Resurslarni rejalashtirish va mehnat resurslari bozori tendensiyalari reja

2.4. Inson resurslarining shakllanishiga ta’sir etuvchi omillar

O‘zbekiston Respublikasida aholining mehnatda bandligi bilan bog‘liq muhim muammolardan biri – inson resurslarining miqdor va sifat jihatidan mutanosibligini ta’minlashdir. Tadqiqotlar natijasi shuni ko‘rsatadiki, respublikada ko‘p yillar davomida inson resurslarining faqat miqdor ko‘rsatkichlarigagina e’tibor berib kelingan. Vaholanki, ularning sifat ko‘rsatkichlari nafaqat har bir inson uchun, balki butun jamiyat uchun birinchi darajali ahamiyatga egadir.

2.2.-chizma. Inson resurslarining sifat ko‘rsatkichlari

Inson resurslarining sifatiga juda ko‘p omillar ta’sir ko‘rsatadi va uni quyidagicha ifodalashimiz mumkin:


f(α) a(α₁, α₂, α₃, α₄, α₅, α₆,...... α_n)

Bu yerda: f(a) - inson resurslarining sifat ko‘rsatkichi;

α₁ - inson resurslarining umumiy ta’lim kasbiy tayyorgarligi;
α₂ - jismoniy rivojlanish, sihat-salomatlik darajasi;
α₃ - mehnatning texnik qurollanganligi;
α₄ - mehnat unumdorligi darajasi;
α₅ - mehnatkashlarning kasbiy mahorat darajasi;
α₆ - kadrlarning safarbarligi.
Aholi va inson resurslarining muhim sifat jihatlarini ularning ta’limi va kasbiy malaka darajasi ifodalaydi. U ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini oshiruvchi va uning qatnashuvchisi bo‘lgan insonni har tomonlama rivojlantirishning muhim omili sifatida maydonga chiqadi. Aholini ijtimoiy-demografik tomondan o‘rganish shuni ko‘rsatmoqdaki, ularni ishlab chiqarishga to‘liq jalb etish, mehnat unumdorligi va mehnatga haq to‘lashning barchasi bilim, kasb-korlik, malaka darajasiga bog‘liq. Biroq, hisob-kitoblarning ko‘rsatishicha, respublikamizning ba’zi tarmoqlarida tashkil etilgan yangi ish joylari va kadrlar tayyorgarligi, bilimi o‘rtasida nomutanosiblik mavjud. Shuningdek, aholi safarbarligining barcha (hududiy, kasbiy, ijtimoiy) ko‘rinishlari sust darajada. Vaholanki, jahondagi ko‘pgina rivojlangan davlatlar, jumladan, AQShda ishchilarning safarbarligi yuqori darajadaligi bilan ajralib turadi. Ishchi kuchining ko‘chuvchanligi bir yilda o‘rtacha 12-36 foizni, masalan, 1989-1990 yillarda boshqa shtatga ko‘chuvchilar umumiy bandlarning 3,5 foizini tashkil etdi, 20-30 yoshlilar orasida esa bu ko‘rsatkich 6 foizgacha o‘sgan.
Mamlakatimiz iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishning ikkinchi bosqichini boshidan kechirayotgan hozirgi davrda asosiy tarmoqlarda ishlab chiqarish pasayishini butkul bartaraf etish, uni barqarorlashtirish va iqtisodiy o‘sishni ta’minlash vazifasi turibdiki, bunday sharoitda aholining safarbarligi juda zarurdir. Chunki bu davrda ishchi kuchini tarmoq ichida va tarmoqlararo taqsimlash va qayta taqsimlash jarayoni kuchayib boradi.
Bu davr yana shu jihati bilan ham ajralib turadiki, bunda kadrlarning kasbiy safarbarligi o‘sishiga ehtiyoj yildan-yilga ortmoqda. Chunki bozor, rejali xo‘jalikka nisbatan egiluvchan va dinamik tizim bo‘lib, bunda ishlab chiqarish ichki va jahon bozorlaridagi talab o‘zgarishlariga tez moslashishni talab etadi va aynan har bir ishda qayta tayyorgarlikdan tez o‘ta oladigan, ikkinchi kasblarni egallab, boshqa vazifalarni bajarishga qobil, yangi ishlab chiqarishni tez o‘zlashtiradigan malakali kadrlar kerak bo‘ladi. Prezident Islom Karimov ta’kidlaganlaridek, «Milliy tiklanish yo‘li yuqori savodxonlik, yuksak madaniyat orqali o‘tadi. Shuning uchun ham ma’lumot darajasi, professional tayyorgarlik darajasi XXI asr arafasida bizning ijtimoiy rivojlanishimizning o‘lchovi bo‘lib qolmog‘i kerak. Bu islohotlar belgilangan yo‘ldan borishini muvaffaqiyatli amalga oshirishning eng yaxshi kafolatidir» [1,260-bet]. Darhaqiqat, iqtisodiy islohotlar olib borilayotgan hozirgi davrda milliy iqtisodiyotni malakali kadrlar bilan ta’minlash uchun kadrlarni o‘qitish va kasbga tayyorlashning butun tizimida kadrlar va mutaxassislarni sifat jihatidan takomillashtirish, ular safarbarligini kuchaytirishga qaratilgan tub o‘zgarishlarni amalga oshirish kerak.
