Reja: XII-XV asrlarda Bolgariya
Download 453.67 Kb.
|
1.O'rta asrlar tarixi ma'ruza matni-2019
|
Mamlakatda iktisodiy tushkunlik boshlanganiga va siyosiy vaziyatning ogir bulishiga karamasdan, Italiya XVI asrning birinchi yarmida xali buyuk gumanistik madaniyat markazi bulib kolaverdi. Utmishda tuplangan moddiy boyliklar xamda XVI-XV asrlarda yetishib chikkan olimlar, yozuvchilar, rassomlar, xaykaltoroshlar, arxitektorlar va Uygonishg madaniyatining boshka nomoyandalari xuddi mana shu vaktda eng yetuk samaralarini berdi. Florensyaning eng mashxur siyosiy arbobi N i k k o l o M a k i a v ye l l i (1469-1527) ulkan mutafakkir, tarixchi, xukukshunos va faylasuf bulgan. Makiavelli «Florensiya tarixi»ning avtori xamda kadimgi Rim tarixchisi Tit Liviy va antik davrdagi boshka avtorlar yozgan asarlarning sharxlovchisidir. Ammo u ayniksa uzining «Podshox» degan (taxminan 1512 yilda yozgan) kitobi bilan shuxrat kozongan. Makiavelli bu kitobida Italiyaning usha davrdagi ilgor sinflarining milliy birlik yulidagi intilishlarini yakkol ifodalab bergan. Makiavelli bu kitobida Italiyaning usha davrdagi ilgor sinflarining milliy birlik yulidagi intilishlarini yakkol ifodalab bergan.Mak4iavelli uz zamonasidagi italyan shaxar respublikalari siyesiy tuzumining krizisini aks ettirsa xam, respublikachilik karashlardan voz kechadi. U butun umidini monarxiyaga boglaydi va monarxiya Italiyaning tarkokligiga barxam berib, uni Ispaniya va fransiyaga uxshash markazlashgan yagona davlatga aylantrishi kerak, deb umid kiladi. Makiavelli «Podshox asarida» katta tarixiy tajribani umumlashtirdi. Makiavelli XV-XVI asrlardagi garbiy yevropa kirollari va xukmronlarining (ayniksa Fransiyadagi Lyudovik XI va Italiyadagi Sezar Borjianing) amaliy ishlarini urganib, yevropa olimlari orasida birinchi ularok uz kitobida absolyutizmni shunday bir davlat deb karaydiki, unda xukukning negizi zurlikdir, unda monarxlar xech kanday prinsiplarga yoki axlok koidalariga amal kilmaydilar, balki fakat uz manfaatlari nuktai nazaridangina ish kiladilar. Keyinchalik Makivellining «Podshox» asari Yevropadagi va xatto Sharkdagi kupgina monarxalr uchun uzok vaktgacha dasturamal bulib koldi, monarxlar uz absolyut va mustabid siyosatida Makiavellining maslaxatlarini amalda kullanib keldilar. Keyingi Italyan uygonish davrida tibbiyot va matematika fanlari soxasida katta muvaffakiyatlarga erishildi. Mashxur Leonardo da Vinchi (1452-1519) eng ajoyib olim – injener, fizik, anatom, matematik, astronom va geolog bulish bilan birga goyat ulug rassom xam bulgan. Leonardo da Vinchi yaratgan «Pinxoniy tanavvul», «Madonna Litta», «Jokonda» singari kartinalar Uygonish davridagi italyan san’ati dunega mashxurdir. Leonardo da Vinchidan boshka yana Mikelanjelo Buonarotti (1475-1564), Rafael Santi (1483-1520) va Vechelo Tisian (1477-1576) kabi genial rassosmlar va xaykaltaroshar Uygonish davrining buyuk san’atkorlari bulishgan. Mikelanjelo buyuk xaykaltarosh va rassom bulib, tavrot va antik syujetlarda juda kup asarlar yaratgan, u uzining asarlarida zavk, kuch va gayrat bark urib turgan azamat figuralarni tasvir etadi. Rafael onalik guzalligini goyat yorkin «Sikstin madonnasi» (Drezden gallereyasida saklanadi) ayniksa mashxurdir. Bu asar rasmning aloxida nafisligi va nozikligi bilan ajralib turadi. Tisian portretlari san’atkorlaridir. Fransisk 1 va Karl V ning xam kupgina portretlarini Tisian chizgan, bu asarlar goyat chukur realistik uslubda ishlangan. Rimdagi avliyo Pyotr sobori keyingi Uygonish davridagi Italiya arxitektura san’atining goyat buyuk yodgorligidir. Bu sobor butun asr davomida kurilgandir (1506 yilda boshlab, 1590 yilda kurilib bulgan). Uning balandligi 132 metr bulib, 15 ming kv.metr maydonni egallaydi (ayo Sofiya esa 6800 kv. metr maydonni egallaydi) Sobor Uygonish davrining arxitektura uslubida boshlanib, shundan ancha keyingi barokko uslubi elementlari bilan chatishib ketgan. XVI asrning ikkinchi yarmida xam Italiyaning iktisodiy tushkunligi davom etdi. Italiya yangi jaxon savdo markazlaridan tobora chetlasha bordi. Gabsburglarning Valua bilan bitim tuzishi natijasida Italiya 1559 yilgi Kato-Kambreziya sulxiga muvofik uzil-kesil Ispaniya xukmronligi ostiga utadi (Neapol, Milan va boshkalar). Xorijiylarning ogir milliy zulmi xukmronlik kilgan uzok davr boshlanadi. Mamlakatning ichki savdo va sanoati yana pasayadit. Ayrim shaxarlarning axolisi bar necha baravar kamayib ketdi. Feodal dvoryanlar va klerikal elementlarining axamiyati kuchaydi. Uz pomeshchiklariga tulaydigan soliklar dastidan ezilgan dehqonlar yana buning ustiga juda kup va ogir davlat soliklari xam tulashga majbur buladilar, bu soliklardan keladigan daromad Italiyadagi mayda va juda mayda davlatlarning xaratlariga, kisman chet el feodallari foydasiga sarf kilinadi. Mamlakatda banditizm avj olib, kundalik xodsaga aylanib kolgan edi. Bu sharoitda italyan madaniyati pastlab ketadi. Mashxur italyan shoiri Torkvato Tasso (1544-1595) salib yurishlari syujetini uz ijodining mavzusi kilib oladi. XVI asrning oxirlari va XVII asrning boshalrida yashagan domnakanlik monax Tomazo Kampanello (1568-1639) Italiyaning atokli mutafakkirlaridan biri edi. kampanenella 1600 yilda ispan Gabsburglarining zulmiga karshi Kalabriyada kutarilgan kuzgolonda katnashdi. Kampanello kuzgolon vaktida kamokka olinib, salkam 25 yil umrini xar xil turmalarda utkazdi. U turmada ekanida utopik xarakterdagi «Kuyosh shaxri» degan asarini yozdi. Kampanenalla bu asarida fan negizida va mexnatni rejali tashkil etish asosida kurilgan ideal kommunistik jamiyat tuzumini tasvirlaydi, u tasvirlagan jamiyatda xususiy mulk, tekinxurlik bulmaydi, ortikcha mexnat bilan band bulmagan kishi uz jismoniy va ma’naviy kuchlarini garmonik tarzda kamol topdirdi. Kampanellaning «Kuyosh shaxri» asari morning «Utopiya»si bilan birgalikda Yevropada sosialistik fikrning ilk rivojlanishini aks ettirgan eng ajoyib asar bulgan edi. Ispaniyaga karam bulgan Neapol kirolligi Italiyaning boshka mamlakatlari ichida eng ogir axvolda kolgan mamlakat edi. Bu mamlakkat iktisodiy jixatdan nixoyatda zaif edi. Shaxarlari va sanoati tanazzulga uchrab, kishlok tobora kashshoklashib bordi. Ispan xukumati esa soliklarni xadeb oshira berdi. 