Reja: Tizim tushunchasi va tizimli taxlilga doir zarurma’lumotlar

avtomatik tizim – barcha boshqarish jarayonlari avtomatga berilgan.

avtomatlashgan tizim – boshqarish vazifalarining bir avtomatga berilgan qismi bo‘lib, xulosani inson chiqaradi

uzlukli va uzluksiztizim.

inson–kompyuter muloqottizimi.

ierarxik(pog‘onali)tizim.

Ayrim tizimlar kup mablag‘ kerakligi, tadkikot o‘tkazish murakkabligi va

shu kabi xollarda modellashtirish o‘zassaimnair modellashtirishga xam ancha ko‘p vakt sarflanadi.

beradi. Bunday tizimlarni

Modellashtirish ko‘llaniladigan uch asosiy soxani kursatish mumkin, bular: ta’lim, ilmiy-tadkikot va boshkarish soxalaridir. Ta’lim soxasidagi modellashtirish, unda ob’ektlarni yakkol tasvirlashga yordam beradi va bu orkali bilimlarni etkazish juda osonlashadi. Bu modellar asosan tizimni ta’riflaydi va tushuntiradilar. Ilmiy tadkikot soxasida modellashtirish olingan yangi ma’lumotni fikserlash va tartiblash, nazariya va amaliyotning rivojlatirish uchun xizmat kiladi. Boshkarishda esa modellar karorni asoslash uchun ishlatiladi. Bunday modellar tizimni ta’riflash, tushuntirish va bashorat kila oladigan bo‘lishlarikerak.

Avtomatikboshqaruvtizimini(ABT)ishlabchiqishvatadqiqetishning

muayyan bosqichida uning matematik modeli – tizimdagi ro‘y berayotgan jarayonning matematika tilida ifodalanishi hosil qilinadi. Matematik ifodalanish analitik(tenglamalar yordamida), grafik(grafiklar, strukturaviy sxemalar va graflar yordamida) va jadval(jadvallar yordamida) ko‘rinishida bo‘lishimumkin.Aynanbirtizimningmatematikmodelitadqiqotmaqsadidan

kelibchiqqanholdaharxilbo‘lishimumkin.Bundantashqari,ba’zihollarda

aynan bitta masalani echishda turli bosqichlarda turli

matematik

modellar

qabul qilinadi, ya’ni tadqiqotni sodda modeldan boshlab, keyin uni sekin asta murakkablashtiriladi, natijada boshlang‘ich bosqichda muhim deb hisoblanmagan hodisa va bog‘lanishlar qo‘shimcha ravishda e’tiborgaolinadi.

Avtomatik boshqaruv tizimini matematik ifodalashda uni odatda blok-

xema s ko‘rinishida tasvirlaydilarva shu asosda strukturaviy sxemani tuzadilar ABTning matematik modeli uning strukturaviy sxemasidan foydalanilgan holda ishlab chiqilib, u bo‘g‘inlarning birlashtirilishi ko‘rinishidagi tizim modelining grafik tasviridan iborat bo‘ladi.

ABTning matematik modeliga ega bo‘lish uchun odatda uning alohida

elementlarining va ular orasidagi bog‘lanishlarning ifodalanishi hosil qilinadi. SHu jumladan ABT tenglamasini olish uchun tizim tarkibiga kiruvchi har bir element tenglamalari va elementlar orasidagi bog‘lanishlar tenglamalarinituzadilar.

Berilgan bo‘g‘indagi signalning almashtirilish jarayoni dinamikasi chiqish o‘zgaruvchisini kirish o‘zgaruvchisi bilan bog‘lovchi qandaydir tenglamalar bilan ifodalanadi. ABTning bo‘g‘inlari tenglamalari elementning holatini va o‘zgarishini tavsiflovchi fizik qonunlargaasosan tuziladi. Bular mexanika, elektrotexnika, teplotexnika, optika va shu kabilarning qonunlari bo‘lishimumkin.

ABT elementlarining holati va o‘zgarishi oddiy differensial

tenglamalar, xususiy hosilali differensial tenglamalar, ayirmali tenglamalar, algebraik tenglamalar va shunga o‘xshash tenglamalar bilan ifodalanishi mumkin. Ko‘p hollarda ABT bo‘g‘inlari va umuman boshqaruv tizimi to‘liq ravishda differensial tenglamalar bilan beriladi.

Elementlarning differensial tenglamalari va alohida elementlar orasidagi bog‘lanish tenglamalari sozlash tizimidagi jarayonlarni, ya’ni tizimning barcha koordinatalarining vaqt bo‘yicha o‘zgarishini ifodalaydilar.

Barcha bo‘g‘inlarning tenglamalari va xarakteristikalari majmui tizimdagi to‘liq kechayotgan boshqaruv va sozlash jarayonlari dinamikasini tasvirlaydi.

ABTni eng umumiy belgilar va xossalarga tayangan holda sinflashtirish mumkin.ABTnitadqiqetishvaloyihalashda,ularniichkiddinamik jarayonlar

xarakterini aniqlab beruvchi belgilargamaqsadgamuvofiqdir.

ko‘ra katta sinflarga ajratish

SHunday asosiy belgilar quyidagilardir:

Dinamik jarayonlarning uzluksizligi yokidiskretligi;

Sozlash jarayoni dinamikasini tasvirlovchi tenglamalarning chiziqli yokichiziqsizligi.

Birinchi belgi bo‘yicha quyidagi ABTlarni farqlash mumkin: