Республикаси олий ва

3.2-rasm. Soliqlar tahlili axborot manbalari⁶⁷

Tahlil ishlari tizimli tashkilqlishi olinadigan xulosaning ishonchli bo’lishiga xizmat qiladi. Bunda soliq majburiyatlarining paydo bo’lishi va to’lash muddatlari, kechiktirilgan soliq majburiyatlari, soliq imtiyozlaridan foydalanish samaradorligi, soliq yukini optimallashtiriga erishish, soliq summasiga ta’sir qiluvchi omillarga e’tibor qaratilishi lozim. Soliqqa oid, ma’lumotlar buxgapteriya hisobida xam o’z aksini topadi, jumladan, buxgalteriya balansi, moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot, xususiy kapital to’grisidagi hisobotning tegishli satrlari soliq tahlilini amalga oshirishda asosiy axborot manbalaridan biri hisoblanadi. Professor B. Isroilov soliqlar tahlili axborot manbalariga tuxtalar ekan, tahlil uchun zarur ma’lumotlarni buxgalteriya balansi aktiv qismi ikkinchi bo’limidagi debitorlar tarkibitsan (270, 280-satrlar) olish mumkinligini, balansning passiv kismida esa majburiyatlar tarkibkdagi (540, 650, 680, 700 - satrlar) tegishli satirlar olish





⁶⁷ Егорова Е.В. - Налоговий анализ в организациях. - Диссертация -М.: 2014. - 29 с.
mumkinligini ta’kidlaydi⁶⁸. Muallif tomonidan keltirilgan ma’lumotlardan foydalanib, faqatgina hisobot davri yakunlari bo’yicha yoki tashqi tahlilni amalga oshirish mumkin. Chunki hisobot ma’lumotlaridan faqat hisobot shakllantirilgandan keyin foydalanish mumkin moliyaviy hisobot ma’lumotlaridan foydalanib esa, faqat tashqi tahlilni, ya’ni soliq organlari, investorlar boshqa manfaatdor tashkilotlar tomonidan o’tkaziladigan tahlilni amalga oshirish mumkin. Bizningcha, moliyaviy hisobogda soliqlar tahlili uchun kerakli axborot manbalarini hisobotlarning quyidagi satrlaridan olish lozim.

3.1-jadval

Moliyaviy hisobotda aks ettiriladigan soliklar taqlili uchun kerakli axborot manbalari⁶⁹

t/r	Hisobot shakli	Satrkodi	Ko’rsatkich nomi
1.	Buxgalteriya balansi	270	Byudjetta soliq va yig’imlar bo’yicha bunak to’lovlari
		540	Soliq va majburiy tulovlar buyicha uzoq muddatli kechikgirilgan majburiyatlar
		650	Soliq va majburiy tulovlar buyicha kechiktirilgan majburiyatlar
		680	Byudjetga tulovlar bo’yicha karz
2.	Moliyaviy natijalar	250	Daromad (foida) solig’i
	Tug’risidagi hisobot	260	Foydadan boshqa soliklar va yigimlar
3.	Pul okimlari	030	Daromad (foyda)dan to’langan soliq
	to’g’risidagi hisobot	031	Boshqa tulangan soliqlar

Ushbu jadval ma’lumotlaridan kurishimiz mumkinki, moliyaviy hisobot shakllarining ayrim satrlarida soliqlar to’g’risida ma’lumotlar berilgan. Fikrimizcha. soliq summalarini moliyaviy hisobot shakllarida tuliq ajratib kursatish lozim.

