Reja: Trener va unga qo’yiladigan talablar

2.Trenerning kompitentligi 

 

 

Trening  jarayonida  trener  har  bir  ishtirokchining  psixologiyasi  bilan 

ishlaydi.  Inson  psixologiyasining  har  bir  jihati  esa  juda  nozik  soha  bo’lib, 

uning  qaysidir  joyiga  noxosdan  tegib  ketish  katta  noxushliklarga, 

muammolarga,  hattoki  aziyatlarga  olib  kelishi  mumkin.  Shuni  hisobga  olgan 

holda  trenerning  ishini  qimmatbaho  olmos  (javohir)  bilan  ishlaydigan  mohir 

zargarning ishiga o’xshatish mumkin.  

 

Trening  jarayonini  tashkil qilish  va  uni  o’tkazishda  trenerdan juda ko’p 

narsa  talab  etiladiki,  trener  bo’lish  istagida  bo’lgan  yoki  trenerlik  qilayotgan 

har bir mutaxassis bularni bilishi va amal qilishi zarur. 

    

Eng  muhimi  trenerlik  qilayotganda  shuni  unutmaslik  kerakki,  trener 

o’qituvchi  emas.  Uning  vazifasi  —  sharoit,  vaziyatni  yaratish  yoki 

ishtirokchilarga ko’maklashishdan iborat. 

 

Trener  mashg’ulotlarni  olib  borishda  katta  trenerlik  tajribasi  va 

mahoratini egallashi kerak. 

 

Trener quyidagilarni bajarmaslikka harakat qilishi lozim. 

 Guruhga rahbarlik qilish. 

 Guruhga tayyor axborotlarni berish. 

 Guruh  nima  ish  qilishi  kerakligi  to’g’risida  maslahat  berish  yoki  taklif 

kiritish.  

 

Mohir  trener  guruh  bilan  ishlash  jarayonida  nafaqat  guruhning  ahvoli, 

kayiyati,  muammosiga,  balki  har  bir  ishtirokchining  ahvoli,  kayfiyati, 

muammosiga katta e’tibor bilan qaraydi. 

 

Trenerning  vazifasi  —  Guruhning  qiziqishini  oshirib,  ularni  yo’naltirib 

va  rag’batlantirib  borishdan  iborat.  Ishtirokchilarning  o’zi  ishlashi  uchun 

trener ularga faqat sharoit yaratib berishi lozim. Shunday qilinsa ishtirokchilar 

muammolarni tahlil qilish va ma’lum bir xulosalarga kelish jarayonida o’zaro 

ishonch  va  hurmat  ko’nikmalarini  egallab  boradi.  Ishtirokchilar  mustaqil 

ravishda biror fikrga kelsa, trener uni to’g’ri qaror sifatida qabul qilishi kerak. 

---

Trener har bir ishtirokchining muvaffaqiyatini rag’batlantirib ularning yashirin 

iste’dodlarini  namoyon  qilishlariga  imkon  yaratishi  kerak.  (M:  ishtirokchi 

kechikib kelganda chiroyli qo’shiq yoki she’r aytishi; rolli o’yinda yaxshi rol 

bajarishi. 

 

Trener har qanday vaziyatda quyidagilarga amal qilishi kerak. 



  Mavzu doirasidan chetga chiqmaslik, muhokama etilayotgan mavzularga 

nisbatan  o’z  fikrini  bildirish  va  mashg’ulot  so’ngida  albatta  xulosa  yasashi 

shart. 



  Trener har bir kishini eshitishi, sust ishtirokchilarni faollashtirishi va faol 

qatnashayotgan ishtirokchilarni rag’batlantirishi shart. 



  Trener iloji boricha ishtirokchilarni yaqindan bilishi, ishni yaxshi tashkil 

qilishi,  guruhda  do’stona  muhitni  tashkil  qilishi,  ziddiyatli  holatlarga  yo’l 

qo’ymaslikka harakat qilishi kerak. 

 

Trenerda fikr almashish malakasi juda yaxshi rivojlangan bo’lishi kerak. 

Bu malakani egallash quyidagilarga bog’lik: 

- diqqat bilan eshitish; 

- eshitib bo’lgach o’z fikrini bildirish; 

- o’z hissiyotlarini va kechinmalarini bildirish.  

