Reja: Yoqilg’I va uning xossalari

Yoqilg’i va yonish jarayoni hisobi 

Reja: 

Yoqilg’I va uning xossalari 

Yoqilg’I tarkibi va turlari 

Yonish jarayoni hisobi 

Yoqilg’I va uning hossalari 

Asosiy tarkibiy qismi ugleroddan iborat yonuvchi moddaga yoqilgʻi deyiladi. 

Kimyoviy reaktsiyaning jadal borishi natijasida yoqilgʻi oʻzidan issiqlik chiqaradi. 

Yoqilgʻiga quyidagi talablar qoʻyiladi:  

-

 

yonish vaqtida koʻp miqdorda issiqlik chiqarish;  

-

 

yonish  mahsulotining  tarkibida  tabiatga  zarar  yetkazadigan  moddalar 

miqdorining kam boʻlishi;  

-

 

tez va toʻla yonishi; qazib olish oson boʻlishi;  

-

 

qayta  ishlash  hamda  transportda  bir  joydan  ikkinchi  joyga  koʻchirishning 

oson boʻlishi.  

Yoqilg’I  

Agregat 

holatiga ko’ra 

Qattiq  

Suyuq  

Gaz  

Kelib chiqishiga 

ko’ra 

Tabiiy  

Sun’iy  

Issiqlik 

ajralishiga ko’ra 

Organik  

Yadroviy  

                                                                                          Jadval 1 

Agregat  

Kelib chiqishi 

holati 

tabiiy 

sun’iy 

Gaz 

Tabiiy va yoʻlovchi  gazlar 

 

Generator,  domna,  chiroq,  koks 

biogazi va boshqalar 

Suyuqlik  Neft 

Mazut, 

uy-roʻzgʻor 

yoqilgʻisi, 

dizelgʻ 

yoqilgʻisi, 

benzinlar, 

kerosinlar va boshqalar 

Qattiq 

Antratsit,  toshkoʻmir,  yonuvchi 

slantslar,  torf,  yogʻoch  oʻtin, 

qishloq 

xoʻjaligi 

ishlab 

chiqarishi  chiqindilari 

Koks, 

yarimkoks, 

torfli 

va 

toshkoʻmirli 

briketlar, 

yogʻoch 

koʻmir 

 

Hozirgi  vaqtda  issiqlik  enegiyasi  olishning  asosiy  manbai  boʻlib  organik 

yoqilgʻi  ishlatiladi.  Yer  sharida  ishlab  chiqarilayotgan  va  istehmol  qilinayotgan 

energiyaning  taxminan  70%  i  organik  yoqilgʻi  yoqish  hisobiga  olinadi  va  30%  - 

suv, shamol, qoʻyosh va yadroviy yoqilgʻilar hisobidan olinadi.  

Yil  sayin  qishloq  xoʻjaligi  ishlab  chiqarishida  neft  mahsulotlariga  va  tabiiy 

gazga  ehtiyoj  oshib  bormoqda.  Kelajakda  joylardagi  yoqilgʻi  turlarini  keng 

miqyosda ishlatish koʻzda tutilmoqda. 

Organik 

yoqilg’I 

massasi 

Quruq  

Ishchi  

Organik  

Yonuvchi  

Organik massa: 

Cº + Hº + Sº + Oº + Nº = 100%                                       (1) 

Organik massadagi oltingugurt tarkibiga kolchedanli oltingugurt kirmaydi. 

Yonuvchi massa (quruq kulsiz): 

C

yo 

+ H

yo 

+ S

yo

uch 

+ O

yo 

+ N

yo 

= 100%                                   (2) 

Yonuvchi  massa  tarkibi  yoqilgʻini  yonish  materiali  sifatidagi  xossalarini 

aniqlaydi. 

Quruq massa: 

C

q 

+ H

q 

+S

q

uch 

+O

q 

+ N

q 

= 100%                                         (3) 

Quruq massa tarkibiga hamma moddalar, shu jumladan kul ham kiradi. 

Ishchi massa: 

C

i 

+ H

i 

+ S

i

uch 

+ O

i 

+ N

i 

+ A

i 

+ W

i 

= 100%                                 (4) 

Yoqilgʻining  umumiy  massasi,  shu  jumladan  kul  va  namlik,  ishchi  massasi 

deyiladi. Yonish jarayoni tahlili bilan bogʻliq hisoblar, qoida boʻyicha ishchi massa 

boʻyicha olib boriladi. 