1558 yilda 1 million 770 ming dukat barobarida soliklar solingan bulsa, 1620 yilda keng istyemol mollariga (kambagallarning asosiy ovkati bulgan meva va sabzavotga) yangi solik joriy kilinishiga javoban, Neapolda kuzgolon kutarildi. Bu kuzgolongda xunarmandlar, mayda savdogarlar va ishchilar katnashdi. 1647 yil 7 iyuldagi kuzgolon natijasida Neapol xalk ommasi kuliga utdi. Mazane’llon lakabi bilan mashxur bulgan Tomazo Anyello boshchiligida demokratik xukumat tuzildi. Shaxar rasmiy jixatdan ispan kiroliga sodik bulib koldi. Fakat uning amaldorlariga karshi xujum kilindi, xolos. Neapolni uzining karorgoxi kilib utirgan kirol noibi kuzgolonchilarga bir muncha yon berishga majbur buldi. Jumladan, xalklning ayniksa gzabini kuzgatuvchi soliklar bekor kilindi. Mazanyello shaxar lashkar boshligi, general-kapitan sifatida tanildi. Ammo, oradan kup utmay , ispan xokimlari tomonidan yollangan kishilar xalk yulboshchisi Mazanyelloni uldirdilar. Birok Mazanyelloning ulimidan keyin xam xarakat tuxtamadi. Butun viloyat Neaopol respublika deb e’lon kiladi. Miltik ishlab chikaruvchi manufaktura bosh buldi. Neapol dvoryanlari ispanlar tomonida edi. Xarakat raxbarlari bu vaktda Ispaniya bilan urush xolatida bulgan Fransiyaga tayanib ish kurmokchi buldilar. Ular Lotaringiya gersogi Genrix Gizni korollikka taklif kildilar va u Neapolga kekldi. Lekin Fransiyaning kardinal mazarini xukumat Neapoldagi ishlar uchun yetarli darajada xarbiy kuch ajrata olmadi. 1648 yili baxorida ispan ma’murlari kushin bilan Neapolga kaytib keldilar va xarakatning demokratik katnashchilarini shavkatsiz jazoladilar. Anezzi osib uldirildi. Gersog Gizni esa turmaga kamadilar, ammo oradan kup vakt utmay, fransuz xukumatining talabiga muvofik uturmadan ozod kilindi. Yangi tuz soligi joriy kilinishi munosabati bilan 1647 yilda sisiliyada xam xukumatga karshi xuddi shunday xarakat boshlandi. Ammo bu xarakatning xar ikkalasi xam Italiya xalk ommasining chet el zulmiga karshi nafratini ifoda kilganligi jixatidan juda muximdir. Bu xarakatning xar ikkalasi keyinchalik XVIIIasda va XIX asrning birinchi yarmida butun Italiyani kamrab olgan keng milliy xarakatning uzok utmishidagi kurtagi xisoblanadi.
Neapoldagi XVI asrdagi vaziyatni ta’riflab bering. Mazanyello lakabi ostida kim bulganligini kursating A. Jennardo Anneze V. Tomazo Anyello D. Tomazo kampanella D. Torkvato Tasso Ye. Karl U Gabsburg
Mazanyello kuzgoloni sabablarini kursating. Kuzgolon okibatlariga baxo bering. Mazanyello xarakatini davom ettiruvchilar faoliyatiga baxo bering. Adabiyotlar: Urta asrlar tarixi. V.F. Semyonov. T., 1973. Dnevnik puteshestviye k dvoru Timura. Ri Gonzelesa de Klavixo. (1403-1406). M., Nauka 1990. Istorii italii. V 3 t. M., Nauka.1970. T.1. Reformatsiya va dehqonlar urushi davrida Germaniya Reja:
2 Martin Lyuter 3 Dehqonlar urushi va uning oqibatlari
nihoyat darajada keskinlashib. ketgan sinfyy ziddiyatlar oqi- bat natijada keng revolyusion harakatga aylandi. R e f o r m a- s i ya, ya’ni papa katolik cherkoviga qarshi harakat bu revolyu- sion harakatning birinchi davri edi. «Har bir mamla.katda dunyoviy feodallar bilan alohida-alohida kurash boshlashdan avval uning bu muqaddaye markaziy tashkilotini yо‘q qilish lozim edi»1. German reformatsiyasining boshlanishi Martin Lyu- ter nomi bilan bog‘langandir. Martin Lyuter (1483—1546) badavlat byurger oilasidan chiqqandir. U Saksoniyadagi Eysleben shahrida tug‘ilgan. U 1501 yilda Erfurt universitetini bitirib chiqqandan keyin monax va ruhoniy bо‘ldi. 1509 yilda Saksoniyada endigina ochilgan Vittenberg universitetida falsafa va teologiya professori bо‘- lib ishladi. Bir tomondan, о‘rta asr mistiklarining (Touler va boshqalar) asarlari bilan tanishishi, ikkinchi tomondan, mash- hur chex reformatori Yan Gus asarlarini о‘rganishi orqasida Lyu- ter katolik cherkovi qabul qilgan dogmaga butunlay qarama-qar- shi bо‘lgan xulosaga keldi. Katolitsizmning insonni «xayrli ishlar orqali gunohlardan pok qilish» (professional ruhoniy -lar tomonidan amalga oshiriladigan marosimlarni bajarish ham shu ishlar jumlasiga kiradi) haqidagi ta’limotiga qar- shi chiqib, Lyuter «insonni e’tiqod bilan pok qilish» ta’limo- tini rivojlantirdi va bunda о‘ har bir ayrim dinga ishonuvchi kishining shaxsiy diniy kechinmalarini, kayfiyatini kо‘zda tutdi. U qadimgi payg‘ambarlardan birining kitobidan о‘qib olgan «taqvodor kishiga e’tiqodli bо‘lishning о‘zi kifoya» degan iborani sevib ishlatardi. Lyuterning yangicha qarashlarida av- valo о‘ziga xos diniy individualizm namoyon bо‘lgan edi. Din, Lyuterning fikricha, alohida kishi — individning xudoga muno- sabati bо‘lib, xudo hech qanday ruhoniy, «ilohiy» kishilarning vositachi bо‘lishiga muhtoj emas. Lyuter ta’limotida professi- onal ruhoniylarning oddiy fuqarolar ustidan doimiy vosiy- ligi va nazoratiga qarshi norozilik bor edi,— bu esa klerika- lizmga, ya’ni ruhoniylarning xuddi shu hukmronligi prinsipiga asoslanuvchi butun о‘rta asr cherkov tashkilotini rad etishga olib borardi. Lyuter ta’limotida yana bir muhim jihat bor edi. Lyuter muqaddas kitobni, ya’ni tavrotni muqaddas rivoyatdan afzal deb bilardi. Muqaddas rivoyat esa katolik cherkovi nazarida qisman keyinroq vujudga kelgan cherkov adabiyotidan («cherkov avliyolari»ning ijodlari), qisman har xil qonunlardan, ya’ni