 

Diqqat bilan eshitish malakasi quyidagilardan iborat: 

-  gapirayotgan  kishiga  qarab  turish  kerak  va  iloji  boricha  ko’zlariga  boqib 

turishi kerak; 

- uning gaplarini bo’lmaslik kerak; 

- atrofdagi ta’sirlarga berilmaslik kerak; 

- iloji boricha tinchlikni saqlashga harakat qilish kerak; 

-  guruhda  ish  jarayonida  yuzaga  keluvchi  muammoli  vaziyatlarni  hal  etishga 

tayyor bo’lishi kerak. 

3.Ijtimoiy psixologik treningni tashkil etuvchilarni tayyorlash muammosi 

 

Ijtimoiy  psixologik  trening  insonlar  o’rtasidagi  sog’lom  munosabatlarning 

bo’lishiga erihishni maqsad qilib qo’yar ekan, uni o’tkazuvchi, uyushtiruvchi 

shaxs  va uning  o’z  ishini  mukammal  bilishi  faoliyat  samarasini ta'minlovchi 

asosiy  omillardan  biridir.  Trening  o’tkazuvchiga  qo’yiladigan  asosiy 

shartlardan  va  talab-lardan  biri  sho’qi,  u  muloqot  jarayonining  barcha 

qirralarini  professional  darajada  mukammal  egallagan  bo’lishi  kerak  U  ham 

bo’lsa  -  nazariy  bilimlarni  bevosita  amaliyotda,  trening  jarayonida  qo’llay 

olishidir.  Ularni  odatda  trenerlar,  instruktorlar,  boshlovchilar,  deb  atashadi. 

Demak  treninglar  uyushtiruvchi  muassasa  yoki  tashkilotda  eng  avvalo  e'tibor 

berilishi zarur bo’lgan narsa ham sho’qi, u erda ijtimoiy psixologik treningni 

---

olib  boruvchilarni  o’qitish,  tayyorlash,  ulardan  mutaxassis  etishtirishdir. 

Trener  shaxsiga  qo’yiladigan  talablar  quyidagilar:  1)  u  avvalo  o’zgalar 

shaxsiga  xos  bo’lgan  psixologik  xususiyatlarni  juda  yaxshi  bilishi  va  bunda 

inglizlar  aytganidek  "O’zgalar  psixologiyasini  bilish  -  ular  ustidan 

xukmronlikning  bir  shaqlidir",  degan  naqlni  esdan  chikdrmaslikdir;  lekin 

bunda pedagogik altruizm, ya'ni o’zgalar manfaatini o’zinikidan ustun kuyish 

xislati mavjud bo’lishi kerak; 2) o’zining shaxsiy fazilatlari va psixologiyasini 

mukammal bilishi va uni boshqara olish qobiliyatiga ega bo’lishi zarur; 3) har 

qanday  chigal  yoki  ziddiyatli  vaziyatlardan  chikib  ketishgina  emas,  balki 

uning  oldini  ola  bilish,  vaziyat  to’g’ri  kelganda  esa  uni  bartaraf  etib, 

ishtirokchilarga  to’g’ri  maslaxat  bera  olish;  4)  empatiya,  ya'ni  o’zgalar 

xolatlarini  chukur  xis  qila  olish  qobiliyatining  mavjudligi;  5)  o’zgaruvchan, 

moslanuvchan  aql  soxibi  bo’lish,  kutilmagan  holatlarga  o’zini  oldindan 

tayyorlash,  o’zini  yo’qotmaslik;  6)  o’z  xatti-harakatlarini  doimo  ma'lum 

maromda  ushlash  va  kerak  bo’lsa  o’zidagi  motorikani  rivojlantira  olish;  7) 

o’zgalar  nutqi,  reaktsiyalarini  aniq  tushu-nish  va  tinglash,  mimika  va 

harakatlar  moxiyatini  to’g’ri  galkin  etish  va  tushunish;  8)  tinglovchilar  va 

o’yin  ishtirokchilarining  extiyojlari  va  qiziqishlariga  qarshi  bormaslik;  9) 

