Respublikamizdagi elektr energetikasi tizimining umumiy tuzilishi. Elektr uzatish tarmoqlari va uskunalarining umumiy tasnifi

1.2 Elektr uzatish tarmoqlarida elektr energiyasi yo’qotishlarining tarkibiy qismlari
Har qanday mahsulotni ishlab chiqarish joylaridan sotish joylariga, keyin esa foydalanish joylariga olib o’tish ma’lum resurslarni sarflashni talab qiladi, ular sarflanib, tovarlarni tashishda foydali ishlarni bajaradi. Masalan, elektrlashtirilgan temir yo’l transportida yuk tashish elektr energiyasi, avtomobil transportida yuk tashish uchun benzin narxi va boshqalar talab qilinadi. Elektr energiyasi shunday tovar bo’lib, uni elektr stantsiyalaridan (ishlab chiqarish joylaridan) elektr tarmoqlari orqali iste’molchilarga yetkazish uchun boshqa resurslar ishlatilmaydi, lekin tashilgan elektr energiyasining bir qismi sarflanadi.



1-rasm. Elektr energiyasining haqiqiy yo’qotishlari strukturasi
Elektr uzatish tarmoqlaridagi elektr energiyasining haqiqiy yo’qotishlari - elektr energiyasini hisobga olish tizimining ma’lumotlari bo’yicha aniqlanadigan tarmoqqa yetkazib beriladigan va tarmoqdan chiqarilgan elektr energiyasi o’rtasidagi tafovut hisoblanadi.

Elektr energiyasining haqiqiy yo'qotishlarini ularning fizik tabiati va ularni aniqlash usullari bo'yicha to'rt qismga ajratiladi:

1) Elektr tarmoqlari orqali elektr energiyasini uzatishda sodir bo'ladigan jismoniy jarayonlar tufayli elektr energiyasining texnik yo'qotishlari va elektr energiyasining bir qismini tarmoqlar elementlarida issiqlikka aylantirishda ifodalanadi. Ushbu yo'qotish miqdorini elektrotexnika qonunlariga muvofiq hisoblash yo'li bilan aniqlanadi.
2) Podstansiyalarning texnologik jihozlarining ishlashini va texnik xizmat ko'rsatuvchi xodimlarning hayotini ta'minlash uchun zarur bo'lgan podstansiyalarning o'z ehtiyojlari uchun elektr energiyasi iste'moli. Podstansiyalarning o'z ehtiyojlari uchun sarflangan elektr energiyasi yordamchi transformatorlarga o'rnatilgan hisoblagichlar orqali hisobga olinadi.
3) Elektr energiyasining hisobga olish tizimining ruxsat etilgan xatosi tufayli yo'qotishlar. Elektr yo'qotishlarining ushbu komponenti o'lchash tizimi qurilmalarining ishlash rejimlari to'g'risidagi ma'lumotlar asosida aniqlanadi.
4) Tijorat yo'qotishlari. Ushbu yo'qotish komponenti matematik tavsifga ega bo’lmaganligi uchun uni matematik yo’l bilan aniqlash mumkin emas. Tijorat yo'qotishlari elektr energiyasini o'g'irlash va elektr energiyasini iste'mol qilishni hisobga olishni tashkil etishdagi muammolar tufayli hisobga olinmasdan qolgan elektr energiyalar deb tushuniladi. Tijoriy yo’qotishlarni hisoblash uchun haqiqiy yo’qotishlar va birinchi uchta yo'qotish turlarining yig'indisi o'rtasidagi farq sifatida aniqlanadi. Ideal holatda, elektr tarmog'idagi elektr energiyasining tijorat yo'qotishlari nolga teng bo'lishi kerak.

Tabiatdagi har qanday jarayonlar uchun muvozanat kuzatiladi: fizika qonunlariga ko’ra obyekt tomonidan qabul qilingan energiya miqdori har doim obyektni tark etgan va uning ichida sarflangan energiya yig’indisiga teng bo’ladi. Amalda esa obyektlarda elektr energiyasi balansi yuqorida ta’kidlangan qoidaga mos bajarilmaydi. Elektr energiyasi balansini aniqlashda har doim tijorat yo'qotishlarining tarkibiy qismi bo'lgan ba'zi muvozanatsizliklar bo'ladi.