Gazlar tarkibi komponentlar hajmiy tarkiblari yigʻindisi koʻrinishida yoziladi: 

CH

4 

+ H

2 

+ CO + C

n

H

m 

+ O

2 

+N

2 

+ H

2

S = 100%                        (5) 

Yoqilgi  tarkibini  bir  massadan  ikkinchi  massaga  oʻtkazib  hisoblash  kotffisientlari  

2- jadvalda keltirilgan.  

2- jadval 

Yoqilgining 

berilgan massasi 

Massaga otkazib hisoblash kotffisientlari 

ishchi 

yonuvchi 

quruq 

ishchi 

 

1 

)

W

(А

100

100

и

и





 

и

W

100

100



 

yonuvchi 

100

)

W

(А

100

и

и





 

 

1 

100

100

к

А



 

quruq 

100

W

100

и



 

к

100

100

A



 

 

1 

 

Suyuq  yoki  qattiq  yoqilgʻining  yuqori  solishtirma  yonish  issiqligi  uchun 

formula quyidagi koʻrinishga ega: 

Q

yu

 = 339C + 1256H - 109(O - S),  kJ/kg                               (6) 

1kg  suvni  bugʻlantirish  uchun  2512  kJ  issiqlik  sarf  qilinadi,  W  foizlarga 

berilganligini  hisobga  olib,  namlikni  bugʻlantirishga  ketayotgan  issiqlik  25W  ga 

teng. 

Suyuq yoki qattiq ishchi yoqilgʻining quyi solishtirma yonish issiqligi ushbu 

formuladan aniqlanadi: 

Q

q

i 

= 339C + 1030H - 109(O-S) - 25W,  kJ/kg,                        (7) 

bunda koeffitsientlar alohida elementlarning yonish issiqligini ifodalaydi va 100 ga 

boʻlingan soni keltiriladi; C,H,O,S-yoqilgʻidagi har xil elementlar tarkibi,  %. 

Gaz  yoqilgʻisining  yonish  issiqligi  1m

3

  quruq  gazga  nisbatan  normal 

sharoitlar  uchun  olinadi  va  tashkil  etuvchi  elementlar  yonish  issiqligi  orqali 

toʻiladi: 

Q

q

q 

= 358CH

4 

+638C

2

H

6 

+913C

3

H

8 

+108H

2 

+126CO+590C

2

H

4 

+234H

2

S ; kJ/m

3         

(8) 

 

bunda  CH

4

  ,C

2

H

6

  va  boshqalar  –gaz  aralashmasidagi  mos  komponentlarning 

tarkibi, hajm boʻyicha % da. 

Gaz yoqilg’isi 

Gaz  yoqilgʻisi.  U  qozon  qurilmalarida,  issiqlik  generatorlarida,  suv 

qizdirgichlarda,  gazli  isitish  asboblarida,  shuningdek  ichki  yonuv  dvigatellarida 

ishlatiladi. Tabiiy gaz asosan metandan va qisman boshqa uglevodorodlar va inert 

gazlar  aralashmalaridan  tashkil  topgan.  Tabiiy  gazning  taxminiy  tarkibi  hajm 

boʻyicha quyidagicha: metan – 85 ... 99; etan 1,0 ... 8.0; propan-butan-0,5...3; azot 

0,5...0,7;  uglekislota 1,8 gacha. 

Siqilgan  gaz  tabiiy,  neft  olishdagi  yoʻlovchi,  koksli  gazlar  va  boshqalardan 

olinadi.  Siqilgan  gazlarning  asosiy  komponentlariga  metan,  uglerod  oksidi, 

vodorod,  azot,  uklekislota  gazi  suv  bugʻlari  vodorodli  oltingugurt,  ammiak  va 

boshqa aralashmalar kiradi. 

Yonish jarayoni 

1  kg  qattiq  yoki  suyuq  yoqilgʻi  yonishi  uchun  kerak  boʻladigan  nazariy 

kislorod  miqdori  yoqilgʻi  tarkibiga  kiradigan  elementlar  oksidlanishi  reaktsiyasi 

uchun stexiometrik nisbatlar asosida hisoblanadi. 

1 kg yoqilgʻi yonishi uchun talab qilinadigan kislorod miqdori L

yoq

 

(kg) 

 

L

yoq

 = (8/3S

i

 + 8N

i

 + S

i

 

uch

 - O

i

) / 100 , 

 

bunda S

i

, N

i

, S

i

, O

i

 – yoqilgʻidagi elementlar tarkibining massaviy foizlari.  

