Reje: 1 Kirisiw

Tema: Ba'sekinin turli korinisleri sharayatinda bahanin' qaliplesiw qasiyetleri

Reje:
1) Kirisiw

2) Ba'seki guresi ham onin' manisi
3) Ba'sekinin' turli korinisleri
4) Bahanin'qaliplesiw qasiyetleri
Kirisiw
Ózbekstanda ekonomikanı erkinlestiriw, modernizaciyalaw hám milliy ekonomikanıń jáhán xojalıǵına aqılǵa say hám nátiyjeli integraciyalasiwi basqıshında bazar nizamlıqlarına tiykarlanǵan milliy xojalıq basqıshpa-basqısh qáliplesip barıp atır, onıń quramı, atap aytqanda, tarmaq hám aymaqlıq dúzilisi rawajlanbaqta. Bazar transformaciyası processlerinde milliy ekonomika ámel etiwi hám rawajlanıwda ayriqsha tendensiya hám nizamlıqlar júzege shıǵıp atır.
Sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıwdıń házirgi basqıshında bazar nizamlıqlarına tiykarlanǵan milliy xojalıq qarar tawip barmaqta hám onin institutsional tárepleri rawajlandirilmaqta. Transformaciya processlerinde milliy ekonomika júzege keliwı jáne onıń jáhán xojalıǵına qosılıwı ayriqsha tendensiyalardi júzege shıǵaradı hám nizamlıqlar qáliplesedi. Ózbekstanda hám taǵı basqa qatar mámleketlikler sıyaqlı resurslardan aqılǵa say paydalanıw, sheklengen rezervlardan joqarı nátiyje alıw, adamlardıń turmıs dárejesin kóteriw, milliy óndiristiń básekige shıdamlılıǵın asırıw baǵdarlarında reformalar alıp barılmaqta. Bul maqsetke erisiwde ekonomika teoriyası predmetin tereń úyreniw, barlıq jámiyetlerge tán bolǵan teoriyaler, ulıwma nizamlıqlardan xabarlı bolıw, teoriyalıq jantasıwlardıń ámeliy táreplerin bilip alıw, bazar ekonomikası rawajlanıwınıń global hám lokal máselelerin túsiniw zárúrli ámeliy áhmiyetke iye boladı hám bul pándi úyreniw zárúriyatın anıqlama beredi.
Ba'seki guresi ham onin'ahmiyeti
Ilimiy tilde “báseki” sóziniń eki qıylı tariypi bar. Birinshisi, bazar strukturasın tariyplewshi báseki, yaǵnıy, básekilesken bazar, jetilisken báseki, monopollasqan báseki. Ekinshisi, firmalardıń bazarda óz-ara tartısıwı, gúresiw usılın xarakterleytuǵın báseki, yaǵnıy, báseki gúresi, bahalı hám bahasız báseki.
Báseki - bul o'nimler muǵdarı hám tutınıw talabı sheklengen orında júzege keletuǵın mápler dúgilisiwi. Qarıydarlar da, firmalar da básekilesiwi múmkin.
Báseki tómendegilerge kómeklesedi:
• islep shıǵarıwdı keńeytiw hám qolaylastiriwga
• aldıńǵı jańalıqlardı engiziwge
• resurs qárejetlerin tejewge
• ekonomikanıń ulıwma natiyjeliligin asırıwǵa
• talaptıń qolay qandiriliwina
Bazar quramın analiz qılıwdı ańsatlastırıw ushın ekonomikalıq teoriyada básekiniń tómendegi 4 modeli bólek ajıratıp kórsetiledi:
1) Jetilisken báseki
2) Monopolistik báseki
3) Sap monopoliya
4) Oligopoliya.
Bazar strukturaların klassifikaciyalawda tómendegi principlerden paydalanıladı :
1) Tarmaqtaǵı firmalar sanı (bir, bir qansha, kóp).
Bul princip tekǵana iskerlik kórsetip atırǵan firmlar sanı bálki, olar ortasındaǵı baylanıslılıq, báseki munasábeti qanday ekenligin kórsetip beredi. Egerde tarmaqta firmalar sanı kóp bolsa, ol jaǵdayda firmalar islep shıǵarip atırǵan ónim bir-birine salıstırǵanda kóp bolmaydı, firmalardıń xesh biri ústinlikti óz qolına alalmaydi hám basqa básekishiler ushın qáwip salmaydi.
Egerde firmalar bazarǵa salıstırǵanda iri hám básekishiler ushın saldamlı qáwip salıp atırǵan bolsa, ol jaǵdayda óndiriwshiler kem esaplanadı. Eń kemi bul monopoliya boladı, yaǵnıy bir firma.
2) Islep shıǵarılıp atırǵan ónim ózgesheligi (bir túrdegi, differenciallasqan, birden-bir).
Ónimdiń sapası onı qarıydar qanday qabıllawına qaray anıqlanadı. Egerde qarıydar qanday da bir firma sawda belgisine qálew bildirmay, barlıq tovarlardı absolyut orındı basiwshi tovarlar dep, qabıl qilsa, bul tovarlar bir túrdegi tovarlar boladı. Egerde tovar firma sawda belgisine, ayriqsha dizayni, qabarǵan jerlew usılı, reklaması hám tayarlanıw sapasına iye bolsa, bul tovar differencialasqan tovar boladı. Egerde tovardıń hesh qanday almastırıwshısı bolmasa, ol qarıydarlar kóz aldinda birden-bir, unikal tovar bolıp gewdelenedi jáne bul tovar sol attı aladı.
3) Firmalardıń bazardaǵı bahalarǵa tásir eta alıw dárejesi.
Bul kórsetkish firmanıń bazar daǵı bahalarǵa salıstırǵanda ortasha qárejetlerin asıp ketiwi menen anıqlanadı.
Firmanıń alǵan nátiyjesi qanshellilik joqarı bolsa, ol sonshalıq joqarı dárejede bazar daǵı bahalarǵa tásir eta aladı, nátiyjede qosımsha dáramat alıwı múmkin.
4. Jańa firmalar ushın bazarǵa kirip barıw múmkinshiligi hám biznesten shıǵıp ketiw qarejetleri.
Bulardıń eki gruppaǵa ajıratılǵan tarmaqtaǵı tosıqlar arqalı anıqlaw múmkin.
1) Jasalma tosıqlar (institusional). Iskerlik túri boyınsha sheklengen firmalar ushın patent hám licenziyalar beriw.
2) Tábiyiy tosıqlar. Islep shıǵarıwdı jolǵa qoyıw ushın kerek bolatuǵın investitcion qárejetler, bazar daǵı ónimlerdiń joqarı dárejede diversifikatsiyalanganligii, qarıydarlardıń ámeldegi firma sawda belgisine bolǵan isenimi, ónimlerdi bólistiriw kanallarına bolǵan jollar.
Mısalı, Ózbekstandaǵı baylanıs kompaniyaları. Iri tórt baylanıs kompaniyası derlik júz procent baylanıstı támiyinlep beredi. Olarǵa Ba'sekishi bolıw ushın judá úlken tosıqlar bar.