, bolalar bilan birgalikda tuzilgan reja asosida aytib berish, o‘xshashlik asosida (analogiya bo‘yicha) aytib berish (qah- ramonni, mavsumni o'zgartirish va h.k.), sahnalashtirgan holda aytib berish (o‘yinchoqlar siluetlar), bolalar tanlovi bo‘yicha aytib berish.