Reja: Tizim tushunchasi va tizimli taxlilga doir zarurma’lumotlar

Echiladigan funksional masalani aniqlash. Ushbu bosqichda echiladigan masala aniqdashtiriladi. Model murakkab bo‘lgani uchun ancha kuch va avqt talab qiladi. SHuning uchun masalalarni iloji boricha kamaytirishkerak.

Murakkab tizim elementlarining bog‘lanish sxemasini tuzish. Bunda asosiy elementlar va ularni bog‘lovchi vositalarko‘rsatiladi.

Axborot oqim sxemasini tuzish. Elementlar orasida informatsion bog‘lanishlar (kirish, chiqish) parametrlarianiqlanadi.

Murakkab tizim elementlarining modellarini tuzish. Har bir elementning alohida-alohida (tajriba-statistik va boshqa usullar yordamida) modellari tuziladi.

Murakkab tizimning umumiy modelini tuzish. Bunda murakkab tizimning har bir elementining modeli bog‘lanishlario‘rganiladi.

Modellar Mi	Kiruvchi – X axborotlar	CHiquvchi – Y axborotlar	Element nomi
M1	x ^/ , x ^/ , x ^/ ,... 1 2 3	y ^/ , y ^/ , y ^/ ,... 1 2 3	1
M2	x ^2, x ^2, x ^2,... 1 2 3	y ^2, y ^2, y ^2,... 1 2 3	2
…	…	…	…
Mn			N

Modellashtirish algoritmini tuzish;

Echish usulinitanlash;

Hisoblash tajribalarinirejalashtirish;

Olingan natijalarnitahlillash.

Murakkab tizimlarning har bir elementiga tuzilgan ayrim ayrim modellardan murakkab tizimning umumiy modeli quriladi. Ko‘pincha murakkab tizim juda ko‘p elementlardan tashkil topganligi sababli uning umumiy modelini qurishda ma’lum usullardan (immitatsion modellashtirish) foydalanamiz.

Modelni olish usullari asosan quyidagilar:

Analitik usul

Tajriba usuli

Analitik – tajriba usuli

Boshqarish ob’ektining matematik modelining turlari.

Statik model

Dinamik model ob’ektning dinamik xususiyatlarini ifoda etadi va :

differensialtenglamalar

ayirmalitenglamalar

uzatishfunksiyalari

chastotaviy funksiyalar va boshqa funksiyalar orqaliberiladi.

Ko‘p o‘lchamli boshqaruv tizimlari.

Ko‘p o‘lchamli ob’ektlar uchun

Boshqarish kattaliklari bo‘yicha matritsali uzatish funksiyasi. Diskret ob’ektlar uchun quyidagicha yoziladi:

x[n+1] = A X [n]+ B U [n]

Boshqarish tizimlariga ko‘plab misollar keltirish mumkin. Jonli

tabiatda – qon aylanishi, ovqat hazm bo‘lishi; jamiyatda – rejalashtirish,

ta’minot, mablag‘ ajratish tizimlari; sanoatda – alohida ishlab chiqarish

jarayonlari, korxona, ishlab chiqarish tarmog‘ini boshqarish tizimlari va h.k.

Boshqarish tizimlarining barchasida quyidagi vazifalar amalga oshiriladi:

boshqariladigan ob’ekt yoki undagi qismlarning holati haqida dastlabki axborot (ma’lumotlar)yig‘iladi;

keyinchalik foydalanish yoki aniq bir muddatga saqlab qo‘yish uchun axborottizimlashtiriladi;

bir joydan ikkinchi joyga uzatish uchun axborotni qayta ishlash amalgaoshiriladi;

qayta ishlangan axborot mo‘ljallangan joygajo‘natiladi;

boshqaruv buyruqlari ishlab chiqiladi va ular amalgaoshiriladi. Boshqarish jarayoni turli ob’ektlarni boshqarish masalalarini echishda qo‘llanilib kelinganligi sababli, hozirgi paytda texnikada (stonok, zavod, samolyot, raketa va h.k.), iqtisodiyotda (bank tizimi, mikro va makro

iqtisodiyot), ijtimoiy hayotda (ta’lim, sog‘liqni

saqlash),tibbiyotda

(inson

sog‘ligini saqlash, ko‘z, yurak kasalligi, qon aylanishi va boshqa organlarning ishlashini yaxshilash), biologiyada (o‘simlik va hayvonot olami) boshqarish tizimlaridan foydalaniladi.

Boshqarish ob’ektining turli bo‘lishi, ularning xususiyatlari bir- biridan farq qilishi, har bir ob’ektga alohida yondashish ayniqsa, boshqarish masalasini echishda ma’lum qiyinchiliklarga sabab bo‘ladi. SHu sababdan boshqarish ob’ektlarining xususiyatlarini o‘rganib, ma’lum guruhlarga bo‘lish, ajratish maqsadga muvofiq bo‘ladi. SHuning uchun ob’ekt xususiyatlarini hisobga olib, boshqarish vositalarini yaratish uchun boshqarish tizimini bir nechta tizimlargabo‘lamiz:

texnik tizimlar, iqtisodiy tizimlar, ijtimoiy tizimlar, tibbiy

tizimlar, biologik tizimlar va hakozo.

Ushbu tizim xususiyatlariga va echiladigan funksional masalalariga ko‘ra o‘xshash bo‘lganligi uchun bir tizimga keltirilgan. Boshqarish tizimlarini

bunday

turlarga ajratish boshqarish tizimining

umumiy

qonuniyatlarini

shakllantirish va boshqarish algoritmlarini yaratishga qulaylik tug‘diradi. Boshqarish tizim nazariyasi boshqarish ob’ektining xususiyatlarini, qonuniyatlarini alohida-alohida o‘rganmay, balki umumiy tizim doirasida o‘rgatadi. Keyingi paytlarda tizim nazariyasi, boshqarish nazariyasi, to‘g‘ri va qayta aloqa nazariyasi alohida-alohida o‘rganilib, boshqarish tizim nazariyasining takomillashuviga olib kelmoqda.

Tizimlar oddiy va murakkab bo‘ladi. Murakkab tizimlar bir nechta elementlardan tashkil topadi. Ular orasidagi bog‘lanishlar uzviy bo‘lsada,

ularning qanday bog‘langanligi noaniq bo‘ladi. Ushbu tizimning matematik

ifodasini tuzish ma’lum qiyinchiliklarga olib keladi.

Tizimlarikkixilko‘rinishdabo‘ladi:ochiqvayopiq.Ochiqtizimlarda

modda va energiya beriladi va olinadi. YOpiq tizimlarda esa modda va energiya berilmaydi va olinmaydi.

Boshqarish nuqtai nazaridan tizimlar quyidagilarga bo‘linadi: