Reja: Tarbiyaviy ishlar metodikasi fanining predmeti, maqsad va vazifalari

Ekologik tarbiya – tarbiya nazariyasining yangi shakli
Ekologik muammolarning ilmiy, iqtisodiy, texnik, gigiyenik, yuridik, estetik,
pedagogik kabi yo'nalishlari mavjud. Bu yo'nalishlar ichidan pedagogik yo'nalish
muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki ekologik muammolar inson faoliyati natijasida
kelib chiqadi.
Pedagogik yo'nalishda ekologik ta'lim va tarbiya berish ko'zda tutiladi.
Ekologik ta'lim deganda o'quvchilarga berilishi lozim bo'lgan tabiat bilan inson
orasidagi munosabatlarni ifodalovchi bilimlar tizimi tushuniladi.
Ekologik tarbiya esa insonning atrof-muhitga nisbatan munosabatini tarbiyalashdir.
Ekologik ta'lim-tarbiya umumiy ta'lim-tarbiyaning yangi shakli va tarkibiy qismi
bo'lib, maktabda barcha fanlarni o'qitishda amalga oshirilishi ko'zda tutiladi. Ekologik
ta'lim-tarbiyadan bosh maqsad ham yosh avlodga atrof-muhit va uning muammolariga
ongli munosabatni shakllantirishdan iboratdir.
Ekologik tarbiyalash jarayonida yoshlarni yashab turgan tabiatimiz boyliklarini
tejab-tergashga, uni muhofaza qilishga o'rgata boriladi. Atoqli pedagog
V.A.Suxomlinskiy «Bolalarga jonim fido» asarida «Men bolalar «Alifbe» ni ochib,
birinchi so'zini xijjalab o'qishlariga qadar avval dunyodagi eng ajoyib kitob-tabiat
kitobini mutolaa etishlarini istardim» deb ta'kidlaganidek, bu boradagi barcha ishlarni
bolaning kichiklagidanoq boshlash maqsadga muvofiqdir.
Ekologik tarbiyada o'quvchilarni o'z maktabini; yashaydigan muhiti-shahar va
qishloq ko'chalarini ko'kalamzorlashtirish, mevalli va manzarali daraxt ko'chatlari
ekish, xiyobonlarni, suv havzalarini ozoda saqlash, uy hayvonlariga qarash kabi
ishlarda kuchi yetgancha qatnashishga jalb etish katta ahamiyatga ega.
Ekologik savodxonlik va madaniyat, avvalo, oiladan boshlanadi. ekologik
duyonqarashni shakllantirishning negizi oiladagi tarbiyaga bevosita bog'liqdir. Agar bu
masala oilada to'g'ri yo'lga qo'yilmagan bo'lsa, uni maktablarda, keyingi ta'lim
bosqichlarida hamda mehnat jarayonlarida qaror toptirish qiyin bo'ladi.
Ajdodlarimiz bola tarbiyasi masalasiga alohida e'tibor bilan qaraganlar va bu borada
ibratli an'analarni vujudga keltirganlar. Bolalar go'daklik chog'laridanoq ahloqiy va
mehnat tarbiyasini oilada boshlaganlar. Ularda mehnatga muhabbat, atrof-muhitga
hurmat, obodonchilik va ko'kalamzorlashtirish xissi sabot bilan singdirilgan. Masalan,
atrofni ifloslantirmaslik uchun axlatlarni alohida chuqurchalarga tashlash;
xojatxonalarni ariiq, soy, buloq suvlaridan uzoqroq joyda kovlash; yong'in chiqmasligi
chorasini ko'rish; turli ehtiyojlar uchun yashnab turgan daraxtda emas, balki ko'rib
qolganlaridan foydalanish; nihollarni sindirib, payxon qilmaslik; qushlarni uyasini
buzmaslik kabi xatti-harakatlar shakllantirilgan. Oila davrasida farzandlarga «Suvga
tuflama, uini iflos qilma, Chunki barcha jonivorlar uni ichib baxra oladi", "Gullab
70
turgan mevali daraxtning shoxini sindirma, u meva beradi, uni o'zing iste'mol
qilasan", "Pishib yetilmagan uzumni uzma, agar uzsang katta gunoh ish
bo'ladi, Chunki unda ahli mo'minning nasibasi bor" deb pandu-nasixatlar
qilganlar.