har xil cherkov oborotida qabul qilingan yoki turli vaqtlardt har xyl papalar tomonidan qarorlar («dekretlar») tariqasida chiqarilgan qonun aktlaridan iboratdir. Bu bilan Lyuter mu- rakkab iyerarxiyadan, dabdabali marosimlardan, feodal cherkov yer egaligidan va hokazolardan xoli bо‘lgan soddaroq va demo- kratroq ilk xristianlikni eng keyingi xristianlikka, feodal- lashtirilgan, byurokratlashtirilgan о‘rta asr katolik xristian- - ligiga qarama-qarshi qilib qо‘ydi. Aslida esa, Lyuter о‘zining bu qarashlarida, о‘rta asr byur- gerlarining «oddiy cherkov» о‘rnatish kerak degan azalgi talabini rivojlantirgan edi. «...Byurger bid’ati ilk xristian cherkovining oddiy tuzumi tiklanishini va ruhoniylarning alohida sosloviyesini tugatish- ni talab qildi. Bu jо‘n tuzum monaxlarni, prelatlarni1, rim kuriyasini, xullas cherkov uchun qimmatli bо‘lgan hamma narsani bekor qilar edi»2. Vorms reyxstagigacha Lyuter faoliyatining asosiy bosqichla- ri. Lyuterning indulgensiya savdosiga qarshi 95 tezis bilan chiqishi uning reformatsiya ruhida birinchi chiqishi edi. 1517 yilda Vittenberg atrofida indulgensiya savdosi ayniqsa qizib ketgan edi. Indulgensiya savdosi shundan iborat ediki, papa- , ning maxsus yorliqlari sotilardi, bu yorliqni ma’lum miqdorda pul tо‘lab sotib olgan kishining hamma gunohlari kechilgan deb hisoblanar edi. Germaniyadagi indulgensiya savdosi papaga ayniqsa katga daromad keltirardi. Ammo shu bilan birga indulgensiya diniy hissiyotlarni oldi-sotdiga aylantirib yuborgai katolik dini- ning ayniganligini yaqqol kо‘rsatib turardi. Lyuter о‘zining «imon keltirish bilan gunohdan pok bо‘lish» tо‘g‘risidagi о‘z ta’limotiga asoslanib yozgan va Vittenberg uni- versiteti cherkovining eshiklariga yopishtirgan tezislarida (1517 y. 31 oktabr) «muqaddas kitob»ning turli joylaridan dalillar keltirib, indulgensiya savdosiga qarshi norozilik bildirgan edi. Lyuter о‘z tezislaripi yozar ekap, papa cherkovi bilap aloqani uzishni mutlaqo о‘ylamagan edi. Medichnlar xonadonidan bо‘lgan papa Lev X niig о‘zi ham dastavval Lyuternipg bu chiqishiga uncha e’tibor bermadi. Papa Lyuterningbu chiqishiga bir-birlari bilan raqobat qilayotgan moiax ordenlari о‘rtasidagi oddiy munozara deb qaradi. Biroq Lyuter bilan turli teologiya pro- fessorlari о‘rtasidagi munozaralar davom etaverib, tobora о‘tkir tus olib ketdi. Bu munozaralar davomida Lyuterning о‘zi ham ortodoksal katolik pozitsiyadan borgai sari uzoqlashdi. 1519 yilda Leypsigdagi munozarada Lyuter, cherkov papasiz ham yashay oladi, degan fikrni bildirdi. U ruhoniylarning alohiaa bir uyushmaligiii rad qildi va xudo qoshida har bir xristian ma’lum darajada о‘zi ruhoniydir, dedi. U Yan Gus bilan ham- fikr ekanligini umum oldida e’lon qildi hamda ulug‘ chex reformatorini gulxanda kuydirganlarini qoraladi. Papa 152E yilning ikkinchi yarmida Lyuterni murtad sifatida cherkovdan haydab yuborish tо‘g‘risida bulla chiqarganida, Lyuter bunga hech qanday e’tibor bermadi. Studentlar papaning bu bullasini Vittenberg universitetining hovlisida tantanali suratda kuy- dirib tashladilar. Kо‘p о‘tmay Lyuter papa bullasini haqorat qilib, «Dajjolning bullasiga qarshi» degan pamflet yozdi. Lyuter endi papaning о‘zini dajjol deb atadi. Lyuter bu pam-. fletida yangi imperator Karl V ga murojaat qilib, Rimni papa qо‘lidan tortib olishni va German imperiyasidagi cherkoz yerlarining hammasini musodara qilishni taklif etdi. German jamiyatidagi turli-tuman.elementlar, ya’ni papa ho- kimiyati va katolik cherkoviga qarshi chiquvchi eng mо‘tadil elementlar bilan birga eng sо‘l elementlar ma’lum vaqtgacha Lyuter atrofiga birlashdilar. «Lyuter otgan yashin nishonga bo- 'rib tegdi. Butun nemis xalqi harakatga keldi. Bir tomondan, dehqonlar va plebeylar Lyuterning poplarga qarshi xitobnoma- larini, uning xristian erkinligi tо‘g‘risidagi targ‘ibotini qо‘z- g‘olonga da’vat deb bildilar; ikkinchi tomondan, eng mо‘tadil byurgerlar va quyi dvoryanlarning ancha qismi unga qо‘shildi; umumiy oqim hatto knyazlarni ham о‘ziga jalb qildi. Ularning ba’zi birlari о‘z zolimlarinichg hammasidan о‘ch olish vaqti keldi deb о‘ylar, boshqalari faqat poplarning qudratiga va* Rimga bо‘lgan qaramlikka chek qо‘yishni, katolik iyerarxiyasin» tugatishni va cherkov mol-mulkini musodara qilish yо‘li bilan boylik orttirishni istar edilarlQо‘pgina gumanistlar Lyuter tomonini oldilar. Ular orasida Ulrix fon Gutten va yana bir» mashhur gumanist-filolog Filipp M ye l a n x t o n (1497— 1560) ham bor edi. Qeksa avlod gumanistlari — Rotterdamskiy va Reyxlin reformatsiyaga qо‘shilmadilar. Vorms reyxstagi hamda katolik cherkoviga qarshi birlashgan frontning buzilib ketishi. 1521 yil 28 yanvarda Vorms shahrida yaqindagina saylangan imperator Karl V ishtirokida reyxstag ochildi. Imperator «bid’at»ga mutlaqo qarshi.edi. U kо‘p mulo- hazalarga kо‘ra papani quvvatlardi. Katolitsizm imperatorga isyonchi knyazlarga qarshi kurashish uchun suyanchiq kuch sifatida zarur edi. Papa esa imperatorga Fransiyaga qarshi Italiya olib* boradigan urushda ittifoqchi sifatida ham zarur edi. Seymga chaqirib keltirilgan Lyuterga о‘z qarashlaridan voe kechish taklif etildi. Lyuter о‘z pozitsiyasida mahkam turib oldi va uning qarashlari notо‘g‘riligi «muqaddas kitob»ga asosla- nib isbot etilgan taqdirdagina о‘z fikrlaridan qaytishini ayt- di. Reyxstag Lyuter ishi yuzasidan hech qanday qaror chiqarmadi va reformator erkinlikda qola berdi. Faqat 1521 yil may oyi- da, reyxstag a’zolarining kо‘pchiligi tarqalib ketgandan ke- yingina, Karl V Lyuterni qamoqqa olish tо‘g‘risida edikt (far- mon) chiqardi. Ammo Saksoniya kurfyursti Lyuterni о‘zining Vartburgdagi qasriga yashirdi, bu yerda Lyuter tamomila bexa- tar yashadi. Lyuter Vartburgda 1522 yil martigacha, о‘z joyi Vittenberg- ga bemalol qaytib borish mumkin bо‘lganga qadar turdi. Impe- rator fransuz koroliga qarshi urush bilan band edi. Kо‘pchilik knyazlarning о‘zlari reformatsiyadan manfaatdor bо‘lib qolgan edilar. Lyuterni qamoqqa olish haqidagi 1521 yil edikti ijro qilinmay qola berdi. Lyuter Vartburgda turganida, tavrotni latin tilidan ne- mischaga tarjima qilish bilan mashg‘ul bо‘ldi. Tarjima 12 yil- dan keyingina tugadi. Ammo tavrot tarjimasining ba’zi qism- lari 20- yillardayoq xaloyiq orasiga tarqalib, Germaniyadagi dehqon-plebey ommasita katta ta’sir kо‘rsatdi, ular tavrotning ayrim joylaridan о‘zdarining sotsial talablarini asoslash uchun foydalandilar. 