rejalashtirish  qobiliyatining  bo’lishi,  bunda  oldinda  kutilayotgan  jarayonning 

barcha muhim va nomuhim jixatlarini oldindan taxminan bo’lsa ham, tasavvur 

qilib,  aniq  reja  to’za  olish;  10)  o’ziga  ishonch,  e'tikodning  mavjudligi,  real 

tafakkur  va  irodaning  bo’lishi.  Boshlovchi  trenerning  asosiy  vazifalari  ham 

uning shaxsiga qo’yiladigan talablardan bevosita kelib chikadi. Ya'ni, u avvalo 

ta'lim  dasturiga  ega  bo’lishi  kerak  Dasturga  moe  stsenariylar  tanlay  bilishi, 

ularni  kerak  bo’lsa,  har  bir  aniq  xrlat  va  vaziyatga  moslashtirishi, 

mashg’ulotlarni  tashkil  qilishda  ham  ushbu  holatlarga  e'tibor  qaratishi  shart. 

Qatnashchilarning  yoshi,  jinsi,  kasbiy  malakalari,  madaniyati  darajasi  va 

extiyojlariga  mos  ravishda  dastur  va  stsenariylarga  o’z  vatstida  tuzatishlar 

kiritish  qobiliyatiga  ega  bo’lishi,  mashg’ulotlar  shakli,  vaqti,  joyini  ham 

yo’qoridagi omillarga moe ravishda tanlashi ularning samaradorligiga bevosita 

ta'sir  ko’rsatadi.  Imkoniyat  boricha,  tinglovchilarni  mashg’ulotlar 

boshlanishidan  avval  mavzu  buyicha  yozma  matnlar  bilan  ta'minlashi  va 

ma'ro’zalarni  iloji  boricha,  o’zi  o’qib,  amaliy  mashg’ulotlarga  ham 

begonalarni  jalb  qilmagani  ma'kul.  Chunki  bu  erda  "nimaga  urgatish"  va 

"qanday  urgatish"  degan  savollarga  javobgar  shaxs  bir  kishi  bo’lsa, 

harakatlarda 

uygunlik 

bo’lishi 

mumkin. 

 

Ijtimoiy  psixologik  treningda  boshlovchi  roliga  duch  kelgan  shaxslarni 

 

jalb  etib  bo’lmaydi.  Chunki  mashg’ulotlarni  o’tkazuvchi  maxsus  tanlovlarda 

---

ishtirok  etgan  bo’lishi  va  unda  uning  kommunikativ  maxrrati,  o’z-o’zini 

nazorat  qila  olish  qobiliyati,  bosikligi,  xissiyotlarning  mukobilligi,  ularga 

ma'lum  ma'noda  turgunlik  xos  bo’lishi  shart.  Tanlovni  umuman  xolis 

ekspertlar  o’tkazib,  trenerlarni  tayyorlash  kurslari  ham  nisbatan  o’zok 

muddatga muljallangan mashg’ulotlar tizimidan iborat bo’ladi.Ishda samarali 

muloqotga  erihish  uchun  quyidagi  omillar  xisobga  olinishi  maqsadga 

muvofik:  a)  maqsadning  aniq  bo’lishi,  uning  boshlovchi  va  ishti-rokchilar 

tomonidan bir xil idrok qilinishi va tushuni-lishi. Demak bu urinda guruxiy va 

individual  maqsad-lar  o’rtasidagi  moslik  va  kelishuvning  mavjudliligiga 

e'tibor 

qaratilishi 

shart; 

 

b)  ikki  tomonlama  muloqotning  mavjudligich  ya'ni  fikr  va  x;issiy 

 

kechinmalarning  aniqligi,  ochikligi  va  rostguylik  tamoyillariga  e'tibor  berish; 

 

v) faol ishtirok va guruxdagi liderlikning a'zolar o’rtasida teng taksimlanishiga 

erihish,  ya'ni  guruxda  YaKQOL  ko’zga  tashlangan  lider  yoki  doimo  o’z 

xissiy-kechinmalarini va irodasini boshqalarga o’tkazishga xarakat qilayotgan 

shaxsning 

bo’lmasligi; 