Islomdan avval zardushtiylik dinida tabiatni, xususan, suvni iflos yoki isrof qilgan
kishi 400 darraga maxkum etilgan. Suvga hurmat islom dinimizda ham
saqlanib qolgan. Mana shu hurmat ta'sirida xalqda ko'plab maqollar, rivoyatlar,
ibratli hikoyatlar, ertaklar vujudga kelgan.
Ekologik ta'lim va tarbiyalash tizimi bolalar bog'chalarida, umumiy ta'lim
maktablarida, keyingi ta'lim bosqichlarlda hamda mehnat jamoalarida davom
ettiriladi. Bu o'rinda hayotiy misollar orqali hozirgi paytda oilalarda ekologik
savodxonlikning pastliligi uqtiriladi. Masalan, hozir ko'plab odamlar mollarini
ekinzorlarda, bog'larda xatto mevali va manzarali daraxtlarga bog'lab boqadigan
bo'lib qolishmoqda. Axir o'tmishda xalqimiz qaramog'idagi hayvonlariga maxsus
podachi saqlagan-ku. Buning ustiga hozirgidek hayvonlarni duch kelgan yerda
emas, alohida ajratib qo'yilgan yaylovlarda o'tlatgan yoki oilaviy dam olishga
chiqilganda o't-o'lanlar payxon qilinmagan, qir-adirlarda shisha siniqlari, ovqat
qoldiqlari tashlab ketilmagan. Daraxtlarga, o'simliklar olamiga, hayvonlarga
zarar keltirilmagan. Ma'lumki, inson aqli uning umumiy rivojlanishning dastlabki 3-4
yilida 50 foizni, 4-8 yilida 30 foizini, 8-17 yilda esa 20 foizni tashqil qiladi. Shuni
hisobga olib, ekologik ta'lim-tarbiyani; asosan, bog'cha va maktablarda amalga oshirish
zarur.
Bog'cha bolalarida avval ekologik ta'lim tushunchalari shakllantiriladi. 1-5 sinflarda
esa, asosan, tabiatshunoslik darslarida o'qituvchilarga ekologik ta'lim-tarbiya
beriladi.
O'lkamizming tabiiy o'simliklar dunyosi, ularning foydasi, bu boyliklarni muhofaza
qilish kerakligi haqidagi masalalar bilan yoshlarni maktab partasidan keng
tanishtirib borish o'zining samarasini beradi. Bunda ekologiyadan ilmiy
tushunchalar maktablarda o'qitiladigan barcha fanlarda, ayniqsa, tabiatshunoslik,
fizika, ekologiya, matematika, geografiya, tarix kabi fanlarni o'qitishda
umumlashtiriladi. Shu bilan birga fakul'tetiv mashg'ulotlarda, darsdan tashqari
to'garak yig'ilishlarida, ekskursiya davrida hamda o'zlariniig kundalik faoliyatlari
davomida ekologik muammolarni o'rgana boradilar.
Fanlarni o'qitishda o'quvchilarga tabiatni muhofaza qilish, uning boyliklaridan
oqilona foydalanishga oid beriladigan bilim, ko'nikma, malakalarini
shakllantirish o'qitishda qo'yilgan maqsad va vazifalarga mos ravishda hamda
tanlangan ekologlk materiallar mazmuni mavzu mazmuniga mos holda tanlab olinishiga
e'tibor qilinadi.
Hozirgi zamon ekologiyasining qonun va qoidalarini, dastlabki ekologiya
ma'lumotni hamda madaniyatni shakllantirish 3 yo'l bilan -dars mashg'ulotlarida,
sinfdan tashqari o'tkaziladigan tadbirlarda va ekskursiyalar vaqtida amalga
oshiriladi. Bunda tabiat o'quvchilarga ekoligiya haqida ekoligiya qonuniyatlar va
tushunchalar to'g'risida bilim beriladi.
