Reja: Tasavuf nima

Tayyorladi: DO'SMURODOV SHOHZOD: Mavzu: Tasavvufda komil insoni tarbiyalash masalasi.
Reja:
1.Tasavuf nima.
2.Ahmat Yassaviy tariqati shakilanishi.
3.Kubroviylik ta'limoti shakilanishi.
4.Naqishbandiya tariqati vujudaga kelis Ta savvuf, sufiylik — islomda insonni ruhiy va axloqiy jihatdan komillik sari yoʻllovchi taʼlimotdir. Tasavvuf soʻzining oʻzagi va mazmuni haqida olimlar turli fikr va taxminlar bildirishgan. Ular ichida Ibn Xaldunning fikri haqiqatga yaqin deb eʼtirof etilgan. U "Muqaddima" asarida tasavvuf "suvf" — "jun", "poʻstin" soʻzidan olingan boʻlishi kerak, zero qadimdan tarkidunyo qilgan zohidlar jundan toʻqilgan kiyim yoki poʻstin kiyib yurishni odat qilganlar, bu bilan ular bashang kiyinib yuruvchi axli dunyolardan farqli hayot tarzini oʻzlarida namoyon etganlar, deydi.Tasavvuf arab tilidagi لصُّوفِيَّ - so‘zidan olingan bo‘lib, tasavvuf[1] ( التَّصَوُّف ) nomi bilan tanilgan. Islomdagi tasavvuf ,,islom eʼtiqodining tasavvufiy ifodasi”[2], ,,Islomning botiniy oʻlchovi”[3], ,,Islom ichidagi tasavvuf hodisasi”[4], ,,islomiy e'tiqod va amaliyotni botinlashtirish va kuchaytirish” kabi turlicha taʼriflangan[5]. Boshqa bir izohda bu so‘zning lug‘aviy ildizi arabcha ,,poklik” degan ma’noni anglatuvchi ,,safha” ( صفاء ) ga borib taqaladi va tasavvufning yana bir g‘oyasi tazkiya ( تزكية – ,,o‘z-o‘zini tozalash”) so‘fiylikda keng qo‘llaniladi. Bu ikki izohni so‘fiy ar-Rudhabariy (vaf. 322 hijriy) birlashtirib, ,,So‘fiy poklik ustiga jun kiygan kishidir” degandi[6]. Boshqa bir ta’rifda bu so‘z ahl as-suffa (“suffa ahli”) atamasidan kelib chiqqan deb taxmin qilingan va Muhammad alayhissalomning sahobalarining guruhi muntazam ravishda zikr yig‘inlarini o‘tkazar edilar. Masjid an-Nabaviyda o‘tirgan bu erkak va ayollarni ba'zilar birinchi so‘fiylar deb biladilar[7].Islom tarixida tasavvuf Umaviylar xalifaligining (661 – 750) dunyoviyligiga qarshi norozilik sifatida paydo bo‘lgan[8]. So‘fiylar islom qonunlariga qat’iy rioya qilganlar va islom fiqhi va ilohiyotining turli maktablariga mansub edilar[9]. So‘fiylarning mutlaq ko‘pchiligi, sunniy islom tarafdorlari bo‘lib qolsa-da, so‘fiylik tafakkurining ba'zi yo‘nalishlari o‘rta asrlarning oxirlarida shia islomiga o‘tdi[10]. Bu, ayniqsa, Safaviylar Eronni qabul qilgandan keyin Irfan tushunchasi ostida sodir boʻldi. So‘fiylik ibodatining muhim yo‘nalishlari zikr, ya’ni Xudoni zikr qilish amaliyotini o‘z ichiga oladi[6]. So‘fiylar o‘zlarining ma’rifiy faoliyatlari bilan islom dinini yoyishda muhim rol o‘ynaganlar.

Zamonaviy davrda so‘fiylik tariqatlarining nisbatan kamayishi, salafiylar va vahhobiylar hujumlariga qaramay, so‘fiylik islom olamida, ayniqsa, sunniy Islomning neotraditionalcha tarmog‘ida muhim rol o‘ynashda davom etdi[8]. Tasavvuf atamasi Yevropa tillariga dastlab XVIII asrda sharqshunos olimlar tomonidan kiritilgan.

