Respublika ilmiy-amaliy anjumani

Список литератур: 
1. Мирзиёев Шавкат Миромонович. “Эркин ва фаравон, демократик Ўзбекистон 
давлатини биргаликда барпо этамиз” Ўзбекистон Республикаси Президенти 
лавозимига киришиш тантанали маросимига бағишланган Олий Мажлис 

---

2
4
.6.
2
02
3
 “Informatika va axborot texnologiyalarining dolzarb muammolari”
 
RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY
ANJUMANI 
“Informatika va axborot texnologiyalarining dolzarb muammolari”
27 
палаталарининг қўшма мажлисидаги нутқ./Ш.М.Мирзиёев. - Тошкент: 
“Ўзбекистон”, 2016. – 56 б.1,2,3 
2. Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар 
стратегияси. Ўзбекистон Республикаси Президентининг фармони. Ўзбекистон 
Республикаси қонун хужжатлари тўплами, 2017йил, 6-сон,70-модда. 1,2,3 
3.Клер Гордон, Линн Хаггинс-Купер «Самый умный ребенок» теория 
множественности интелекта, как развивать интелект, таланты и способности. АСТ 
Москва 2015.-160 с. 
 
Abstrakt tafakkur shakllanishida kuzatish va tajriba saboqlari. 
 
Xanifa Berdiyeva p.f.n. 
Surxondaryo viloyati MTMOI
 
Yevropa mamlakatlari uch asrlik o‘quvchilikdan so‘ng Qadimgi Yunoniston 
matematiklari ham, Sharq matematiklari ham bilmagan natijalarga erishgan: uchinchi 
darajali tenglamalarni yechish formulasi topilgan vaqtdan boshlanadi. Hikoyalarning bir 
qator keying voqealari Galiley erkin tushishni tekshirib, yangi mexanikaning va cheksiz 
kichik miqdorlar analizining rivojlanishiga asos solgan XVI va XVII asrlar chegarasidan 
boshlanadi. Bu ikki nazariyaning parallel shakllanishi-XVII asrning (Galileydan Nyuton 
va Leybnisgacha) eng muhim ilmiy hodisalardan biridir.
Shuningdek, Galileyning mexanika bilan shug‘ullanishini uzib qoy’gan 
astronomiya sohasidagi ajoyib kashfiyotlari, hamda uning Kopernik ta’limotini tasdiqlash 
uchun olib brogan dramatik kurashi haqida hikoya qilinadi. Gyugens fanda Galilyening 
bevosita davomchisidir. Biz tanlagan syujet Gyugensning mayatnikli soatlarini yaratish 
va takomillashtirish borasida qirq yil davomida olib borgan ishidir. Gyugensning ham 
fizika, ham matematika sohasidagi yutuqlarining anchagina qismini bevosita mana shu 
ijod ta’min etgan. XVII asr insoniyat tarixidagi ajoyib olimlaridan biri o‘lgn B.Paskal 
bilan ham berilgan. Paskal geometr sifatida ish boshlagan va uning yoshligidagi ishlari 
Yevropa matematikasidagi o‘z chegarasi-geometriyada ulug‘ Yunon matematikasi bilan 
musobaqalasha olishiga qodir ekanligini ko‘rsatdi. Yevropa matematikasining 
algebradagi birinchi yutug‘idan buyon bir yuz o‘ttiz yl o‘tdi.
Osmon jismlarning mexanikasi. XVIII asrning oxiriga kelib matematika 
kutilmaganda ilg‘or olimlarning harakatlarini birlashtiruvchi tayanch masalalarsiz qoldi. 
Matematik analiz biror yaqinlashuvda tuzilgan; ammo bu vaqtga kelib algebra ham, 
geometriya ham biror mos muammoni olg‘a surmagan edi. Matematikaning bu holatidan 
osmon mexanikasi “qutqardi”. Butun dunyo tortishish qonuniga asosan osmon 
jismlarining harakat nazariyasini yaratish Nyutondan tortib yirik matematiklaning zo‘r 
berib ishlashini talab etdi. Deyarli barcha yirik matematiklar uzoq vaqtgacha osmon 
mexanikasining biror masalasida o‘z imkoniyatini namoyish etishni sharafli ish deb 
bilishar edi. Bu masalaga Gauss yetuk olim sifatida yondashdi, ishini esa u mutlaqo 
kutilmagan yo‘l bilan boshladi. U 2000 yil davomida hal bo‘lmagan masalani yechdi: 
faqat sirkul va chizg‘ich yordamida muntazam 17 burchakni yasash mumkin ekanligini 
isbotladi (qadimgi matematiklar n=2
k 
, 3*2
k 
, 5-2
k 
, 15*2
k 
bo‘lganda muntazam n 

---

2
4
.6.
2
02
3
 “Informatika va axborot texnologiyalarining dolzarb muammolari”
 
RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY
ANJUMANI 
“Informatika va axborot texnologiyalarining dolzarb muammolari”
28 
burchaklarni yasashni bilishardi, ammo boshqa qiymatdagi n lar uchun yasash borasidagi 
urinishlarga behuda kuch sarfladilar). Gaussning bu kashfiyoti texnik jihatdan arifmetik 
usullarga asoslangan edi. Gaussning ishlari arifmetikani qadim zamonlardan buyon 
yi’gilgan aniq sonlar haqidagi ajoyib faktlar yig‘indisidan fanga aylantirish bo‘yicha bir 
yarim asrlik ijodga yakun yasaldi. Bu protsess Fermaning ishlaridan boshlanib, Eyler, 
Logranj, Lejandr tomonidan davom ettirildi. Shunisi qiziqqki, Gauss yoshligidan 
matematik adabiyot bilan tanish bo‘lmasdan, mustaqil ravishda o‘zidan oldin o‘sha 
sohada ishlagan buyuk olimlarning natijalarini qayta kashf etdi. 
Fan tarixini tasodifan tanlab olingan nuqtalardan kuzatish ko‘p jihatdan diqqatga 
sazavor ekan: masalan, fanning makon va zamonda birligini ochib beruvchi ko‘plab 
bog‘lanishlar ko‘zga tashlanadi. Turli xildagi xarakterdagi bog‘lanishlar ochildi: Galiley 
va Gyugensdagi bevosita izchillik; Galiley tomonidan aniq natijaga keltirilgan, 
tashlangan jismning trayektoriyasi haqidagi Tartalya g‘oyasi; vaqtni o‘lchashda pulsdan 
foydalanish haqidagi Kardona taklifining Galileyga foyda keltirgani: shuningdek, 
izoxron mayatnik ustida ishlayotgan Gyugensga Paskalning siklodi haqidagi 
masalasining foydasi: Galiley tomonidan kashf etilgan Yupiter yo‘ldoshlarining harakati 
nazariyasi, bu nazariyaga bir necha avlod olimlarining ozgina bo‘lsa-da, hissa qo‘shish 
yo‘lidagi urinishlari va hokazo.
Fan tarixida bir-biridan ozgina farqlasa-da ammo, tez-tez takrorlanuvchi ko‘pgina 
holatlarni ko‘rsatish mumkin. Masalan, asrlar o‘tishi bilan olimga berilgan baho qanday 
o‘zgarishga diqqat qilaylik, Kardano o‘zing asosiy xizmatlari matematikaga emas, 
ko‘proq tibbiyota tegishli ekanligiga gumon qilmas edi. Kepler o‘zining eng katta yutug‘i 
deb planetlar orbitasi bilan muntazam ko‘p yoqli lar orasidagi afsonaviy bog‘liqlikni 
“kashf” etganini hisoblardi; Galiley o‘z kashfiyotlarining birortasini ham dengiz suvining 
ko‘tarilishi va pasayishi Yerning haqiqiy harakatini isbotlaydi degan, xato tasdiqdek 
baholagan emas; Gyugens o‘zining eng muhim yutug‘i deb sikloidal mayatniknig 
soatlarda ishlatilishini hisoblar edi. Bu esa amaliyot uchun butunlay foydasiz ekan va 
umuman olganda Gyugens o‘zini tolesiz deb hisoblashi mumkin edi, chunki, u o‘z oldiga 
qo‘ygan asosiy masalani-dengiz xronometrini ysashni hal qila olmadi. (hozirgi kunda 
uning asosiy xizmatlaridan deb qaraladigan ko‘plari dengiz soatlarini yasash uchun 
vositagina ekan) Eng buyuk odamlar ham biror narsani oldindan aytib berishda xatoga 
yo‘l qo‘yganlar. Shuningdek, Galiley ham mexanika bo‘yicha yigirma yil olgan 
natijalarini nashr etishdan voz kechadi. Avvallgiga u bir yilga astronomik kuzatishlar 
bilan ovora bo‘ladi, so‘ngra esa o‘z mohiyatiga ko‘ra geliosentrik sistemani 
ommalashtirish ishlarini to‘xtatib qo‘ydi. Bir yarim asrdan so‘ng astronomiyani deb 
Gauss ham elliptik funksiyalar bo‘yicha tekshirishlarni nashr etmay qoldiradi. Galiley har 
holda, inkvizitsiya hukmi unga boshqa mashg‘ulotlar imkonini berkitgach (30 yildan 
so‘ng) mexanika bo‘yicha ishlarni kashf etib ulgurdi (Kavalerioning yuqoridan 
tashlangan jism trayektoriyasining parabola shaklda ekanligi haqidagi ma’lumoti 
Galileyning birinchiligiga tahdid solmasa-da, biro z hayajonlanishiga majbur etdi) Gauss 
bari-bir o‘z natijalarini yakunlashga 30 yil ichida ham vaqt topa olmadi va u natijalar 
Abel va Yakobi tomonidan qayta kashf etildi.