Ekologik tarbiya berishga tayyorlashning mazmuni quyidagilarni o'z ichiga oladi:
-Atrof muhit va uning shaxs ma'naviy dunyosiga ta'siri;
-Tabiat va uning ahamiyatini aniqlash;
-Tabiatga muhabbatni rivojlantirishda maktab va oilani hamkorligi;
71
-O'z tumanini, shaharini, qishloq va maktab xovlisini, ko'kalamzorlashtirishda,
xatto, sinf xonasidagi o'simliklarni ham parvarishlashga qiziqishlarini oshirish;
-Atrof-muhit muhofazasi, bunda bolalarning vazifalari;
-Tabiatni muhofaza qilishda ota-onalarini namunalari;
-Oiladagi, maktabdagi tarbiyani, o'simliklar va hayvonot dunyosini e'zozlashga
o'rgatish, jonivor va qushlarni parvarish qilish;
-Tabiatga ongli munosabat jarayonida o'quvchilarning dunyoqarashini kengaytirish;
-Yoshlarning ekoligiya tarbiyalashda milliy an'ana va udumlarni qayta tiklash,
ularga e'tiborni kuchaytirish;
Bolalarda ekoligiya xususidagi tasavvurlarni kengaytirishda tarix fanining
imkoniyati katta. Bundan besh yuz yil, ming yil avval o'lkamiz tabiati qanday
bo'lmagan, o'simliklar va hayvonot olamini, uning ekoligiyasi-chi kabi
savollarga tarix fanidan javob topish mumkin.
Maktabda o'quvchilarga tabiatni muhofaza qilishga doir bilim tarbiyani
geografiya darslarida har bir mavzuga bog'lab berib borish mumkin.
Ekologiya va tabiatni muxofaza qilish darslarida joy nomlaridan foydalanish ona
tili bo'yicha mashg'ulotlarni yanada qiziqarli qiladi. Ona tili darslaridagi ko'plab
mashqlar o'quvchilarda tabiatga mehr uyg'otishda qo'l keladi. Mashqlardagi suv va
havo, o'simlik va hayvonot olamiga taalluqli fikrlar ifodalangan matnlarni tahlil
qilish orqali ham tabiatga mehr uyg'otish mumkin.
Adabiyot fani ham ekoligiya bilan chambarchas bog'langan. Bunda har bir asarni
o'qib tahlil qilish vaqtida va o'quvchiga tushuntirayotganda faqat bezash nuqtai
nazaridan emas, ya'ni tabiatny muxofaza qilish nuqtai nazaridan tahlil qilinadi. Mana
shu usul bilan adabiyot darslarida ham o'quvchilar ongiga ekologik tarbiyani
singdirib boriladi. Shuningdek, 5-11sinflarda "Tabiatni asrash-Vatanni asrash",
"Tabiatni e'zozlaylik" kabi mavzularda turli baxs va she'rxonlik kechalari
uyushtirish orqali ham ekologik tarbiyani amalga oshirish mumkin. Adabiyot
fanida o'qitilayotgan xalq og'zaki ijodi misolida esa o'quvchilar ajdodlarimizning
ekoligiya xatolari nimadan iboratligini hamda bu sohada ularning qanday ibratli ishlari
borligini o'rganadilar. O'quvchilarga aytiladigan ertaklarda hayvonlar va
o'simliklarning hususiyatlari, ularning tabiatdagi 3 o'rni ochib beriladi. O'qilgan
badiiy asarlar misolida, o'tkazilgan suhbatlarda tabiatga yaxshi munosabatda bo'lish
va toshbag'irlik bilan qarash dalillari muhokama qilinadi.
Matematika fanida beriladigan ekologik ta'lim va tarbiya jarayonida o'quvchilar
tabiatdagi salbiy va ijobiy o'zgarishlar inson sog'lig'iga qanday ta'sir qilish
haqida aniq tasavvurga ega bo'lishadi. Masalan, Respublikada 1200 ga yaqin sanoat
korxonasi borligi, ular havoga bir yarim.ming tonnaga yaqin zaharli moddalarni
chiqarayotganligi, bunday holat 10 yil, 20 yildan keyin shunday holda ketaversa,
nimalarga olib kelishi mumkinligi kabi misollar vositasida ekologik falokat
oqibatlari tasvirlanadi, yoki boshqa bir misol. Dunyo bo'yicha har yili
taxminan 6-7 mln.gektar yer ishdan chiqmoqda. Uning tiklanishi uchun juda
ko'p vaqt kerak bo'ladi. 3 sm qatlamidagi tuproqning tiklanishi uchun 300-500
yil vaqt zarur. 18 sm qalinlikdagi tuproq tiklanishi uchun esa taxminan 2700
yil talab etiladi. Bunday aniq raqamlar bilan ifodalangan misollar asosida
tuproqning insoniyat boyligi ekanligi, uni asrab avaylash har bir kishining
kelajak oldidagi burchi hisoblanishini uqtiriladi.