1. 
   Tasavvuf musulmonlarning shaxsiy amaliyoti sifatida islomning dastlabki kunlaridanoq mavjud bo‘lgan[9]. Karl V. Ernstning fikricha, tasavvufning dastlabki namoyandalari Muhammad (s.a.v)ning o‘zi va uning sahobalaridir[4]. Muhammad alayhissalomga bay’at qilish bilan sahobalar o‘zlarini Allohga xizmat qilishga bag‘ishlagan edilar[2].
   

(Ey Muhammad), senga bay’at berganlar, albatta, Allohga bay'at qilmoqdalar. Allohning qo‘li ularning qo‘llari ustidadir. Kimki ahdini buzsa, faqat o‘ziga zarar yetkazadi va kim Allohga bergan ahdiga vafo qilsa, unga ulug‘ ajr ato etur. - Qur’on tarjimasi, 48:10

So‘fiylar qonuniy so‘fiy shayxga bay’at berish bilan Muhammad(s.a.v)ga bay’at qilish, deb hisoblashadi va izlovchi bilan Muhammad (s.a.v) o‘rtasida ma’naviy aloqa o‘rnatiladi. Muhammad (s.a.v) orqali so‘fiylar Xudoni bilish, tushunish va u bilan bog‘lanishni maqsad qilganlar[11][12]. Ali sahobalar orasida bevosita Muhammad(s.a.v)ga bay'at bergan Ali (r.a.) orqali Muhammad(s.a.v) haqidagi bilim va aloqaga erishish mumkinligini ta'kidlaydilar. Bunday tushunchani so‘fiylar sahih deb bilgan Muhammad(s.a.v)ning: ,,Men ilm shahriman, Ali esa uning darvozasidir”, degan hadisda tushunilishi mumkin.

