Reje: Elektir

Tema : Elektrodtstik maydandag’i otkizgishker

Reje:

• 
  Elektir
  
• 
  Kondensator
  
• 
  Elektir maydan energiyasi
  

Bir jinisli elektr maydandag’i neytral o’tkizgish, maselen metal shar jaylastiramiz. Maydan tasirinde o’tkizgishtin’ erkin elektronlari maydang’a qarsi hareket qila baslaydi. Natiyjede shar sirtinin’ shep bolegi teris zaryadlanadi ham on’ bo’legi plus zaryadlanadi . Bu process elektrostatik induksiyasi dep ataladi. Induksiyalang’an zaryadlar o’tkizgish ishine o’zinin’ menshik maydanin payda qiladi ha’m bul maydan sirtqi maydang’a qarama-qarsi bag’itlang’an boladi. Biraz waqittan son’ zaryadlardin’ bo’liniwi toqtaydi ha’m o’tkizgish ishinde maydan 0 ge ten’ bolip qaladi . E=0

Demek elektr maydong’a jaylastirilg’an o’tkizgish ishinde maydan bolmaydi. Bul degen , o’tkizgishtin’ hamme toshkalarinda potensiali bir qiyli boladi , yag’niy o’tkizgish ekvipotensial dene boladi ha’m o’tkizgishtin sirti ekvipotensial sirt boladi. Sonin’ ushin o’tkizgish a’tiraapinda sirtqi maydannin’ kush siziqlari onin’ sirtina perpendikulyar boladi.

O’tkizgish qasindag’i sirtqi maydan bir jinisli bolmay qaladi.

Elektrik maydani gewek shar ishinde ha’m bolmaydi. Bul process elektrostatik qawipsizlikte paydalaniladi: sirtqi elektr maydannan qorg’aw ushin.

O’tkizgishtin’ sirti ekvipotensial sirt bolg’ani ushin zaryadlang’an o’tkizgishti potensial menen xarakterlew munkin.

Tajiriybe soni korsetedi , o’tkizgishtin’ zaryadi artiw dawaminda onin’ potensiali ha’m artadi , biraq zaryad artiwinin’ potensial artiwina bolg’an qatnasi :

Bul jerde q- zaryad , ф- o’tkizgishtin potensiali, s- o’tkizgishtin’ elektir siyimlig’i dep ataladi.

Bul jerde tek g’ana jalg’iz turg’an o’tkizgish haqqinda aytiw kerek , sebebi eger o’tkizgish qasinda basqa zaryadlang’an deneler tursa , olar o’tkizgishtin’ potensialin o’zgertedi.

Jeke jag’daydag’i o’tkizgishtin’ elektr siyimlig’i san jag’inan usi o’tkizgishtin’ potensialini bir birlikte o’zgertiwshi zaryadqa ten’.

Elektir siyimlig’inin’ birligi – Farad [Ф]=[Kл/B].

Faradta usinday jekelengen o’tkizgishtin’ siyimlig’i, bunday o’tkizgishke 1 kulon zaryad 1 b potensial beredi.

Jekelengen toshkali zaryad yaki shar ushin.

Demek Farad – bul ha’dden tisqari ulken birlik. Sonin’ ushin texnikada sistemag’a kirmeytug’in birliklerden paydalaniladi. -5 -12

1mF=10 F 1pF=10 F

Zaryadlang’an o’tkizgishtin’ energiyasin tabayiq. Zaryadlaw: potensiali ф=0 bolg’an, sheksizlikten keltirilip atirg’an kishi dq zaryad porsiyalari jardeminde o’tkizgishti zaryadlaymiz . Bul jag’dayda nawbettegi dq zaryadti ko’shiriwde orinlang’an kishi is to’mendegishe boladi:

d= dA = (ф-Ф)dq = - фdq

Biraq dq=c * dф , sonin’ ushin dA= - cф * dф

O’tkizgishti zaryadlawdag’i toliq jumis :

Biz ko’rip o’tkenimizdey elektr siyimi ulken bolg’an o’tkizgishtin’ ushlari ju’da ulken boliwi kerek. Biraq , dielektrikler menen ajratilg’an o’tkizgishlerden duzilgen sonday sistema payda etiw mumkin, bul sistema o’lshemleri kishi bolg’anda ham onin’ siyimi ulken boladi.

Bunday turli elektr sistema kondensator dep ataladi . En’ apiwayi kondensator juqa dielektrik qatlami menen ajratilg’an eki parallel metal plastinkalardan duzilgen . Bunday kondensator – yassi kondensator dep ataladi.

D – plastinkalar qatlamlari arasindag’i araliq

S – ha’r bir plastinkanin’ beti

R – plastinka zaryadinin’ sirt tig’izlig’i

e- qatlamlar arasindag’i ortaliqtin’ dielektrik sin’diriwshiligi.

Bu kondesator ushin :

d- kishi bolsa , E – bir jinisli dep esaplaw mumkin.

Biraq E= -gradф demek Ed= ф – Ф

Gauss teoremasina kore

Sonin’ ushin

Demek:

yassi kondensatordin’ siyimlig’i.

Kondensator tashqarisida elektr maydoni bo’lmag’ani ushin kush jaylasqan o’tkizgishler kondensatordin’ siyimlig’ina ta’sir ko’rsetpeydi. Bir neshew kondensatordi batareya qilip baylanistiriw mumkin.

Kondendsator parallel va ketma – ket ulanganda kondensatorlar batareyasinin’ siyimlig’I aniqlayiq.

Bunday batareyalar siyimlig’i:

Q=q+q+….+q ---- qatlamlardag’i bir qiyli atli zaryadlardin’ jiyindisi



birinshi kondensatordin’ siyimlig’i

ekinshi kondensatordin’ siyimlig’I …

Sonin’ ushin

1. 
   Izbe – iz jalg’ang’an kondensatorlarda ha’mme qatlamlardin’ zaryadlari ulkenlik ta’repten bir qiyli bolsa q ge ten’ boladi , potensial ayirmasi bolsa :
   

Bunday batareyanin’ siyimlig’i :

Bunnan

Biraq - birinshi kondensatordin’

siyimlig’ina keri boladi.

ekinshi kondensatordin’ siyimlig’i keri ulkenlik .

Usinisi qiziqarli arasinda baliqlarda ( elektr skat, jilan baliq ) bolatug’in elektr energiyasi jiynalatug’in organ ulken siyimli kondensatorlar batareyasidan ibarat bolip, joqari kushleniwde turadi, ha’mde razryad waqtinda ulken zaryad payda etedi ( misali : jilan baliqda kushleniw – 1000 vt , zaryadtag’i quwwati bolsa 1- kvt g’a ten’ ). Bul batariya nawbetleniwshi juqa o’tkiziwshi ha’m o’tkizbey tug’in toqimalar qatlamlarinan duzilgen.

Ha’r qanday zaryadlang’an o’tkizgish siyaqli , kondensatordin’ ha’m elektr energiyasi boladi :

Biraq - kondensator qatlamlari arasindag’i araliq . Sonin’ ushin - kondensator elektr maydaninin’ energiyasi . Elektr maydaninin’ onin’ iyelegen ko’lemin birligine tuwri keletug’in energiyasi – elektr maydani energiyasinin’ tig’izlig’I dep ataladi ha’m ol to’mendegi koriniste