1517—1520 yillarda papaga qarshi kо‘tarilgan murakkab sos- tavli oppozitsiya bu vaqtga kelib (1521—1522 yillarda) bо‘li- nib ketgan edi. Ldoter borgan sari о‘z reformasini «tinch» yо‘l bilan, «legal» tarzda, dunyoviy knyaz hokimiyati yordami bilan amalga oshirishga harakat qiladigan bо‘lib qoldi. U byurger- knyazlarning mо‘tadil reformatsiyasi lageriga boshchilik qildi. Bu reformatsiyadan maqsad german cherkovini papadan ajratib olish, cherkoz mol-mulkini musodara qilish hamda cherkovni knyaz va byurgerlik foydasiga xizmat qiladigan tarzda tashki- liy jihatdan qayta qurish edi. Lyuter ham, uning tarafdorlari ham bironta sotsial reforma о‘tkazish tо‘g‘risida о‘ylamagan edi- lar. Mо‘tadil Lyuterchilar reformatsiya lageriga qarama-qarshi bо‘lgan yana boshqa ikki lager tuzildi: buning biri reforma- sion feodal-katoliklar lageri bо‘lib, uning boshida imperator hamda knyazlarning bir qismi turar, shaharlardagi patritsiy larning yuqori tabaqasi ham shu lagerga mansub edi; ikkinchisi revolyusion, plebey-dehqonlar reformatsiyasi lageri bо‘lib, bu- ning yо‘lboshchisi radikal-demokratvoiz Tomas Myunser edi. Xalq reformatsiyasi. Anabaptistlar. Lyuterning mо‘tadil re- formasiga norozilik dastlab Saksoniyaning sanoat korxona- larijо‘p bо‘lgan Svikkau shahrida (movut tо‘qish sanoati taraq- qiy qilgan markazlardan biri) bildirildi, bu yerda 1520 yilda anabaptistlar (yoki qayta chо‘qintirilganlar) mazhabi tashkil topdi. Bu mazhabning boshida tо‘quvchi xalfa Nikolay Shtorx turardi. Anabaptistlar ikona va marosimlarning tugatilishi- ni talab qildilar; ular katta bо‘lgandan keyingina chо‘qinti- rishii tan oldilar (bolalik chog‘ida chо‘qintirilganlarni qayta- dan chо‘qintirdilar); «ichki vahiy» (vnutrenneye otkrove- niye)ga ishonardilar va «payg‘ambarlik» davri keldi, deb hisobladilar. Anabaptistlar yer yuzida yangi, «ilohiy saltanat» ming yillygi, ya’ni hozirgi sinfiy tuzumga qarama-qarshi bо‘l- gan qandaydir tartib о‘rnatilishini uncha aniq bо‘lmagan tarzda tasavvur qilardilar. Tomas Myunser Svikkauga kо‘chib kelib, u yerdagi cherkovlardan biriga ruhoniy bо‘lib olgandan keyin Svikkau anabaptistlarining sotsial qarashlari ancha aniqroq shakllandi. Tomas Myunser (taxminan 1490—1525 yillar) avval boshda Lyuterning papa cherkoviga qarshi chiqishlarini qizg‘in tabrik- ladi. Ammo sal о‘tmay Lyuter reformasining mо‘tadil xarakte- ridan hafsalasi pir bо‘ldi va о‘z diniy hamda sotsial-siyosiy qarashlarida Lyuter reformasidan kо‘ra ancha radikal bо‘lib chiqdi. Myunser о‘z va’zlarida katolik ruhoniylariga qarshi- gina emas, balki dunyoviy feodallarga va boylarga ham qarshi hujum qilib chiqdi. Myunser Lyuterning aksicha, e’tiqodning asosiy manbai tavrot emas, balki «jonli vahiy» deb bilardi; aslida u «jonli vahiy» deb inson idrokini nazarda tutardi. U Isoni oddiy bir kishi deb, ustoz va payg‘ambar deb hisob- lardi. Myunser ham (anabaptistlar singari) yer yuzida «ilohiy saltanat» bо‘ladi deb ta’lim berardi. Ammo u «ilohiy salta- nat»ni aniqroq ta’riflar va uning ta’rifida bu zamon о‘ziga xos sotsial revolyusiya xarakterig‘a ega edi. «Myunser ilohiy saltanat deb, sinfiy tafovutlar ham, xususiy mulk ham, ja- miyat a’zolariga qarama-qarshi va yot bо‘lgan hamda ajralib turgan davlat hokimiyati ham bо‘lmaydigan ijtimoiy tuzumni nazarda tutgandir»1. Myunser feodal tuzumiga hamda uning so- sial iyerarxiyasi va sinfiy zulmiga qarama-qarshi qilib «...so- sial teng respublikaning ming yil saltanat qilishi tо‘g‘risi- dagi о‘zining xayoliy tasvirini»2 qо‘ygan edi. Bunday «ilohiy saltanat» kelishini Myunser revolyusion ish deb bilar edi. «Butun dunyo juda qattiq larzalarga bardosh berishi kerak; shunday hodisa rо‘y beradiki, xudosizlar ag‘darib tashlanadi, xor bо‘lganlar esa ulug‘lanadi»3. «Xudosizlar» deb Myunser knyazlar, ritsarlar, shahar patri- siylari va boshqa hamma ekspluatatorlarni nazarda tutgan. Myunser umumiy xristian ittifoqi tuzishga chaqirgan, bu itti- foq esa barcha «xudosiz zolimlarga» xotima berishi lozim bо‘l- gan. Myunser anabaptistlarning rahbarlari bilan birgalikda Svikkaudan haydalgandan keyin turli joylarda bо‘ldi: Chexiya- da yashadi (bu yerda guschilar harakati tarafdorlaridan saqla- nib qolgan kishilar bilan aloqa bog‘ladi), Tyurengiyada -(bu yerda u bir qancha vaqt Altshtedtda yashadi) va Shvabiyada bо‘ldi; nihoyat, 1525 yilda, dehqonlar urushi vaqtida Myunser Myul- gauzen shahridagi (bu ham Tyuringiyada) revolyusion harakatga boshchilik qyldi. Ritsarlar qо‘zg‘oloni. «Lyuterning cherkovga qarshi isyonga cha- qirishi ikkita siyosiy qо‘zg‘olonga sabab bо‘ldi: avval 1523 yil- da Frans fon Zikkengen boshchiligida past darajali dvoryanlar qо‘zg‘oloni kо‘tarildi, sо‘ngra — 1525 yilda Ulug‘ dehqonlar uru- shi boshlandi»4. Ritsarlar qо‘zg‘oloni Reyn oblastida bо‘ldi. Bu oblastdagi va qisman unga qо‘shni bо‘lgan Frankoniya va Shvabiyadagi ritsar- lar 1522 yil avgustida Landau shahrida syezdga tо‘plandilar va olti yil muddatga ittifoq tuzdilar. Bir necha qasr egasi F r a n s f o n Z i k k ye n g ye n (1,481—1523) bu ittifoqqa bosh bо‘ldi. 1522 yil sentabrda Zikkengen b—7 ming kishilik ritsar- lar otryadi bilan Trir