Tasavvuf amaliyotchilarining fikricha, so‘fiylik o‘zining dastlabki rivojlanish bosqichlarida islomni ichkilashtirishdan boshqa narsaga ishora qilmagan[13]. Bir nuqtayi nazarga ko‘ra, so‘fiylik o‘zining kelib chiqishi va rivojlanishida to‘g‘ridan-to‘g‘ri Qur’ondan kelib chiqqan, doimiy tilovat qilingan, tafakkur qilingan va tajriba qilingan[14]. Boshqa amaliyotchilar so‘fiylik Muhammad(s.a.v)ning yo‘lidan qat’iy taqlid qilishdir, bu orqali qalbning ilohiy bilan aloqasi mustahkamlanadi, deb hisoblashadi[4].Oʻrta asrlarning soʻnggi tasavvufchisi, fors shoiri Jomiyning soʻzlariga koʻra[15], Abdulloh ibn Muhammad ibn al-Hanafiya (vafoti 716 y.) birinchi boʻlib ,,soʻfiy” deb atalgan. Tarixan, so‘fiylar ko‘pincha tariqa deb nomlanuvchi ,,tartiblar”ga mansub bo‘lgan ulug‘ ustoz valiy atrofida tuzilgan jamoatlar, ular o‘z ta’limotlarini Islom payg‘ambari Muhammad(s.a.v)ga qadar bo‘lgan ketma-ket o‘qituvchilar zanjiri orqali kuzatib boradilar. Hadisi sharifda tafsilot qilinganidek, ular ehsonga intiladilar: ,,Ehson – Allohga go‘yo Uni ko‘rayotgandek ibodat qilishingdir, agar sen Uni ko‘rmasang, U seni ko‘rib turuvchidir”[14]. So‘fiylar Muhammad(s.a.v)ni al-Inson al - Komil , mutlaq haqiqat sifatlarini ifodalovchi komil inson deb biladilar[16] va uni o‘zlarining yakuniy ruhiy yo‘lboshchisi deb bilishadi[17]. XI asrdan islom taqvosida Abdulqodir Gʻiloniy, Gʻazzoliy va Sulton Salohiddin kabi islomning eng koʻzga koʻringan himoyachilarining soʻfiylik bilan bogʻliqligi tarixan isbotlangan. Islom sivilizatsiyasining yuksalishi islomda so‘fiylik falsafasining tarqalishi bilan mos keladi. Tasavvufning tarqalishi islom dinining tarqalishida, yaxlit islom madaniyatlarini yaratishda, ayniqsa, Afrika va Osiyoda hal qiluvchi omil hisoblangan. Xoja Ahmad Yassaviy, Rumiy kabi so‘fiy shoir va faylasuflar Islom madaniyatining Anadolu, O‘rta Osiyo va Janubiy Osiyoda tarqalishini ancha kuchaytiradilar[18]. Yassaviylik — tasavvufdagi tariqatlardan biri. Asoschisi Ahmad Yassaviy. 12-asrda Oʻrta Osiyoda paydo boʻlgan. Ya. taʼlimotiga koʻra, komil murshid (shayx)ning zimmasidagi birinchi vazifa oliy insoniy sifatlarni oʻzida mujassam etish, shariat ilmini mukammal egallab, soʻng muridlarni ortidan ergashtirishga erishishdir. Ya.ka koʻra, murid quyidagi talablarga rioya qilishi zarur: biror kishini oʻz murshididan ustun qoʻymasligi va unga mutlaq ehtirom bilan bogʻlanishi; zikr va idrok sohibi boʻlishi, ustozining ramzi va ishoratlarini oson ilgʻashi; soʻzda toʻgʻri, vaʼdaga vafodor boʻlishi; ustozining amr, taklif, vaʼz va nasihatlarini nazardan soqit etmay kamolga intilishi. Haziniyning "Javohir ulabror" asarida Ya.ning asoslari quyidagicha qayd qilingan: tavhidga asoslangan tasavvufiy tushunchalar; shariat va paygʻambarning sunnatiga mutlaq bogʻliqlik; shariatga tayangan tariqat; riyozat va mushohada; xilvat va zikr. Ya.da ilmmaʼrifat egallash, himmat va saxovat tuygʻularini kamol toptirish, nafsga qarshi kurashda sobit boʻlish, halol mehnat bilan rizq topishga alohida ahamiyat berilgan. Ya. zikri jahriyga asoslanilgan. Tasavvuf taʼlimotiga koʻra, insonning asl vatani mutlaq borliq. Inson shu borliqda paydo boʻlgan, oʻsha muqaddas borliqqa qaytmogʻi muqarrar. Shu bois haqiqiy sufiy vatan va vatanparvarlik borasida tor tushunchaga berilmasligi kerak. Ya. koʻplab olim, shoir va davlat arboblari qalbini zabt aylagan. U faqat Movarounnahrda emas, balki Xuroson, Ozarbayjon, Turkiyada ham keng tarqalgan.Bu tariqatning shakllanishi Abbosiylar xalifaligidan mustaqil bo'lgan alohida siyosiy hokimiyatlarning shakllanishi bilan bir vaqtga to'g'ri keladi. Ikkinchi davr - Turkistonda so'fiylik dunyoqarashi va tariqatlarining Yassaviy hayotidan Oltin O'rda davlati tashkil topishigacha bo'lgan davr.Yassaviy tariqatining shakllanishining dastlabki shartlari haqida turlicha qarashlar mavjud.Yassaviy tariqatining asosi “Mubayiadun ” va “Karmat” ta’limotlaridan boshlanadi,degan xulosa Bag’dod va Xurosonning tasavvufning shakllanishiga sezilarli ta’sir ko’rsatmaganligidan kelib chiqadi.Yaʼni Turkiston oʻlkasidagi dualistik manixiylik taʼlimoti va anʼanaviy tariqatlar asosida shakllangan mubaydlar taʼlimotining tabiiy davomi sifatida qaraladi.Turk tarixchisi Z.Validiy Toʻgʻon Yassaviy ta’limoti manixiylik va shofe’iylik asosida shakllanganligini,u qoraxoniylar sulolasidan chiqqanligini aytadi.Nazariy jihatdan Yassaviy ta’limoti qalb,xohish va ilhom yoʻli orqali ma’rifat va botinlikka qaratilgan.Ya’ni,uning ta’limoti ma’naviy va nafsga toʻla boʻlsa,karmatiylar butunlay siyosiy boʻlsa,tabiatan aqida (aqida) boʻlsa,Yassaviy tariqati butunlay ma’naviyatdir.Yassaviy tariqatini Halloj al-Mansur yoʻlining davomi deb ta’kidlaganlar qatorida fransuz sharqshunos olimi Msignon Lui ham bor.Uning “Alloj al-mansur” asarida Hallojning turkiy islomdagi oʻrni keng muhokama qilinadi.Yassaviy Hallojni islom avliyolaridan biri deb tan olgan.Isbatiyya so'fiylik mazhabi vakili Mansur al- Halloj so'fiylik dunyoqarashi toifalarining ("fana fi Alloh" (Allohga ergashish),"muhabbatulloh"(Allohga ishq),"tark-i dunyo" ("tark-i dunyo") ("Allohga ergashish"), "muhabbatulloh" ("Muhabbatulloh") (Allohga ishq),"tark-i dunyo"("Allohga ergashish") kabi so'fiylik dunyoqarashining asosiy belgilarini ajratib ko'rsatdi.Allohdan yuz o'girish), "hikmat"(hikmat),"sevgi (ochiq)","murakaba" (o'z-o'zini tanqid qilish),"tasfiyya-i kalb"(qalbni poklash).Ayrim istisnolar boʻlmasa, Yassaviy ta’limotining mazmuni Halloj ta’limotiga mos keladi. Biroq, bu ta'limotning nazariy asosiga ko'ra, malamiya sektasining xususiyatlari isbatiyadan ustun turadi. Shunga qaramay, Yassaviy donishmandlarida Mansur nomi va yoʻli koʻp tarannum etilgan. Malamiya ta’limoti (asoschisi Boyazid Bistamiy) odatda an’anaviy turkiy dunyoqarashga asoslanadi. Inson ruhiyati holatini oʻrganishga qaratilgan malamit dunyoqarashi sezgi va sezgi orqali xudoga boʻlgan “orzu”, “ragʻbat” va “ istigʻroq ” holati bilan bogʻlangan. Bu Xudoga itoat qilishning yo'lidir.