 

g) ta'sir ko’rsatish yoki ruxiy tazyikning ishtirokchilar bilimlari, qobiliyatlari 

va  malakalariga  asoslanishi,  lekin  bunda  boshqalarning  kamsitilishiga  yo’l 

kuymaslik; 

 

d)  qaror  kabo’l  qilish  va  munozaralarni  yakunlash  boskichlarida  vaziyatga 

 

qarab,  boshlovchining  tashabbusni  o’z  kuliga  olish  huquqidan  foydalanish; 

 

e)  ba*s  va  tortishuvlarga  doimo  to’g’ri,  oqilona,  odilona,  konstruktiv  tus 

 

bera olish, bu omil ishtirokchilar tashabbuslarini qo’llab-quvvatlaydi va ularda 

shaqllanadigan 

sifatlarning 

mustahkamlanishiga 

zamin 

xozirlaydi; 

 

j)  gurux  faoliyatining  samaradorligi  masalasi  ham  usha  gurux  a'zolari 

tomonidan  baxolanishi  o’yin  yoki  munozarani  yana  davom  ettirish  yoki 

tuxtatish masalasiga oydinlik kiritadi, aks xrlda boshlovchi bu mas'uliyatni o’z 

buyniga  olsa,  unda  gurux  o’z  faoliyatidan  ko’nikmay  qolishi  mumkin. 

 

z)  T-gurux  a'zolarining  maksimal  tarzda  o’zini  ko’rsatish,  xattoki,  o’zidagi 

yashirish  emotsiyalarni  va  yangiliklarni  ro’yrost  namoyon  etishga  undash 

---

lozimki,  toki  u  har  qanday  haroitda  ham  o’z  individualligini  ko’rsatish 

qobiliyatiga 

ega 

bo’lsin. 

 

Shunday  qilib,  ijtimoiy  psixologik  treningning  samaradorligi  bir  tomondan, 

ishtirokchilarning  faol  «atnahishlari  va  o’zlarini  erkin  xis  qilishlariga  boglik 

bo’lsa,  ikkinchi  tomondan,  bu  narsa,  boshlovchi  -trener  shaxsining 

xususiyatlariga  bevosita  boglikdir.  Huning  uchun  ham  trener  yosh  bo’lsa  va 

unda ijtimoiy psixologik trening o’tkazish tajribasi etishmasa, u o’ziga xos va 

moe  auditoriyami  topib  ishlashi,  birdaniga  kattalar  guruxida,  noma'lum 

kishilar  bilan  ishlashdan  o’zining  tiyishi  kerak  Chunki  agar  u  o’z  amaliy 

faoliyati boshidayok maglubiyatga uchrasa, keyinchalik u xech qachon trening 

mashg’ulotlari  o’tkaza  olmasligi  mumkin.  Bu  unda  shaxsiy  tushkunlikni 

keltirib  chiqarib,  o’zi  yordamga  muxtoj  bo’lib  qoladi.  Boshlovchi  ham  o’z 

faoliyatining  amalga  oshirishida  yo’qoryda  ta'kidlanganidek  IPTning  turli 

shakllaridan  o’ziga  ma'kulrok  turidan  boshlashi  mumkin.  Masalan,  o’zidan 

yosh bo’lgan bolalar guruxida turlicha oson o’yinlar tashkil qilish, savol-javob 

guruxlarini  uyushtirish,  dumalok  stol  atrofida  turli  xayotiy  kazuslarni 

muxrkama  silishga  urgatishi  mumkin.  Chunki,  psixodramatik  o’yinlar, 

ayniqsa,  sotsiodramapar  shaxsdan  yo’qsak  kasbiy  sifatlarni,  insonlar  bilan 

ishlash  tajribasini  talab  qiladi.  Boshlovchidan  talab  qilinadigan  psixologik 

professionalizmning  asl  moxiyati  shundaki,  u  odamlar  ko’ziga  va  xatti-

harakatiga sarab, ularning niyat-istaqlarini, treningda ishtirok etish qobiliyatini 

taxminan  oldindan  chamalay  olishi  va  o’yin  davomida  moxirlik  bilan  ular 

harakatini  zimdan  boshqarish  qobiliyatiga  ega  bo’lishi  shart.  Shuning  uchun 