Mehnat ta'limi darslari esa bolalar olgan bilimlarini amaliyotda ko'rishlari
72
uchun imkoniyat yaratadi.
Ekologik ta'lim-tarbiyani amalga oshirishda sinfdan tashqari darslarni ahamiyati
kattadir. Xususan, tabiat qo'yniga sayohatlar, ekologik yo'nalishdagi to'garaklar,
shu mazmundagi kechalar o'tkazish o'quvchilar xotirasida uzoq saqlanadi.
Sayohatlar mazmuni asosan tevarak-atrofni kuzatishga qaratiladi. Sayohatlarda
o'quvchilar tabiatdan inson qanday foydalanayotganligini ko'radilar, kattalarning
tabiatga to'g'ri yoki noto'g'ri munosabatda bo'layotganligini guvohi bo'ladilar. Tabiat
qo'ynida bo'lish, o'quvchilarda estetik kechinmalarni paydo qiladi. O'quvchilar
qushlarni sayrashini eshitib, o'simliklarni yashnashini ko'rib quvonadilar. Bu
holatdan ular ham estetik, ham ekologik tarbiya oladilar.
Ekologik yo'nalishdagi to'garaklarda bolalarni tabiatga zarar yetkazmaslikka, tabiat
go'zalliklaridan zavqlanishga, atrof-muhitni sevishga o'rgata boriladi. To'garak
mashg'ulotlarida o'tiladigan "Tabiatni e'zozlaylik", "Tabiat va inson", "Ekoligiya
va inson", "Orol madad suraydi", "Qushlar -bizning do'stimiz" kabi mavzularda
tabiatga qiziqishni yanada oshiradi. Bag'ritosh, ; shafqasiz, tabiatni mensimaslik
kayfiyati bilan qaraydigan bolalarni hushyorlikka chorlaydi. To'garak
mashg'ulotlarida yana hashoratlarni tugab, ularga ozor beradigan, chumolilar inini,
qushlar uyasini buzadigan, o'simliklarni bosib, yulib oladigan o'quvchilarning xattiharakatlarini muhokama qilish zarurligini uqtiriladi. O'quvchilar to'garak ishlarida
faqat mavzular o'rganib yoki turli kechalar o'tkazibgina qolmay, bevosita
amaliy ishlar ham qiladilar. Ya'ni, gullarni o'stiradilar, qushlarni, quyonlarni
boqib, parvarish qiladilar. Demak, o'quvchilarni tabiatni muhofaza qilishda,
tabiat hodisalarini kuzatishga o'rgatishda ekologik to'garaklarni ta'siri katta.
Maktabda ekoligiyaga oid ta'lim-tarbiya birligi amalga oshirilsagina,
o'quvchilarda bir butun ekologik bilimlar tizimi shakllanishi mumkin. Bunda,
albatta, butun maktab jamoasining - sinf rahbarlari, fanlar o'qituvchilarining
o'zaro hamkorligi talab qilinadi.
Respublikamiz mustaqillikka erishgandan so'ng, xalq pedagogikasidan bahramand
bo'lish zaruriyati tug'ildi. Atrof- muhitni muhofaza etish, moddiy boyliklardan
oqilona foydalanishga oid tarbiyani milliy qadriyatlar va an'analar, sharqona urfodatlar orqali berish ehtiyoji paydo bo'ldi.