Iqtisodiyotda bozor munosabatlarining rivojlanishi bilan elektr energiyasidagi yo‘qotishlarni puxtalik bilan hisobga olishning ahamiyati ortib kelmoqda. Elektr energiyasi uzatish tarmoqlaridagi yo’qotilgan elektr energiyaning narxi elektr energiyasining tarifi(sotuv narxi)ning tarkibiy qismi hisoblanadi. Bozorning eleketr energetika segmentining monopoliyaliligi sababli elektr energiyasini uzatish va taqsimlash bozorida raqobatning mavjud emasligi sababli talab va taklif mutanosibligi kabi bozor mexanizmlaridan foydalangan holda elektr energiyasi tarifini belgilash imkonsizdir. Iste'molchi elektr energiyasini faqatgina o’zining joylashgan hududini elektr energiyasi bilan ta’minlovchi shahar yoki tuman elektr taminoti korxonasidan olishi mumkin.
Shuning uchun elektr energiyasi tariflarini tartibga solish davlat organlariga yuklangan. Hududiy elektr tarmoqlari AJ tarkibidagi Elektr ta’minoti korxonalari o'z tarmoqlarida elektr energiyasi yo'qotish darajasini asoslaydilar, davlat organlari esa o'z tahlillari asosida ularni qabul qiladilar yoki elektr energiyasi tarifida keyingi hisobga olish uchun moslashtiradilar.
Elektr tarmoqlarida elektr energiyasi yo'qotishlarining normativ darajadan oshishi elektr tarmoqlari kompaniyalari uchun bevosita moliyaviy zarar hisoblanadi. Yo‘qotishlarni kamaytirish orqali tejalgan mablag‘lar elektr tarmoqlarini texnik qayta jihozlash va ularning holatini yaxshilash, iste’molchilarni elektr energiyasi bilan ta’minlashning ishonchliligi va sifatini oshirish, elektr energiyasi tariflarini pasaytirish va hokazolarga sarflanishi mumkin. Elektr tarmoqlarida elektr energiyasi yo'qotishlarining kamayishi ayrim hollarda elektr uzatish tarmoqlarining o'tkazuvchanligini oshirishga olib keladi.
Qayta tiklanmaydigan energiya resurslari evaziga ishlab chiqariladigan elektr energiyasidan oqilona foydalanilmasligi natijasida ushbu cheklangan resurslarning zaxiralari tugab bormoqda. Bundan tashqari, elektr energiyasining ishlab chiqarishning murakkabligi tufayli ularning narxi asta-sekin o'sib bormoqda. Energiya tejash siyosati doirasida qimmatli energiya resurslarini tejash usullaridan biri elektr tarmoqlarida elektr energiyasi yo‘qotishlarini kamaytirish orqali ushbu miqdordagi elektr energiyasini ishlab chiqarishga sarflanadigan qayta tiklanmaydigan yoqilg’i resurslarini tejashdan iboratdir. Bundan kelib chiqadiki ushbu yo'qotishlarni kamaytirish elektroenergetika sohasida energiya tejashning asosiy chora-tadbirlaridan biridir.
Elektr tarmoqlarida elektr energiyasini yo'qotishning butunlay oldini olish imkonsiz bo’lganligi uchun ularni maksimal kamaytirish yoki iqtisodiy jihatdan asosli darajaga qadar tushirish vazifasi dolzarb muamolardan biri bo’lib qoladi.
Elektr tarmoqlarida elektr energiyasining texnik yo'qotishlari elektr tarmog'ining tuzilishiga, elektr energiyasining ishlab chiqarilish manbalariga nisbatan iste'molchilarning joylashuv holatiga va elektr tarmoqlarini loyihalash tamoyillariga bog'liq. Ushbu parametrlar har bir mamlakat uchun ham, mamlakat ichidagi har bir mintaqa uchun ham "noyob" hisoblanadi, chunki bir xil elektr tarmoqlari mavjud emas. O’zbekiston elektr tarmoqlarida elektr energiyasining texnik yo'qotishlari boshqa mamlakatlardagi yo'qotishlarga nisbatan katta yoki kichik ekanligini solishtirib bo’lmaydi. Texnik yo'qotishlarning normativ darajasini faqat ma'lum bir tarmoq uchun hisob-kitoblar asosida aniqlash mumkin.
Xalqaro ekspertlarning fikricha, aksariyat mamlakatlarning elektr tarmoqlarida elektr energiyasining nisbiy yo'qotishlari 4-5% darajasidan oshmasa, qoniqarli deb hisoblash mumkin¹ (2-rasm).