arxiyepiskopi Rixardga qarshi otlandn. Zikkengen arxiyepiskopning poytaxti Trirni juda tez egallab olishga umid bog‘lagan edi. Ammo ritsarlar shaharni ololma- dilar. Qо‘shni knyazlar — Pfals kurfyursti bilan Gessen landgrafining qо‘shinlari arxiyepiskopga yordamga kelishdi. Ularning qо‘shini 30 ming kishiga yaqin edi. Zikkengen va unga qо‘shilgan Gutten ritsarlarga shaharliklar yordam beradi deb ishongan edilar, lekin ularning bu umidlari butunlay puchga chiqdi. Shaharliklar ritsarlarga savdoni rivojlanishiga xalaqit bergan va mamlakatda doimo anarxiya vujudga keltir- gan booqinchilar va talovchilar deb qarashda davom etardilar. Dehqonlar ham ritsarlarga ishonmadilar, ularni xо‘jayinlar va ezuvchilar deb hisoblardilar. Knyazlar ritsarlarni Trirdan uloqtirib tashlab, о‘zlari Zikkengen yer mulkiga qarab yurdilar. Qnyazlar uning bosh qas- ri bо‘lgan Landshtulni ishg‘ol qilganlarida Zikkengen og‘ir yara- dor bо‘lib, qasrga kirib kelayotgan g‘oliblar kо‘z oldida о‘ldi. Ritsarlar qо‘zg‘olopi mag‘lubiyatga uchradi. Shu vaqtdan boshlab nemis ritsarlari har qaiday siyosiy mustaqillikdan mahrum bо‘ldilar. Ular tamomila kpyazlarga tobe bо‘lib qoldilar, chunki zkspluatatorlik manfaatlariiing bir xil bо‘lishi ularni knyaz- lar bilan bog‘lar edi. 1525 yilgi dehqonlar urushi. Dehqonlar urushi deb nom olgan dehqonlar qо‘zg‘oloni tamomila boshqa xarakterda edi. 1522— 1523 yillardagi ritsarlar harakati tor sosloviyechilik tusida bо‘lgan bо‘lsa, 1524—1525 yillardagi dehqonlar urushi bunga qarama-qarshi ravishda keng, ommaviy xalq harakati tusini oldi va Germaiiya territoriyasining katta qismiga yoyildi ham- da eski feodal sotsial siyosiy tuzumining butun negizini qо‘po- rib tashlash xavfini tug‘dirdi. Dehqonlar urushi uch asosiy rayonga: 1) Shvabiya, 2) Frankoniya va 3) Tyuringiya — Saksoniya- ga yoyildi. Qо‘zg‘olonning bu uchta asosiy rayonidan tashqari, boshqa rayonlar ham harakatga tortildi: g‘arbda — Elzas, sharqda — Tiroldagi Yuqori Avstriya, Shtiriya, Karintiya va Kraynadagi Alp tog‘i rayonlarida harakag boshlandi. Sharqiy rayonlarda harakat 1526 yilda ham, ya’ni g‘arbda harakat bosti- rilgandan keyin ham davom eta berdi. Shvabiyadagi qо‘zg‘olon. Shvabiyadagi dehqonlar qо‘zg‘oloni Shveysariya chegarasi yaqinidagi Shvarsvald okrugida 1524 yil- ning yozidayoq boshlangan edi. Shtyullingen landgrafligida qо‘z- golon kо‘targan dehqonlar (1524 yil 24 iyunda) о‘z pomeshchik- graflariga barshchina majburiyatini tо‘lashdan bosh tortdilar. Kо‘p о‘tmay, qо‘shni monastir (avliyo Vlasiy monastiri) dehqon- lari ham graf dehqonlariga qо‘shildilar. 1524 yil yoz faslining oxiriga kelib, qо‘zg‘olonchilarning soni salkam 3503 kishiga yetdi. Ular qurolli otryad tuzdilar, bu otryadga ilgari fransuz- larga qarshi urushda qatnashgan va shu sababli harbiy ishni yaxshi bilgan G a n s M yu l l ye r degan dehqon boshchilik qildi. Myunser izdoshlaridan biri bо‘lgan B a l t a z a r Gurma- y ye r degan voiz Myullerning yordamchisi edi. Valdsgut shahar- chasi qо‘zg‘olonchilarning markazi bо‘ldi. Bu vaqt imperator hamda janubiy Germaniyaning kо‘pgina feodallari Fransiyaga qarshi urush bilan band bо‘lganliklari tufayli Shvabiyada qol- gan feodallar juda qiyin ahvolga tushib qolgan edilar. Du- rust, Shvabiyada knyazlar, ritsarlar va shaharlarning Shvabiya ittifoqi deb atalgan ittifoqiga qarashli «yollanma otryad tu- sidagi muntazam qо‘shinning о‘ziga xos bir turi bor edi, ammo uning kuchlari katta emas, son jihatdan qо‘zg‘olonchi dehqon- larga nisbatan deyarli ikki baravar kam edi. Janubiy Shvabiya feodallari о‘zlarining yetarli darajada kuchli emasliklarini sezib, bir necha oylar mobaynidz dehqonlar bilan «tinch muzoka- ralar» olib borib, loaqal qо‘zg‘olonning kengayib ketishiga yо‘l qо‘ymaslikka harakat qilib turdilar. Ammo 1525 yilning yanva- rida dehqonlar «jznobler»ning turli va’dalar berib ularni aldayotganlarini payqadilar. Muzokaralar tо‘xtatildi. Harakat tezda butun Shvabiyaga yoyilib ketdi. 1525 yilning dastlabki uch oyi ichida Shvabiyade yana bir necha qurolli otryad tashkil topdi. Endi bunday otryadlarning soni oltitaga yetdi1, qurollangan kishilarning soni esa 30—40 mingga borib qoldi, Geynning yuqori tomonidan tortib, Yuqori Dunaydan sharqqacha to (sharqi- shimoldagi) Ulm shahriga qadar va sharqi-janubdagi Boden kо‘ligachz bо‘lgan butun о‘lkani ommzviy dehqonlar qо‘zg‘oloni qamrab oldi. 1525 yil 6—7 martda Memmingen shahrida Shvabiya dehqonlari oltita otryadi rahberlarining syezdi bо‘ldi. Syezd- da «Un ikki modda» nomi bilan dehqonlar talablariniig pro- grammasi qabul qilindi. Shvabiyadagi qо‘zg‘olonning bostirilishi. Truxzes bu yerdagi qо‘zg‘olonchilarni tamomila tinchitishni mahalliy knyazlarga qoldirib qо‘yib, о‘zi Shvabiyaga qaytib keldi va u yerdagi deh- qonlarning qurolli otryadlaridan qolgan-qutganlarini tugat- di. Sobiq Kо‘l bо‘yi otryadi bilan ittifoq bо‘lib olib (ulardan qariyb 5 ming kishi о‘zlarining avvalgi ittifoqchilariga qarshi Truxzes bilan birlikda harakat qilishga rozilik bergan edi), Truxzes g‘arbi-janubiy Shvabiya dehqonlarining otryadlarini ikki marta (16 va 25 iyulda) bо‘lgan tо‘qnashuvda (avval Shvars- vald, sо‘ngra Algeu otryadlarini) tor-mor qildi. «Yuqori Reyndagi qо‘zg‘olonning sо‘nggi tayanchi2 bо‘lgan Valdsgut shahri 1525 yil 6 dekabrda ishg‘ol qilindi. Tyuringiya va Saksoniyadagi qо‘zg‘olon. Tyuringiya bilan Sakso- niyada ham dehqonlarning pomeshchiqlarga qarshi juda kо‘p g‘a- layonlari bо‘lib о‘tdi. Sanoat rivoj topgan bu о‘lkada qisman shaharliklar va qisman mayda dehqonlar tipidagi plebeylar juda kо‘p edi. Mahalliy shaharlarning movut sanoatidagi xal- falar va (shuningdek kо‘pchiligi yarim dehqonlardan iborat) kon ishchilari 1525 yilning birinchi yarmida g‘oyat qattiq haya- jonda edilar. 