Malamiyada haqiqatga xizmat qilish xalqqa xizmat qilish ekan, insonni sevish asosiy talabdir.Yassaviy ta’limotining zamirida Malamiyadagi soʻfiylar ruhiyati yotadi.Asosiysi, insonning jinsiy, hayvoniy tabiatini yo'q qilish;sakr-ochiq (kuchli ishq) va wird (zikr) arkshi fana (ozodlik maqomi) maqomiga erishish;nafas olmoq,zavq olmoq;satr - insonning ibodat va amallarini yashirish;Uajd – insonning “men”ini yoʻqotishi,Haqni topishi va Allohga yuzlanishi kabi ruhiy holat va maqomdir.Malamiya tabiatining barcha xususiyatlarini “Divoni hikmat” va “Miratul kulub”da koʻrish mumkin.Bu yerda malamizm soʻfiylik falsafiy ta’limot boʻlib, uni keyingi asrlarda sekta sifatida paydo boʻlgan malamizm bilan aralashtirib yubormaslik kerak. Haziniy oʻzining “Javohir ul Abror min Amuaj-il Bihor” (“Dengiz toʻlqinlarida ezgulik gavharlari” yoki “Sirlari”) asarida Yassaviy tariqatining asosiy xususiyatlari, komillik yoʻlida shogirdlarga qoʻyiladigan talablar haqida koʻp yozgan. Haq yo'lidagi azizlarning").qolatlari oʻzgarishida muhim xizmat qiladi. Doira — falak doiralarining aylanishi, dogʻ — dunyo timsoli, nuqta — vaxdatdir. Doira doimiy aylanishda, u dogʻni ham oʻz ichiga oladi. Ammo boʻlar markaz tomon, yaʼni nuqta sari intiladi. Nuqta mohiyatini anglash orqali Alloh olamini idrok etsa boʻladi.

K.da ranglar muhim rol oʻyvaydi, ular sufiyning ruhiy holatlarini, Alloh tomon qoʻygan qadamining bosqichlarini bildirib turadi. Zangori rang solikning tavba qilib tariqatga qadam qoʻyganida koʻrinadi. Sariq rangda solikning Alloh yodi bilan yashashi tushuniladi. Qizil rang solikning ruhi vujudidan ajrala boshlaganini, maʼrifatga yaqinlashganini bildiradi. Oq rang yurakning poklanishiga ishora va haqiqatni anglashning boshlanishidir. Yashil rang vahiylikdan nishova. U sirlarning siriga, gʻaybga oshnolikni bildiradi va solikning asl mohiyatlarga yetishayetganligini ham anglatishi mumkin. Mazkur ranglar solikning Alloh tomon ruhiy safarini anglatsa, qora rang Alloxdan xalq sari safarini bildiradi, sirlar xazinasini egʻallashni va hayratga gʻarq boʻlishini ifodalaydi. Hayratdagi ruh shariatning magʻzi — hikmatini boshqatdan idrok etib, qorongʻi bir dogʻ rangiga oʻraladi. Nihoyat solik ruhi yana Alloh huzurida paydo boʻladi. U qora rangdan qutulib, rangsizlik holatiga kiradi. Zoti kull (barcha haqiqatga yetishish) darajasini egallagan solik yakranglik holatida maqsadiga erishadi.