maxsus  ijtimoiy  psixologiya  kurslarida  taxsil  olmagan,  professional 

tayyorgarlikka ega bo’lmagan shaxslar treningni boshqara olmaydilar. Bundan 

tashkari,  boshqaruvchi  shaxslardan  fidoyilik  o’z  manfaatini  o’zgalarnikidan 

pastrok kuyish, sabr-chidam, tezkorlik faxm-farosat sifatlari talab qilinadi. Bu 

sifatlar, ma'lumki, nafaqat nazariy tayyorgarlik asosida, balki ko’prok xayotiy 

mulotsot 

va 

ijtimoiy 

faoliyatning 

 

murakkab turlarida faol ishtirok etish natijasidagina kulga kiritidadi, Bu urinda 

kitobxon diqqatini ikki narsaga qaratish urinlidir. Birinchidan, o’zbek xalki va 

O’zbekistonda  yashayotgan  boshqa  millat  vaqillarida  asrlar  davomida 

shaqllanib,  saykal  topgan  muomala  madaniyati,  odob-axloqqa  aloqador 

fazilatlar va kadriyatlar borki, ular dunyo tsivilizatsiyasi doirasida juda yo’qori 

baxolanib kelinmokda. Lekin, ana shu olijanob insoniy munosabatlarda ayrim 

jixatlar  borki,  ular  aynan  ijtimoiy  psixologik  treningni  tashkil  qilish  va 

o’tkazishda  o’ziga  xos  xususiyatlarni  keltirib  chiqaradi.  Masalan,  o’zgalar 

fikriga ergahish, shaxs yoshi va xayotiy tajribasini, jamiyatdagi obro’-e'tiborni 

---

har  qanday  haroitda  ham  xisobga  olish,  tankid  yoki  o’zini  tankid  qilishda 

yo’z-xotirlik fazilatlari, o’z xissiy kechinmalarini o’zgalar oldida ochiq-oydin 

izxor  qilmaslik  Evropa  standartlari  buyicha  ijtimoiy  psixologik  treningni 

tashkil  qilish  va  o’tkazishga  monelik  qilishi  mumkin.  Ikkinchidan,  xalkning, 

ayniqsa,  yoshlarning  yangiliklarga  intiluvchanligi,  yangi  innovatsion 

texnologiyalar,  xorijiy  tillarni  o’rganishga  intiluvchanligi  va  bu  boradagi 

yoshlar  iqtidorini  xisobga  oladigan  bo’lsak  ularda  jaxon  talablari  darajasida 

treninglarni fakzt yoshlar auditoriyasida etish maqsadga muvofikmikin, degan 

tabiiy savol paydo bo’ladi. Bizning fikrimizcha, har qanday vaziyat eki omil 

doirasida  ham  etnopsixologik  va  xududiy  o’ziga  xosliklar  xisobga  olinishi 

zarur.  Bu  urinda  shu  narsa  xech  qanday  e'tirozsiz  kabo’l  qilinishi  lozimki, 

xrzirgi  davrda  o’qitish  va  talim-tarbiya  tizimining  barcha  jabhalarida  faol 

ijtimoiy  psixologik  tayyorgarlik  usullaridan  foydalanish  va  foydalanilganda 

ham  uning  eng  samarali,  millat  psixologiyasiga  mos  uslublarni  keng  targib 

etish  va  amaliyotlarda  joriy  etish  lozim.  O’zbekistan  Respublikasida  kadrlar 

tayyorlash buyicha milliy dasturni amalga oshirishda ham o’zluksiz ta'limning 

barcha  boskichlarida  faol  metodlardan  keng  ko’lamda  foydalanish  o’zining 

samarasini  berishi  shubxasiz.  Zero,  bugungi  kunda  bilimdonlikning  eng 

muhim  jixatlaridan  biri  ham  ijtimoiy  psixologik  bilimdonlikdir.  Bu  narsa, 

ayniqsa, kattalar faoliyatini to’g’ri tashkil etish va uni o’zgartirish borasida o’z 

urniga  ega.  Ijtimoiy  psixologik  treningni  tashkil  etishning  xududiy  va  milliy 

jixatlarini xisobga olish deganda nimalarni tushunamiz?