Resurslarni rejalashtirish va mehnat resurslari bozori tendensiyalari reja

2.5. Ishchi kuchini takror ishlab chiqarish

Ishchi kuchi – insonning jismoniy va aqliy qobiliyati yig‘indisi, uning mehnatga layoqatli qismi milliy iqtisodiyotda band bo‘lgan, mehnat resurslarining foydalanilayotgan qismidir.

Korxonada inson resurslarining ishchi kuchiga aylanish jarayoni qator bosqichlarni bosib o‘tadi.
Birinchi bosqichda inson resurslari salohiyati ishchi kuchi – jismoniy va ma’naviy qobiliyatlarning jamiga egalik qiluvchi qandaydir mehnat turiga qobiliyati bo‘lgan ishchilar ko‘rinishida bo‘ladi.
Ikkinchi bosqichda inson resurslari ish joylarini egallaydilar, jismoniy va aqliy qobiliyatlarni sarflash jarayoni boshlanadi va ular ishchi kuchiga aylanadi.
Uchinchi bosqichda ishchi kuchi ma’lum vaqt sarflab, mehnat jarayonida harakat qilib, moddiy ne’matlar yoki iste’mol qiymatini yaratadi.
Umuman, ishchi kuchi – milliy iqtisodiyotda band bo‘lgan inson resurslarining foydalanilayotgan qismidir. Mehnat jarayonining asosiy sharti – insonlarning mavjud bo‘lishi va ularning yaratuvchanlik, bunyod etish xususiyatlariga egaligidir. Inson resurslari ishlab chiqarish vositalarini yaratadi va joylashtiradi hamda bu bilan ularni ishlab chiqarish kuchlarining elementiga aylantiradi. Ishchi kuchi ishlab chiqarishning intellektual kapitali sifatida yuzaga chiqadi, shuningdek, u jamiyatning shunchaki omili emas, balki asosiy ishlab chiqaruvchi kuchidir va undan samarali foydalanish hamisha dolzarb muammo bo‘lib kelgan. Ayniqsa, bozor iqtisodiyoti jarayonida ishsizlikning kuchayishi munosabati bilan bu masalani o‘rganish ham nazariy, ham amaliy ahamiyatga ega.
Fan-texnika jadal taraqqiy etgan hozirgi davrda insonni qudratli qurollar va asbob-uskunalar bilan qurollantirish uning rolini oshirmoqda, unga nisbatan yangi talablar qo‘yib, eng yuqori malakali xodimlarga bo‘lgan, oshirilgan ehtiyojni vujudga keltirmoqda. Ishchi kuchi egalari miqdori ularning mehnatga layoqatliligi bo‘yicha qonuniy o‘rnatilgan chegaralarga bog‘liq bo‘ladi. Demak, «jami ishchi kuchi» – butun aholining salohiyatli, qobiliyati, yuridik jihatdan mehnatga layoqatsizlar, biroq mehnat qobiliyati borlar (pensionerlar, nogironlar, balog‘at yoshiga yetmaganlar)ni ham ifodalovchi ijtimoiy-iqtisodiy kategoriyadir. Ishchi kuchiga cheklangan resurs sifatida yondashish lozim. Bu birinchidan, unga tubsiz boylik sifatida qarashdan voz kechish kerakligini bildiradi, ikkinchidan, zamonaviy ishlab chiqarish talablariga javob beradigan alohida toifadagi ba’zi malakali ishchilar yetishmovchiligi muammosini tan olish, malakali mutaxassislarni tayyorlash jarayonini boshqarish zarurligini ko‘rsatadi. Demak, ishchi kuchi inson resurslarining maxsus ko‘rinishi sifatida maydonga chiqadi. Rivojlanishning intensiv yo‘liga o‘tish munosabati bilan mazkur resursni faqat miqdoriy jihatdan emas, balki sifat jihatidan ham tahlil qilish zarurati tug‘iladi. Shunday qilib, jamiyat mehnat salohiyati to‘g‘risida gapirilganda ishchi kuchi xususida alohida to‘xtab o‘tish zarur.
Insonlar jamiyatning asosiy ishlab chiqaruvchi kuchi hisoblanadi. Shunday ekan, ular beto‘xtov yaratilishi, shu bilan birga sifat jihatidan ancha yuqori darajada takror yuzaga chiqarilishi kerak.
Ishchi kuchini takror ishlab chiqarish – insonning aqliy va jismoniy qobiliyati uzluksiz tiklanib borishi, uning bilim va malaka saviyasini doimiy ravishda oshib va yangilanib borishdir. Bu tushuncha korxona, tarmoq, milliy iqtisodiyotda yollanish asosida band bo‘lgan yakka tartibdagi faoliyat ko‘rsatayotganlarga ham, ularning jamlanmasiga ham tegishlidir. Shuning uchun «jami ishchi kuchini takror ishlab chiqarish» tushunchasi ham ishlatiladi.
Ishchi kuchini takror ishlab chiqarish ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonining tarkibiy qismi sifatida namoyon bo‘ladi. Iqtisodiy munosabatlarni takror ishlab chiqarishning mohiyati shundaki, ishchi yollanma ishchining takror ishlab chiqarish jarayoniga kiradi va undan yollanma ishchi kuchi bo‘lib chiqadi. Boshqacha qilib aytganda, u ishlab chiqarish vositalari sohibiga aylanmaydi, balki ishlab chiqarishning keyingi bosqichlarida mehnatga bo‘lgan qobiliyatini, o‘zining ishchi kuchini sotishni davom ettiradi.

2.3.-chizma. Ishchi kuchini takror ishlab chiqarish

Bandlar ishchi kuchini takror ishlab chiqarishning bu jarayondagi hamma bosqichlaridan o‘tadi. Ishsizning ishchi kuchini, ya’ni mehnatga bo‘lgan potensial qobiliyatni takror ishlab chiqarish deformatsiyalangan: taqsimlanishi, tovar almashinuvi, qo‘llanish bosqichlari yo‘q, ishchi kuchining tayyorlanishi, shakllanishi to‘laqonli bo‘lmagan holda amalga oshiriladi.

Ishchi kuchini takror ishlab chiqarish nuqtai nazaridan mehnat bozoriga faqat taqsimlanish va almashinuv bosqichlari tegishlidir. Ammo almashinuv elementlari boshqa bosqichlarda ham bor. Shunday qilib, ishchi kuchidan foydalanishda, faoliyat ko‘rsatayotgan (mehnat) qobiliyatlarning mehnat bahosi (yoki ish haqi) shaklidagi pullik mukofotga almashinuvi yuzaga keladi. Bu almashinuv ob’ektiv holda mehnatga bo‘lgan qobiliyatning tiklanishi uchun zaruriydir.

1 Kichirma olingan manba keyingi irinlarda sham ma’ruzaning tegishli bobidagi «Asosiy adabiyotlar» tartib ra=ami biyicha kirsatiladi.