Najmiddin Kubrodagi ranglar va ularning maʼnolari baʼzi mutassaviflar taʼriflagan ranglarning sharhidan farq qiladi.

Kubro yetti rang hislatini yetti tushunchaga moslab tushuntirgan. Uningcha, oq rang — islomni, sariq rang — imonni, zangori rang — ehsonni, yashil rang — itminon (ishonch)ni, koʻk rang — iqon (toʻliq ishonch)ni, qizil rang — irfonni, qora rang — hayajon (hayrat)ni anglatadi. Solik ruhi holatlarini, qaysi rang koʻz oldida namoyon boʻlayotganini piriga aytib turishi kerak. Pir shunga qarab, muridning qaysi bosqichda turganini bilib, unga yangi vazifalar yuklaydi. Keyingi sufiylar ham Kubro singari qora rangni hayrat belgisi hisoblab, uni ruhning fanoga gʻarq holati ramzi sifatida taʼkidlashgan.

K.da tariqat aʼzolarining yagona tashqiliy tizimi boʻlmagan. Ularni taʼlimotning ruhi va maqsadi birlashtirgan. Kubroning shogirdi Sayfiddin Boharziy (1261-yilv.e.) Buxoro yaqinidagi Soktariy qishlogʻida Vajmiddin Kubro nomi bilan atalgan xonaqoh tashqil qilgan. Bu yerda K. tariqati 18-asr oxirlarigacha keng tarqalgan edi. Uning aʼzolari Kubro gʻoyalarini Movarounnahr shaharlarigagina emas, balki Eron, Misr, Iroq va Afgʻonistonga ham yoydilar.

Ayniqsa, K. Hindistonda chuqur ildiz otdi. Keyinchalik K.ning bir qancha mustaqil shoxobchalari vujudga keldi. Boʻlar — firdavsiya, nuriya, rukniya, hamadoniya, igʻtishoshiya, zahabiya, nurbaxshiya.

K. tufayli irfoniy hikmat va insoniy poklik, ilohiy maʼrifat gʻoyalari butun Sharqqa tarqaldi, bu tariqat islomning shuhratiga shuhrat qoʻshdi.boʻldi. Bu tariqatga faqatgina oddiy xalq emas, balki Buxoro va Samarqand ulamolari, Amir Temur avlodidan boʻlgan shoh va shahzodalar kira boshladilar. XV asrdayoq Naqshbandiya Eron, Afgʻoniston, Misr, Hijoz, Shimoliy Kavkaz, Turkiyaga tarqala boshladi. Ayniqsa, "hazrati Eshon" unvoniga musharraf boʻlgan Xoja Axror valiy — Nosiriddin Ubaydulloh faoliyati tufayli Naqshbandiyaning obroʻ-eʼtibori yana ham oshdi. Bahouddin Naqshband zamonida mansabdor shaxslar, shox-u amirlardan uzoq turish lozim deyilgan boʻlsa, Xoja Ahror valiy davrida Naqshbandiya siyosiy doiralarga kirib bordi. Naqshbandiya XVI asrda Hindistonga tarqaldi. Bunda Bobo valiy, Xoja Boqibilloh (1563—1603), Axmad Sirhindiy (1564—1624) faoliyati yaxshi samara bergan. Ayniqsa, Ahmad Sirhindiy u yerda sunniylik yoʻnalishini mustahkamlash uchun Naqshbandiyadan unumli foydalangan. Naqshbandiyani Turkiyada yoyilishida Mulla Abdulloh Simaviy (1490-yilda vafot etgan), Ahmad Buxoriy va boshqa shaxslarning xizmati bor. Naqshbandiya XVI—XVII asrlarda Misr va Hijozga (Arabistonga) kirib boradi. Eronning Nishopur, Isfahon, Yazd shaharlariga tarqalib, shular orqali Falastin, Iroq, Iordaniyada koʻplab tarafdorlarga ega boʻlgan. Hindiston orqali u Indoneziya, Malayziya, Seylonga tarqaldi. Keyingi asrlarda Rossiya, Bosniya va boshqa Yevropa mamlakatlariga yoyilgan. Hozirda AQSH, Kanada, Avstriyada Naqshbandiya markazlari, xonaqolari, jamgʻarmalari bor.