Soliq summasining oshishiga ta’sir qiluvchi omillarni tahlil etish bilan birga qo’shilgan qiymat solig’i summasini korxona moliyaviy holatiga ta’sir qilishini ko’rib chiqish lozim.
Shu bois, korxonalar tomonidan qushilgan qiymat solig’ini korxona moliyaviy



⁶⁸ B.I.Ifoilov. Soliqlar hisobi va tahlili: muammolar va ularning echimlari. -T.: “O’zbekiston”, 2006. 27,28- bb.
⁶⁹ K.R.Hotamov. Bilvosita soliqlar hisobi va tahlilini takomillashtirish. Monografiya. Toshkent.: «Molya», - 2016. - 168 b
holatiga ta’sir kilmaydi deyish qiyin. Bu jarayonning aylanmalar tez amalga oshiriladigan korxonalarda bir muncha ta’siri kamroq bo’lishi mumkin.
Yana bir jihatga e’tibor qaratadigan bo’lsak, korxonalardagi soliq yukini tahlil kilishda odatda fakatgina real to’langan soliqlar olinadi va korxonadagi soliq yuki tahlili amalga oshiriladi. Ko’llab tadqiqotlarda qo’shilgan qiymat soligi bilvosita solik bo’lib, uning og’irligi oxirgi to’lovchisiga tushadi deyiladi.
Yuqoridagi ma’lumotlarga asoslangan holda quyidagi takliflarni ilgari suramiz:

1. 
   Bizning fikrimizcha, qo’shilgan qiymat soligi to’lovchi bo’lmagan korxonalar tomonidan olingan mahsulot tarkibiga kiritib yuborilgan kushilgan qiymat solig’i, asosiy vosita va nomoddiy aktivlar sotib olinganda ularning qiymatiga qushiladigan qushilgan qiymat soligi summasi ham soliqlar tahlilida va soliq yukini hisoblashda hisobga olinishi lozim Chunki qushilgan qiymat soligi qanday holatda tulanishidan qat’iy nazar byudjetga o’tkazib berilmoqda.
   
2. 
   Bizning fikrimizcha, qushilgan qiymat soligining og’irligi uning har bir katnashuvchisiga o’z ta’sirini va utkazadi
   
3. 
   Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarda qo’shilgan kiymat solig’ini buxgalteriya hisobida yuritilishi bilan bir qatorda tahliliy ma’lumotlardan foydalanish lozim, jumladan, buxgalteriya balansi va moliyaviy natijalar tug’risidagi hisobot va qo’shilgan qiymat solig’i bo’yicha hisob kitoblar, xo’jalik yurituvchi sub’ekt buxgalteriya hisobida aks ettirilgan ma’lumoglarga asoslangan holda qo’shilgan qiymat solig’ini tahlil qilish soliqlarni byudjet saromadlariga o’z vaqgida tushishini ta’minlashga yordam beradi deb hisoblaymiz.
   

Yana bir jihatga e’tibor qaratadigan bo’lsak, korxonalardagi soliq yukini tahlil qilishda odatda faqatgina real to’langan soliqlar olinadi va korxonadagi soliq yuki tahlili amilga oshiriladi. Bizningcha soliq yuki darajasi aniqlanayotganda yuqoridagi holatlarga ham albatta e’tibor qaratish lozim. Qo’shilgan qiymat solig’i to’lovchi bulmagan korxonalar tomonidan olingan mahsulot tarkibiga qushilgan qiymat solig’ini kiritib yuborilishi va bu soliqni mahsulot ishlab chiqarish jarayoniga
bevosita qatnashishi, asosiy vosita va nomoddiy aktivlar sotib olinganda ularning
qiymatiga qushiladigan ko’shilgan qiymat soligi summasi ham soliqlar tahlilida va soliq yukini hisoblashda hisobga olinmaydi Fikrimizcha, ushbu to’lovlar albatta tahlil va boshqa hisob kitoblarda hisobga olinishi zarur. Chunki qushilgan qiymat soligi kanday holatda to’lanishidan qat’iy nazar to’lab berilmoqda.
Bizning fikrimizcha soliqlar tahlilini amalga oshirishda joriy rejalarni tuzish, operativ tahlilni amalga oshirish uchun ichki tahlil ma’lumotlaridan foydalanish maqsadga muvofiq. Bunda dastlabki hujjat malumotlaridan to soliq hisobotlarigacha bo’lgan barcha ichki hisob ma’lumotlaridan foydalanish mumkin. Demak, soliqlar tahlilini o’tkazishda ichki va tashqi axborot manbalaridan foydalanish maqsadga muvofiq.

2.