1525 yil fevralida Tomas Myunser shu yerga kel- gan edi. U о‘z faoliyat markazi qilib imperiya shahri Myulgau- zenni tanladi. 17 martda bu yerda о‘zgarish yuz berdi. Patriysi- larning shahar kengashi о‘rniga yangi, demokratik kengash, «Aba- diy kengash» degan о‘ziga xos nom olgan boshqarma tuzildi. Bu kengash Myunper va uning dо‘stlari ta’siri ostida bо‘lib, ular orasida Myunserning eski shogirdi Genrix Pfeyfer ayniqsa aktiv ish olib borardi. Tashkil topgan erkin Myulgauzen kommunasi ishlab chiqarish vositalarini umumlashtirish jihatidan biron muhim tadbirni amalga oshirolmadi, albatta. Myunserga birinchi navbatda de- mokratik vazifalarni hal etishga—feodallarga qarshi kura- shishga tо‘g‘ri keldi. U Tyuringiya dehqonlarini va qо‘shni Man- sfeld okrugidagi kon ishchilarini zо‘r berib umumiy qо‘zg‘olon kо‘tarishga chaqirdi. Myunser xitobnomalaridan birida: «Yovu lar (ya’ni feodallar) tirik zkan, siz insoniyat boshiga tushgan dahshatdan xalos bо‘lolmaysiz, bu sizlarning urushingiz emas, xudo urushidir» deb yozgan edi. Myunser bilan Pfeyfer kо‘p о‘t- may asosan dehqonlardan iborat qariyb 8 ming kishilik qurol- li otryad tashkil etdilar. Ammo otryad yaxshi mashq kо‘rmagan edi. Myunserning о‘zi harbiy ishda tajribasiz edi. Qо‘shni kon- larning egalari bо‘lgan Mansfeld knyazlari kon ishchilariga bir oz yon berib, shu bilan ularni о‘zlariga qarshi harakatga qо‘shilishidan tо‘xtatib qoldilar. Kuchlarini birlashtirgan knyazlar — landgraf Filipp Gessenskiy bilan Saksoniyagersogi Georg 1525 yil 16 mayda Frankengauzen shahriga yaqin joyda Myunser lashkarini tor-mor qildilar. 8 ming qо‘zg‘olonchidan 5 minggi jangda о‘ldirildi. Asir olingan Myunserni avval qat- tiq qiynadilar, sо‘ngra uning boshini kesdilar. 25 mayda Myul- gauzen ishg‘ol qilindi. Qо‘lga tushirilgan Pfeyfer va «Abadiy kengash» ning boshqa a’zolari ham qiynoqqa solinib, keyin qatl qilindi. Myulgauzen shahri esa «isyonda» ishtirok qilgani uchun imperiya shahari huquqlaridan mahrum etildi. Sharqiy Alp okruglarida dehqonlar harakati. 1525 yilgi .dehqonlar qо‘zg‘oloni imperiyaning janubi-sharqidagi Zalsburg .arxiyepiskopligiga hamda Gabsburglarning meros yerlaridagi Tirol, Shtiriya, Karintiya va Kraynaga yoyildi. Qо‘zg‘olon kо‘- targan dehqonlar orasida nemis dehqonlarigina emas, balki kо‘p hollarda bu territoriyadagi mahalliy aholining aksariya- tini tashkil qiluvchi kо‘pgina slavyanlar ham bor edi. Harakat Tirolda ayniqsa muvaffaqiyatli rivojlandi. Bu yerda Myunser- «ing izdoshlaridan biri, harbiy ishni yaxshi egallagan Mixa- e l G ye y s m a y ye r qо‘zg‘olonchi dehqonlarning yо‘lboshchisi bо‘lgan edi. Uning rahbarligida dehqonlar Tiroldagi kо‘pgina qal’alarni egalladilar va kо‘p miqdordagi monastirlarni vay- ron qildilar. Geysmayerga ayni vaqtda Shvabiya, Bavariya va Avstriya feodallariga, shupingdek Zalsburg arxiyepiskopi qо‘- shinlariga qarshi kurash olib borishga tо‘g‘ri keldi. Bir qator shiddatli janglarda Geysmayer bu qо‘shinlarning •birlashuviga imkon bermay, ularni tor-mor qildi. 1526 yildagina feodallarning kuch jihatdan ustun qо‘shin- lari qurshovida qolgan Geysmayer chekinishga majbur bо‘ldi. Ammo u qurshovdan chiqib, о‘z otryadlarini Avstriya Alplari orqali Venetsiya territoriyasiga eson-omon olib chiqib ketishga muvaffaq bо‘ldi. 1527 yilda yollangan qotil 1525 yilgi dehqon- dar urushining g‘ayratli va talantli yо‘lboshchilaridan biri bо‘lgan Gesmeyerning umrini zavol qildi. Dehqonlar urushining yengilish sabablari va bu urushning tarixiy ahamiyati. 1525 yilgi dehqonlar urushi mag‘lubiyatga uchradi. Bu mag‘lubiyatning sabablari juda ravshandir. Dehqon- larning tarqoqligi, ularning partikulyarizmi, feodallarga ishonuvchanligi, dehqonlar о‘rtasidagi badavlat elementlarning «xо‘jayinlar» bilan kelishuvga moyil bо‘lgapligi muqarrar mag‘lubiyatga olib kelmay iloji yо‘q edi. Bunda dehqonlarning ittifoqchilari ham anchagina aybdordir. Ritsarlar mayda feo- dal-krepostniklardan iborat bо‘lganliklari sababli qо‘zg‘olon kо‘targan dehqonlarga haqiqiy rahbar bо‘lolmas edilar. Feo- dal tuzumini yо‘qotishda ritsarlardan kо‘ra kо‘proq manfaatdor bо‘lgan .byurgerlar ham aslida dehqonlarga doim bevafolik qildilar, ularning manfaatiga xiyonat qildilar. Byurgerlar reformatsiyasining ideologi va yо‘lboshchisi bо‘lgan Lyuterning о‘zi ham dehqonlar urushini qoralash uchun ishlatmagan sо‘zi qolmadi. Dehqonlar urushi ayni qizg‘in paytda, bundan g‘azabga kelgan Lyuter: «Quturgan itni qanday о‘ldirsalar, ularni (ya’ni dehqonlarni) ham oshkorami, yashirinchami urib, bо‘g‘ib, nayza suqib о‘ldirish kerak», deb yozgan edi. Kapitalizm vujudga kelayotgan davrda burjua-demokratik revolyusiyaga rahbarlik qilish vazifasi taryxiy jihatdan bur- juaziya zimmasiga tushar edi. Ammo XVI asrda nemis burjua- ziyasi hali yetilmagan, milliy burjuaziya sinf bо‘lib tarkib topmagan, о‘rta asr byurgerligi doirasidan chinakam chiqib ket- magan edi. Germaniyaning feodal tarqoqligi tufayli hamma sinflarning, shu jumladan, burjuaziyaning ham harakatida mahallyylik va cheklanganlik ta’siri hali kuchli edi. Ulug‘ dehqon urishini mag‘lubiyatga olib kelgan asosiy sabablardan biri -nemis byurgerlarining qо‘rqoqligi va kо‘p vaqt xoinlik qilganligidir. Shaharlardagi plebey elementlar dehqonlar qо‘zg‘oloniga jiddiy yordam kо‘rsatdi. Lekin ular ham zaif edi va о‘zlari ham yetarli darajada uyushmaganliklari sababli dehqonlar ha- rakatiga boshchilik qilolmadilar., -Tamomila tarkib topib, yaxshi uyushgan proletariattina dehqonlar harakatiga bosh bо‘la olar, g‘olibona demokratik revolyusiyaning gegemoni bо‘la olar edi. Ammo XVI asrda Germaiiyada kapitalizmning birinchi kur- taklari endigina paydo bо‘la boshlagan edi. Hali u vaqtda ish- chilar sinfiga aylangan proletariatning о‘zi yо‘q edi. Lekin, har holda, 1525 yilgi dehqoplar urushi yengilganiga