Naqshbandiya tariqatining umuminsoniy gʻoyalar, maʼnaviy kamolot, botiniy poklikni targʻib etishi uning dunyoda keng tarqalishiga olib keldi. Uning muxlislari bir necha million kishini tashkil etadi[1]Naqshbandiya (Naqshbandiylik) — tasavvuf tariqatlaridan biri. Bahouddin Naqshband asos solgan.

Naqshbandiya xojagon tariqati negizida paydo boʻlib, Yusuf Hamadoniy, Abduxoliq Gʻijduvoniy, Ahmad Yassaviy qarashlarini omuxta etdi, ularga yangi ruh berib rivojlantirdi. XV—XVIII asrlarda savdo va hunarmandchilik bilan shugʻullanadigan shahar aholisi hamda koʻchmanchi chorvador aholi orasiga keng yoyildi. Naqshbandiya taʼlimotining asosida "koʻngil xudoda boʻlsin-u, qoʻl ish bilan band boʻlsin" ("dil ba yoru, dast ba kor") shiori yotadi. Naqshbandiyada pir-u muridlik qoidalari hiyla osonlashtirilgan, sirtdan turib eʼtiqod qoʻyish, imon mustahkamligi, Haqtaologa sidqidildan itoat etish, ixlos va maʼnaviy kamolot asosiy oʻrin egallaydi. Rasm-rusumlar, odatlarni koʻr-koʻrona ado etish, riyo, soxta dindorlik qoralanadi. Axloqiy poklik, qanoatli, sabrli boʻlish, ixtiyoriy faqirlik bilan Allohga intilish yuksak fazilat hisoblanadi. Naqshbandiyada odamning qadri mansabi, boyligi bilan emas, maʼnaviy komilligi bilan oʻlchanadi. Naqshbandiyada hunar, kasb egallab, oʻz mehnati bilan halol luqma yeb yashash talab qilinadi, tilanchilik, darbadarlik bilan kun kechirish sufiy uchun isnod sanaladi. Qul, xizmatkor saqlash, oʻzganing mehnatidan foydalanish ham man etiladi. Naqshbandiyaning yuqoridagi shiori tarkidunyochilikka, tekinxoʻrlikka qarshi qaratilgan. Naqshbandiyada manmanlik, sufiy, shayxman deb kerilish, shovqin-suron koʻtarib zikru samoʼ bilan odamlar diqqatini oʻziga qaratish qoralanadi. Naqshbandiyada asosiy talab — qalbni dunyo gʻuborlaridan tozalash, oʻz nafsi bilan kurashib ruhda charogʻonlik topish, qalbda Alloh nomlarini naqshlab borish usullari ishlab chiqilgan. Zikri xufiya (yashirin zikr tushish) shunga xizmat qilgan. "Tashqaridan xalq bilan, ichkaridan Haq bilan boʻlish", har bir nafasni Xudo yodi bilan chiqarish, qadamni savob ishlar, ezgu amallar sari qoʻyish, yurt kezib, aziz-avliyolar qabrini ziyorat qilish, gʻofillarni hushyor etish, har qanday holatda qalb ogoxligiga erishish — Naqshbandiyaning asosiy maʼnaviy tarbiya usuli hisoblangan.