O‘zbekistonda inson resurslari va aholining safarbarligi past darajada bo‘lib, bu ishchi kuchi harakatini, uning hududiy qayta taqsimlash imkoniyatini cheklab turibdi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish munosabati bilan oxirgi yillarda olib borilayotgan o‘zgarishlarga qaramay, O‘zbekiston aholisining safarbarligini yetarli darajada deb bo‘lmaydi. Bunday past safarbarlik, ayniqsa, qishloq aholisi o‘rtasida yaqqol ko‘rinadi. Bu esa ularni industrial mehnatga faol jalb etishga to‘sqinlik qiladi.
Ishchi kuchi tayyorlashda bizda yaqin vaqtgacha ekstensiv usullar ustunlik qilib keldiki, bu hol sifat ko‘rsatkichlariga zarar keltirgan holda miqdor ko‘rsatkichlari ketidan quvishda namoyon bo‘ldi. Mutaxassislar tayyorlash keng ko‘lamda olib borilgan bo‘lishiga qaramay, yuqori malakali ishchilar, noyob kasb egalari yetishmovchiligi vujudga keldi. Bu esa mehnat unumdorligi va ishlab chiqarish samaradorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi.
Vaholanki, bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida iqtisodiyotning tarkibiy tizimi tubdan o‘zgarayotganligi, yangi texnika va zamonaviy texnologiyalarni keng miqyosda kirib kelayotganligi, o‘rta va kichik korxonalar, qo‘shma korxonalarning muttasil ko‘payib borayotganligi ishchi va xizmatchilarning mehnat unumdorligini o‘stirishda va ishlab chiqarish samaradorligini oshirishda ishchi kuchining sifati, ya’ni kasb-korlik darajasi hal qiluvchi ahamiyat kasb etib turibdi. Hisob-kitoblar ko‘rsatishicha, mehnat unumdorligining 42 foizi ishchilar umumta’lim darajalarini oshirish, 36 foizi esa maxsus ilmiy-texnik bilimlarni kengaytirish va ularni amaliyotga tatbiq etish hisobiga o‘sadi va atigi 9 foizi investitsiyalarni ko‘paytirishga bog‘liq bo‘ladi. Shuningdek, milliy daromad o‘sishining 30 foizi malaka va kasb-korlik, bilim darajasini oshirish hisobiga ta’minlanadi.
Inson resurslarining sifat ko‘rsatkichi ishlab chiqarishning texnik darajasi bilan belgilanadi. Masalan, O‘zbekistonda yaqin vaqtlargacha ham ikkkinchi jahon urushi davrida (1941-1945 yillar) keltirilgan, ham ma’naviy, ham jismoniy eskirib qolgan dastgohlardan, mashinalardan foydalanib kelindi. Respublikamiz mustaqillikka erishishi sharofati bilan korxonalar erkinlikni qo‘lga kiritdilarki, endilikda ularda mavjud bo‘lgan eski texnika vositalari bosqichma-bosqich yangilanib, almashtirilib borilmoqda. Mehnat zamonaviy texnika, ishlab chiqarish vositalari bilan ta’minlangani muayyan mamlakat mehnat salohiyatining sifat ko‘rsatkichini belgilaydi.
Mamlakatdagi texnika-texnologiya darajasi fan taraqqiyotiga monand tushishi shart, ammo buning uchun fan yutuqlarini amaliyotga joriy etishni ta’minlovchi iqtisodiy vositalar va mexanizmlarni ishga solish talab qilinadi. Agar bunday vosita bo‘lmasa, fan va texnika bir-birini ta’minlamay qo‘yadi.
Bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov ta’kidlaganidek, «Korxonalarni zamonaviy ilg‘or texnologiya, eng yangi uskunalar, ayniqsa, kichik va o‘rta korxonalar uchun mo‘ljallangan ixcham uskunalar bilan jihozlash talab qilinadi. Oliy Majlisning birinchi sessiyasida mazkur masalaga g‘oyatda katta ahamiyat berilib, qisqa muddat ichida ichki bozorni to‘ldirish uchun kerakli mahsulotlarni ishlab chiqaradigan kichik, ixcham texnologiyalarni joriy qilish konsepsiyasini va milliy dasturini ishlab chiqish zarurligi g‘oyasi ilgari surildi. Bunday dasturning ishlab chiqilishi va amalga oshirila boshlanishi - iqtisodiy islohotlar ikkinchi bosqichining ustuvor vazifasidir». Xullas, texnika qanchalik mukammal bo‘lsa, mehnat shunchalik unumli va sifatli bo‘ladi.