qaramay, о‘zining partikulyarizmiga, XVI asrning birinchi cho- ragida Germaniyada ijtimoiy munosabatlarning yetuk bо‘lma- ganligiga qaramay, g‘oyat katta tarixiy ahamiyatga ega bо‘ldi. Bu urush Germaniya tarixining qahramonona davri edi. Engels bunday deb yozgan edi: «Nemis xalqining ham revolyusion tra- ditsiyasi bor. Bir vaqtlar Germaiiya shunday shaxslarni may- donga chiqargan ediki, ularni boshqa mamlakatlarning eng yax- shi revolyusion arboblari bilan bir qatorga qо‘yish mumkin; bir vaqtlar nemis xalqi shu qadar zо‘r g‘ayrat, sabot va mato- nat kо‘rsatgan ediki, bu xislatlar bilan markazlashgan millat ajoyib natijalarga erishuvi mumkin edi; iyemis dehqonlari va plebeylari ajoyib ideya va planlarni ilgari surgan edi- larki, bunday g‘oya va planlar ulariing avlod-ajdodlarini kо‘p vaqt titratib, dahshatga solar edi»1. Mazlum mehnatkash sinflarning yangi davrdagi tarixiy ku- rashlari uchun dehqonlar urushidan olingan eng muhim saboq— proletariat bilan dehqonlar ittifoqining zarurligi haqida- gi saboqdir. K. Marks 1856 yil 16 aprelda F. Engelsga yozgan xatida bunday degan edi: «Germaniyadagi butun ish dehqonlar urushining qandaydir yо‘l bilan ikkinchi marta takrorlanib, proletar revolyusiyasini quvvatlashiga bog‘liq. Shunda hamma ish joyida bо‘ladi»2. Proletariat bilan dehqonlar ittifoqi haqidagi ta’limot marksizm-leninizm nazariyasida eng muhim momentlardan biri qilib olindi. Nazorat savollari: Martin Lyuter haqida nimalarni bilib oldingiz? Reformatsiya yuz berishiga asosiy sabablar nima edi? Dehqonlar urushining kelib chiqishi va uning natijasi qanday yuz berdi? Tomas Myunser kim? Foydalanilgan adaiyotlar ro’yxati O’rta asrlar tarixi. V.F Semyonov. T., 1973. O’rta asrlar tarixi. T.Salimov. T., 2014. Istoriya sredni vekov. Udalsov. M.,1973 www.ziyonet.uz. Yevropaga Reformatsiya yoyilishi va katolik kontreformatsiyasi Reja: 1 Shveysariyada reformatsiya 2 Ulrix Svingli 3 Kontreformatsiya harakati
Sobori, Konttreformatsiya, Papa Siyosiy jihatdan Shveysariya XVI asrda juda xilma-xil edi.. Ba’zi kantonlarga, ya’ni shahar kantonlariga rivojlangan sa- noat markazlari (Bern, Syurix va boshqalar) boshchilik qilar- di, boshqalari, ya’ni qishloq («o‘rmon») kantonlari esa iqtiso- diy jihatdan orqada qolgan okruglar edi. Ayrim shaharlarda hokimiyat tepasida tanho patrisiat turardi (masalan, Bernda),. boshqa shaharlarda (Syurixga o‘xshash shaharlarda) shahar ken- gashining sostavi birmuncha demokratik edi. Shveysariyaning anchagina katta, shahri yyrik savdo va sanoat markazi bo‘lgan Jeiyeva 1530 yildagina Savoyya gersogi hukumronligidan ozod bo‘lib, Shveysariya ittifoqiga ittifoqdosh yer sifatida kirgan edi. Ammo uning federasiya sostaviga kanton sifatida batamom kiritilishiga hali ancha vaqt bor edi. Shveysariya federasiyasining tagi bo‘sh va mujmalligidan foydalanib, yirik qo‘shii davlatlar Shveysariyani o‘z siyosat- larining quroliga aylaptirdilar. Fransuz koroli, german im- peratori, Rim papasi Shveysariya dehqonlaridan yollanma sol- datdar sifatida foydalandilar. Dehqoilarni yollanma soldat qilib sotish Shveysariya boshiga bitgan balo bo‘ldi. Ittifoq hukumati o‘z fuqarolarining qoni bilan ochiqdan-ochiq savdo' qilardi. Shahar kantonlari chet el hukumatlari bilan qishloq kantonlari o‘rtasida olib borilgan muzokaralarda odatda vo- sitachilik vazifasini o‘tar edilar. Ammo Shveysariya ittifo- qidagi aholining eng ilg‘or tabaqalari dehqonlarni yollanma soldat qilib sotish mamlakatga naqadar katta ziyon yetkazishi- ni tushuna boshladilar. Ular kantonlarni ancha markazlashgan yagona Shveysariya davlatiga jipslashtirishni orzu qilardilar. Yangi protestant dinini ular Shveysariyani siyosiy jihatdan uyg‘otish quroli deb, shuningdek mahalliy ruhoniy va dunyoviy feodallarga qat’iy zarba berish uchun kurash formasi deb qa- bul qildilar. Bu vaqtda mahalliy feodallar orqada qolib kelayotgan kantonlarida siyosiy yo‘lboshchi sifatidagi o‘z ahami- yatlarini hali yo‘qotmagan edilar. Ulrix Svingli. Shveysariya reformasiyasiga U l r i x S v i n g l i (1484—1531) yo‘lboshchilik qildi. Svingli badav- lat shveysar dehqonining o‘g‘li edi; bundan tashqari uning ancha obro‘li va ta’siri zo‘r ruhoniylardan qarindoshlari ham bo‘- lib, uning juda yaxshi ilm olishiga yordam berdilar. Sviigli Vena universitetini tamomlab, latin va grek tillaripp yaxshi o‘rganib oldi. Bir qancha vaqtgacha u gumanist,, Erazm Rotter- damskiyga do‘st bo‘lib keldi. 1518 yilda Svingli Syurix sobo- rining popi bo‘ldi. Svingli «dinni pokizalash» to‘g‘risydagi va’zi bilan, uning o‘z gapiga qaraganda, Lyuterdan oldin, 1516 yildayoq maydonga chiqqan. Ammo papalik bilap munosabatini keyinroq, 1519 yilda, Syurix ma’murlari o‘z kaptonlarida in- dulgensiya bilan savdo qilishni uning taklifiga muvofiq taqiq etgan vaqtda uzgan. 1522 yilda Svingli «67 modda» sar- lavhali kitobini chiqarib, unda u o‘z reformasiyasining prin- siplarini bayon qilib berdi. Svingli muqaddas kitobni Lyuterga qaraganda ancha rasional tarzda talqin qiladi. U Iso- ning jamoliga musharraf bo‘lish rasm-odatini Isoga sig‘inish- dan boshqa bir narsa emas, deb qaraydi va cherkovda yeyilgan bir burda non bilan ichilgan muqaddas vino Isoning taii va qoniga aylanishi to‘grisidagi ta’limotni rad qiladi1. Svingli cherkovi tashkiliy jihatdak ham ancha demokratik negizga qurilgan edi. Mahalla jamoasining rahbari bo‘lgan pastorni jamoanimg o‘zi saylab qo‘yardi. Cherkov jamoalari va- killarining syezdi o‘tkazib turilardi. Cherkov tashkilotlari ustidan bosh nazoratchi kantoi hukumati edi. Svkngli reformasiyasini boshqa shaharlarning (Bern, Ba- zel, Sen-Gallen va hokazo) kantonlari ham qabul qildi. Ammo eski qishloq, «o‘rmon» kantonlari (Shvis, Uri, Untervalden, Lyusern va Sut)ning patriarxal dehqon aholisi yollanmachilik tufayli