Naqshbandiyada pir va murid orasidagi maʼnaviy orifona suhbatga katta eʼtibor qilingan. Naqshbandiyaga koʻra, suhbat — anjuman ichra boʻlish, bilmaganni bilib olish, yuksalish, karomatlar sir-u asrori, ilohiyot olami nurlaridan baxramandlik boʻlsa, buning aksi — xilvat esa kishini bilimdan, maʼrifatdan mahrum qiladi. Naqshbandiyada oʻzini oʻzi nazorat qilib borish, olgan bilimlarini dilda mustahkamlash, umrning har bir damini savob ishga, har bir nafsni maʼnaviy kamolot uchun sarflash lozim deyiladi. "Vuqifi zamoniy" (muayyan vaqtda toʻxtab oʻzini tekshirish), "vuqufi adadiy" (ishlarini sarhisob qilib tekshirish), "vuqufi qalbiy" (qalb amallari qanday boʻlayotganligini toʻxtab, tekshirib borish) kabi shiorlar ("qudsiy soʻzlar") ham ana shu nazorat usuliga kiradi. Naqshbandiya, shu tariqa, tasavvufni islom shariati va paygʻambar sunnati bilan yanada mustahkamroq bogʻladi. "Urvatul vusqo", yaʼni barcha ishda paygʻambar soʻzlari va ishlariga suyanish Naqshbandiya shiorlaridan biriga aylandi. Naqshbandiyada sufiylik isteʼdodiga ham eʼtibor berilgan, yaʼni baʼzi kishilarning men falon silsiladanman, naslnasabim falon-falonchilarga borib taqaladi, degan gaplariga qarshi Bahouddin Naqshband "ran silsilada emas", ran Allohning jazbasida" deb aytadi. Jazba boʻlmasa, sufiylikda maqomatlarga koʻtarilish qiyin.Naqshbandiya Bahouddin Naqshband hayotligidayoq keng shuhrat qozondi. Naqshbandiyani nazariy jihatdan ishlab chiqishda Muhammad Porso, Alouddin Attor xizmatlari katta boʻldi. Bu tariqatga faqatgina oddiy xalq emas, balki Buxoro va Samarqand ulamolari, Amir Temur avlodidan boʻlgan shoh va shahzodalar kira boshladilar. XV asrdayoq Naqshbandiya Eron, Afgʻoniston, Misr, Hijoz, Shimoliy Kavkaz, Turkiyaga tarqala boshladi. Ayniqsa, "hazrati Eshon" unvoniga musharraf boʻlgan Xoja Axror valiy — Nosiriddin Ubaydulloh faoliyati tufayli Naqshbandiyaning obroʻ-eʼtibori yana ham oshdi. Bahouddin Naqshband zamonida mansabdor shaxslar, shox-u amirlardan uzoq turish lozim deyilgan boʻlsa, Xoja Ahror valiy davrida Naqshbandiya siyosiy doiralarga kirib bordi. Naqshbandiya XVI asrda Hindistonga tarqaldi. Bunda Bobo valiy, Xoja Boqibilloh (1563—1603), Axmad Sirhindiy (1564—1624) faoliyati yaxshi samara bergan. Ayniqsa, Ahmad Sirhindiy u yerda sunniylik yoʻnalishini mustahkamlash uchun Naqshbandiyadan unumli foydalangan. Naqshbandiyani Turkiyada yoyilishida Mulla Abdulloh Simaviy (1490-yilda vafot etgan), Ahmad Buxoriy va boshqa shaxslarning xizmati bor. Naqshbandiya XVI—XVII asrlarda Misr va Hijozga (Arabistonga) kirib boradi. Eronning Nishopur, Isfahon, Yazd shaharlariga tarqalib, shular orqali Falastin, Iroq, Iordaniyada koʻplab tarafdorlarga ega boʻlgan. Hindiston orqali u Indoneziya, Malayziya, Seylonga tarqaldi. Keyingi asrlarda Rossiya, Bosniya va boshqa Yevropa mamlakatlariga yoyilgan. Hozirda AQSH, Kanada, Avstriyada Naqshbandiya markazlari, xonaqolari, jamgʻarmalari bor.
Naqshbandiya tariqatining umuminsoniy gʻoyalar, maʼnaviy kamolot, botiniy poklikni targʻib etishi uning dunyoda keng tarqalishiga olib keldi. Uning muxlislari bir necha million kishini tashkil etadi[1] Alisher Navoiy, Toʻla asarlar toʻplami, 17-j., T., 2002;
Abul Muqsin Muhammad Boqir ibn Muhammal Ali, Bahouddin Balogardon, T., 1993;
Idris shoh, Naqshbandiy tariqati, T., 1993;
Komilov N., Tasavvuf. Birinchi kitob, T., 1996;
Navruzova G., Naqshbandiya tasavvufiy taʼlimoti va barkamol in-son tarbiyasi, T., 2002.