Yoqilgʻini yoqishda toza kislorod emas, balki havo kiritiladi, qaysiki tarkibiga 

massa  boʻyicha  23,2  %  kislorod  kiradi.  U  holda  1  kg  yoqilgʻini  toʻliq  yonishi 

uchun nazariy kerak boʻladigan havo miqdori  L

o 

(kg),  

 

L

o 

= (8/3S

i

 + 8N

i

 + S

i

uch

 - O

i

) / 23,2 ,     

 

Gaz  yoqilgʻi  yonishi uchun  kerak boʻladigan  nazariy  havo  miqdorini hajmiy 

tarkib boʻyicha aniqlanadi: 

 

L

o 

=  (0,5(SO + N

2

)) + (n +m / 4)C

n

H

m

 – O

2

 / 21, 

 

bunda  n  - uglerod atomlari soni;  m  - vodorod atomlari soni; 21 – havodagi 

kislorodning hajmiy tarkibi. 

Yoqilgʻining  yonishi  uchun  real  sharoitlarda  haqiqiy  havo  miqdori  odatda 

nazariyga nisbatan biroz koʻp. Yoqilgʻi yonishi uchun sarflanadigan haqiqiy havo 

miqdorining  nazariy  kerak  boʻladigan  miqdoriga  nisbati  ortiqcha  havo 

koeffitsienti (α) deyiladi, ya’ni 

α = L

h.h

 / L

o

  , 

bundan 

 L

h.h 

= α L

o

. 

Ortiqcha  havo  koeffitsienti  kattaligi ishlatiladigan  yoqilgʻi  turiga,  uni  yoqish 

sharoitiga, 

oʻtxona  uskunasi  yoki  dvigatel  konstruktsiyasiga  bogʻliq  

(α  =  1,05....1,06).  Oʻtxona,  dvigatel  yoki  yonish  uskunasi  qanchalik  takomil-

lashgan boʻlsa, ortiqcha havo shunchalik kam boʻladi. 

Agar  yonish  jarayoni  ancha  past  ortiqcha  havo  koeffitsienti  bilan  kechsa, 

shunchalik  uning  qiymati  optimal,  lekin  yoqilgʻi  sarfi  oshganligi  uning  toʻliq 

boʻlmagan  yonishi  hisobiga  boʻlishi  kuzatiladi.  α  ning  ortiqcha  qiymatlarida 

ortiqcha havoni qizdirishga issiqlik yoʻqolishlari kuzatiladi. 

Suyuq yoqilg’i 

Suyuq  yoqilgʻi.  Suyuq  yoqilgʻi  ishlab  chiqarish  uchun  asosiy  manba  neft 

hisoblanadi. Neft tarkibiga  koʻra olinadigan  yoqilgʻi  zichligi  690  dan  1015  kg/m

3 

gacha  oʻzgaradi.  Neft  qazib  olish  joylari  tarkibining  bir  xil  emasligidan  uning 

kimyoviy  tarkibi  turlicha.  Neftning  asosiy  elementlariga  uglerod  (83...87%)  va 

vodorod  (12...14%)  kiradi.  Bundan  tashqari  neft  tarkibida  kislorod  (0,1...0,3%), 

oltingugurt  (kam  oltin-  gugurtli  neftlarda  0,01%  dan  va  yuqori  oltingugurtli 

neftlarda  5...7%  gacha),  azot  (0,02...1,7)  shuningdek  kam  miqdordagi  boshqa 

elementlar kiradi. 

Qishloq xoʻjaligi ishlab chiqarishida quyidagi neft mahsulotlari foydalaniladi: 

benzinlar, kerosinlar, dizel yoqilgʻilari, mazutlar, roʻzgʻor isitish yoqilgʻilari. 

Qattiq yoqilg’i 

Qattiq yoqilgʻi. Qishloq xoʻjaligi ishlab chiqarishida tabiiy qattiq yoqilgʻilar 

(qazib  olinadigan  koʻmirlar,  torf,  yonuvchi  slanetslar,  oʻtinlar,  qishloq  xoʻjaligi 

chiqindilari)  kabi  sun’iy  (har  xil  briketlar,  yogʻoch  koʻmir,  koks)  lar  ham 

ishlatiladi.  Koʻp  hollarda  mahalliy  tabiiy  yoqilgʻilar  –  torf  va  oʻtin,  Oʻrta  Osiyo 

respublikalarida qishloq xoʻjaligi chiqindilari ishlatiladi.