papa bilan yeki katolik fransuz korolligi va german imperatorlik hukumati bilan bog‘liq bo‘lganliklari tufayli yangi dinni qabul qilishdan qat’iy bosh tortdilar. Protestant- lik shahar kantonlari din bayrog‘i ostida o‘rmon kantonlari bilan urush boshlab yubordilar, ularni o‘zlariga batamom bo‘y- sundirib olishga urindilar. Bu yurishlarda Svinglining o‘zi ham aktiv qatnashdi. Syurixliklar va ittifoqchilarning 1529 yilda olib borgan birinchi urushi muveffaqiyatli bo‘ldi. «Ur- mon» kantonlari mag‘lubiyatga uchraganlaridan keyii, urush xa- rajatlarini to‘lashga rozi bo‘ldilar va chet davlatlar bilan shartnomalar tuzish huquqlaridan voz kechdilar. Ammo 1531 yilda bo‘lgan ikkinchi urush Syurixniig mag‘lubiyati bilan tu- gadi, Svinglining o‘zi Qappel yonidagi jangda o‘ldirildi. Bu gal endi shahar kantonlari tovon to‘lashga hamda «o‘rmon» kan- tonlarining «xorijiy siyosatiga» aralashmaslik to‘g‘risida majburiyat olishga majbur bo‘ldilar. Jan Kalvin. Shveysariyaning boshqa bir chekkasida — Je- nevada chiqqan boshqa bir shveysar reformatori J a n K a l ь- v'i n (1509—1564) bo‘ldi. Kalvin aslida Pikardiyadan chiqqan fransuz bo‘lib, viloyat amaldorining o‘g‘li edi. Otasi uni yurist qilmoqchi bo‘lgan. Shu maqsadda Kalvin dastavval Burj, so‘ng- ra Parij universitetida huquqshunoslikni o‘rgangan edi. Shu bilan bir paytda u juda chuqur klassik ma’lumotga ega bo‘lib, qadimgi tillarni puxta o‘rgangan, tarixni yaxshi bilar, katolik va protestant (lyuteranlik) qoidalarini o‘rgangan edi. Kalvin 1 Lyuter ham transsubstansiasiya haqidagi katolik ta’limotini tan olmagan, ammo «non v.a vino bilan» xudoga yaqinlashish haqida aslida kato- liklar t)shunchasiga yaqiya bo‘lgan murosasizlik ruhidagi formulani taklif qilgan.
Lyuter singari Kalvin ham odamzodni «imon xalos qila- di» degan aqidaga asoslandi va qismat azaldan belgilab qo‘- yilgan bo‘ladi, degan ta’limotni ilova qildi. Odamzodning, xa- los bo‘lishi batamom xudoning irodasiga bogliq emish. Xudo oldindanoq («avvaldan») bir xil odamlarni xalos qilgan, bosh- qa birovlarni halokatga mahkum etib qo‘ygan emish. Jahon- dagi barcha odamlar ikki kategoriyaga — «sara» odamlar va «past» odamlar kategoriyasiga bo‘lingan emish. Kalvinning ta’- rifida xudo dahshatli zotga, dunyo va ayrim odamlarning qis- matini so‘zsiz hal qiladigan qandaydir bir taqdirga aylan- tirilgan. Taqdiri azal haqidagi ta’limot yangilik emas edi. Kalvinga qadar ham bu ta’limotni turli dinlar bir necha marta maydonga tashlashgan, ayniqsa eng og‘ir paytlarda shun- day qilishgan edi. Xususan bu ta’limot ilk xristianlik davri- da, xristianlik eski majusiylar ideologiyasiga qarshi Rim jamiyatida o‘z o‘rnini egallash uchun kurash olib borishga to‘g‘ri kelgan davrda keng tarqalgan edi. Islom dini «kofirlar» ga qarshi «g‘azot urushlari» davrida taqdiri azal haqidagi dogmatga g‘oyat katta e’tibor bergan edi. Bu paytda musulmon dini Yaqin va Urta Sharqda bir mamlakat ketidan ikkinchisini o‘z ta’siriga bo‘ysundirayotgan edi. Ammo XVI asr sharoitida bu dogmat Yevropa protestantlarida o‘ziga xos tarzda talqin qi- lindi hamda jiddiyroq ideologik oqibatlarga olib keldi. Kalvinning taqdir azaldan belgilab qo‘yilgandir, degan ta’limoti dastlabki jamg‘arilish paytini yorqin aks ettirar- di. Kalvin XVI asrda bo‘lib o‘tgan sosial-iqtisodiyo‘zgarish- larga xudo tomonidan oldindan belgilab berilgan qonuniy holdir deb qaragan edi. Urta asrdagi asketik qarashlarga qa- rama-qarshi o‘laroq, u boylik to‘plashni gunoh ish, odamning «gunohdan xalos bo‘lishiga» xalaqit beradigan narsa deb emas, balki odamzod erishgan muvaffaqiyatning bir ko‘rinishi, unga xudoning marhamati, deb qaragan edi. Engels Kalvinning taqdiri azal haqidagi ta’limotini uning davri bilan bog‘lab, XV—XVI asrlarda pul munosabatlari rivojlanganiny va bu narsa yangi diniy ideologiyada o‘z aksini topganligini ko‘rsat- gan zdi: «Uning (Kalvinning — red.) dogmasi o‘sha vaqtdagi burjuaziyaning eng jasur qismining talablariga mos kelar edi. Uiing taqdiri azal to‘g‘risidagi ta’limoti — savdo va kon- kureniiya dunyosida omad kelish yoki sinish ayrim kishilarning harakatiga va mahoratiga bog‘liq bo‘lmay,_ularning ixtiyoridai tashqari hol.larga bog‘liq ekanligini diniy shaklda ifoda qi- lishdan iborat edi. Buni biron kishining xohishi yoki harakati belgilamaydi, balki qudratli, lekin ko‘rinmaydigan iqtisodiy kuchlarning marxamati belgilaydi. Buning to‘griligi iqtisodiy }'zgarish vaqtida, barcha eski savdo yo‘llari va savdo markazla- rining o‘rnini yangilari olayotgan, Amerika va Hindiston ochil- gan, hatto azaldan iqtisodiy e’tiqod simvoli bo‘lib hurmat- lanib kelgan narsaning, ya’ni oltin va kumushning qiymati tu- shib ketgan bir vaqtda ayliqsa yaqqol ko‘rindi1». Keyinchalik Kalvinning shogirdlari, ayniqsa uning ingliz izdoshlari — puritanlar orasida taqdirning azaldan belgilab - qo‘yilganligi haqidagi ta’limot «dunyoviy vazifa» deb atalmish ta’limotga aylanib ketdi, bu ta’limotga ko‘ra, odamning bu- tun amaliy faoliyati uning «burchi», «vazifasi», «xudoning amri» ii amalga oshirishdan iboratdir. Puritanlar esa dastlabki jamg‘arilish davriga mos kela-. digan yangi diniy-burjua axloqini ham batafsil ishlab chiqdi- lar. Tejamkorlik, xasislik, mehnatsevarlik va mol jamg‘a- rish — bu axloqning eng asosiy fazilatlari edi. Ikkinchi tomondan, gumanistik ma’rifat rivojlangan sha- roitda Kalvin ta’riflab bergan taqdiri azal haqidagi ta’- limot rasionalroq ruhda ham talqin qilinishi mumkin zdi. Xudo, Qalvinning ta’kidlashicha, darhol («dunyoni yaratish Paytidayoq») bu dunyo qonunlarini, dunyo qonuniyatlarini oldin- dan belgilab qo‘ygan — bu .bilan dunyo ishlariga va insoniyag tarixi jarayoniga xudoning «mo‘jizakor» aralashuvi mantiqan Download 453.67 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|