O'qituvchining bolalarga ekologik ta'lim va tarbiya berishida xalqimizning o'ziga
xos milliy tarbiyasidan o'rinli foydalanishi yaxshi samara beradi. Milliy
tarbiyamizda to'rt narsa-yer, suv, tuproq, havo muqaddas hisoblangan. Xalqimiz
juda qadim zamonlardan suvga e'tiqod qo'yib, yozning eng jazirama kunlarida "Suv
sayli" o'tkazgan. Ota-bobolarimiz "Suv tabiat in'omi, hayot manbai" deb,-bejiz
aytishmagan, har tomchi suvni gavhardek qadrlab, bog'-rog'lar yaratishgan.
Biz esa suvdan xo'jasizlarcha foydalanishimiz natijasida orol muammosining
tug'ilishiga sababchi bo'ldik. Sirdaryo va Amudaryoning belgilangan yerga to'la
yetib bormasligi natijasida bugun O'rta Osiyo uchun ahamiyatli bo'lgan orolning
butunlay yo'qolish havfi bo'ldi.
Ma'lumki, yer yuzining to'rtdai uch qismi suv bilan qoplangan. Ammo 2,5 foizi
yaqin chuchuk suv bor xolos. Demak, ichimlik suvidan ham tejab-tergab
foydalanish kerak.
Tuproq ham insoniyat boyligidir. Ajdodlarimiz o'rmonlarni kesilishi, tuproq
yemirilishining kuchayishiga, yer osti va yer usti suvlarning kamayishiga, iqlimning
o'zgarishiga, hayvonlarning yo'qolishiga olib kelishini aniqlaganlar. Shuning uchun
73
ham tabiatga yuksak mehr va ehtirom ko'rsatganlar. Asrlar davomida yosh avlodni
suvga tupurma, nonni bosma ko'zingga surt, daraxtni sindirma, qushlarga ozor berma
deb, tarbiyalab keldilar. O'z qarashlarini halq og'zaki ijodi orqali ifodaladilar.
Masalan, maqolalarda yer, yer osti boyliklari, suv, hayvonot olami, qushlar
o'simliklar va boshqa tabiat boyliklarini chuqur mazmunli satrlarda ta'rifladi.
Hatto oldinlari farzand dunyoga kelsa, unga atab, yaxshi umidlar bilan ko'chatlar
o'tqazganlar. Donishmandlik durdonasi hisoblangan hadislar ta'lim-tarbiyani
singdirishga katta yordam beradi. Tabiatni muhofaza qilish haqida hadislarda ham
diqatga sazovor fikrlar aytilgan. Masalan, "Soyasidan xalq foydalanib turgan
daraxtni kesib yuborgan odamni tangri do'zaxga mahkum etur", deb insonlarni
qo'rqitish orqali tabiatga zarar keltirmaslik targ'ib qilinsa, "Dehqonchilik bilan
shug'ullaninglar, dehqonchilik muborak kasbdir. Unga qo'riqchilarni ko'paytiringlar"
deyishi bilan xalol mehnat samarasini ko'rish zarurligini uqtiriladi. Qaysi bir
musulmon ekin eksa, yoki biror daraxt o'tqazsa, so'ng uning mevasidan qush yoki
hayvon esa, uning ekinidan yeyilgan narsaning har biridan unga sadqa savobi
yoziladi» - deb bag'ri kenglik, jonzotlarni asrash zarurligi goyasi
ulug'lanadi. "Ekmoq niyatida qo'lingizda ko'chat turgan paytda, bexosdan
qiyomatqoim bo'lishi aniq bo'lganida ham ulgursangiz, uni ekib qo'yavering", "Kim
suv toshqinini to'xtatsa yoki yong'inni o'chirsa, unga shaxidlik ajri beriladi" kabi
hadislarda ekoligiya va tabiat muhofazasiga oid tushunchalar beriladi.
Demak, ota-bobolarimiz azal-azaldan tabitaga yuksak mehr va ehtirom
ko'rsatishgan. Yurtni obod etishgan, ko'chatlarni, xovlilarni sarishta saqlashgan.
Xalqimizning tabiatga munosabati urug' qadash, qovun sayli, suv sayli, uzum
sayli, hosil bayrami, navro'z bayrami, xirmon to'yi kabi bayramlarida ham
ifodalangan. Bunday tabiat bayramlari ularning hayot tarziga aylanib ketgan.