Rip, ospf, bcp va icmp protokollari xususiyatlari

RIP, OSPF, BCP va ICMP protokollari xususiyatlari

RIP (Routing Information Protocol) – bu routing protocoli tarmoqda joylashgan barcha routerlar o'rtasidagi ma'lumot almashishni ta'minlaydi. RIP matnlari qisqa bo'lib, hop-ripleyma protokolining 1 va 2 xil versiyalari mavjud. RIP har bir routerning o'zidagi bir nechta ma'lumotlarni boshqa routerlarga tarqatishga imkon beradi.

OSPF (Open Shortest Path First) – bu protocol, tarmoqni bitta "backbone" yoki "qog'oz"ga ajratib turib, u erda barcha routerlar o'rtasida yo'nalishlarni taqsimlaydi. OSPF, yangiliklarni to'plamlikda yuboradi va tarmoqdagi barcha routerlar bir-birini tushunishadi.

BCP (Border Gateway Protocol) – bu protocol Internetda faol tarmoqlar orasida routing ishini bajaradi. BCP tomonidan taqdim etilgan ma'lumotlar, Internetda o'zaro aloqalar o'rnatilgan tarmoq operatorlaridan olinadi. BCP, boshqa routing protocoliga nisbatan qat'iy xavfsizlikni ta'minlaydi.

ICMP (Internet Control Message Protocol) – bu protocol, tarmoqdagi qurilmalar orasida xabar almashishni ta'minlaydi. ICMP, tarmoqdagi xatoliklarni aniqlash va muammo yechishda yordam beradi. ICMP paketlari o'z ichida ma'lumotlar va yuborilgan paket haqida ma'lumotlar saqlaydi. ICMP protokoli Internet va lokal tarmoqlarda yana bir qadam sifatida xavfsizlikni ta'minlaydi.

Fizik va kanal sathlari, MAC va LLC sath osti sathlari tushunchalari.

Fizik va kanal sathlari:

Fizik sath (Physical layer) - tarmoqning eng pastki sathi boʻlib, odatda elektr toʻqi, nozik optik fiber yoki radiosignal orqali axborotni uzatish bilan shugʻullanadi. Bu sath, tarmoqdagi qurilmalar orasida ma'lumotni almashish va yuborishni amalga oshiradi. Ushbu sathdagi qurilmalar, modulatsiya va demodulatsiya xizmatlarini ta'minlaydi.

Kanal sath (Data Link layer) - tarmoqda katta hajmdagi ma'lumotlar koʻtarilishini yoʻlga qoʻyadi. Bu sathda ma'lumotlar, toʻplamliklarga boʻlingan va "frame"lar deb ataluvchi qismga ajratiladi. Ushbu sathdagi qurilmalar, xatolarni aniqlash va moslashtirishni ta'minlash, ma'lumotlar yuborilish tartibini saqlash, qurilma identifikatsiyasini oʻtkazish va yana bir nechta xizmatlarni taʼminlaydi.

MAC va LLC sath osti sathlari:

MAC (Media Access Control) - bu sath, kanal sathi orqali tarmoqga ulanuvchi qurilmalar oʻrtasida ma'lumot almashishini taʼminlaydi. Bu sathdagi qurilmalar, qurilma manzillarini aniqlash va bunday manzillar yordamida ma'lumotlarni topshirishni amalga oshiradi.

LLC (Logical Link Control) - bu sath, kanal sath osti sathiga aloqadorligi taʼminlaydi. Bu sathdagi qurilmalar, tarmoqdagi qurilmalar oʻrtasida xizmatlarni taʼminlash va bir-biriga bogʻlanishda protokolni aniqlashda yordam beradi.

MAC va LLC sath osti sathlari birlashtirilgan Protocol Stackda (protokol tori) bir-biriga oid yordamchi xizmatlarni taʼminlashda foydalaniladi.

Transport tarmoqlari.

Transport tarmoqlari, tarmoqdagi qurilmalar o'rtasida ma'lumot almashish va yuborishni amalga oshiradi. Transport tarmoqlari ma'lumotlarni yetkazib berish uchun faol boʻlgan yoki tarmoqning xizmatlari bilan aloqada boʻlgan taqsimlaydi. Bu tarmoqlar internet protokollari (TCP va UDP) tomonidan taqdim etiladi.

TCP (Transmission Control Protocol) - bu tarmoq protokoli, tarmoqdagi qurilmalar orasida ma'lumot almashishni boshqarish uchun ishlatiladi. Bu protokol, ma'lumot almashishda aniq tahlil topshirish va xatolarni tuzatishda yordam beradi. TCP, ma'lumotlar almashuvini nazorat qiladi, qurilma oʻrtasida mos kelishuvni taʼminlaydi va maʼlumotlar almashishni amalga oshiruvchi mazmuni qoʼshimcha bilan tomonidan ishlatiladi.

UDP (User Datagram Protocol) - bu tarmoq protokoli, TCP ga nisbatan oʻzgartirilgan, xatolarni aniqlash yoki tuzatish yordamida faol boʻlmaydi. Bu protokol, ma'lumotlar almashishini tezlik bilan amalga oshirishga xizmat qiladi. UDP, hozirgi vaqtda kichik hajmdagi datalar almashishiga qoʻl keladi.

Transport tarmoqlari xizmatlarini tarmoqning yuqori sathlariga yani masalan HTTP (HyperText Transfer Protocol), FTP (File Transfer Protocol) va SSH (Secure Shell) bilan aloqada boʻlgan protokollar ishlatishda foydalaniladi.

Global kompyuter tarmoqlari. Frame Relay va ATM texnologiyalari.

Global kompyuter tarmoqlari (WAN - Wide Area Networks), bir necha geografik manzillar oʻrtasida joylashgan va odatda internet yoki boshqa kompyuter tarmoq tizimlarini ulashishga imkon beradigan tarmoqlardir. WAN tarmoqlari Frame Relay va ATM texnologiyalari bilan amalga oshirilishi mumkin.

Frame Relay, foydalanuvchilarga katta hajmdagi maʼlumotlarni yetkazib berish uchun ishlatiladigan bir turi yuqori tezlikli kompyuter tarmoq protokoli. Frame Relay tarmoqlari odatda tarmoq yetkazib beruvchilari (Network Service Providers - NSP) tomonidan taqdim etiladi. Bu tarmoq protokoli, paketlarni tez va qisqa vaqtda joʻnatishda juda samarali boʻlib, buning bilan birga, boshqa tarmoq protokollariga nisbatan sifatli tariflarni taqdim etishga yordam beradi.

Asynchronous Transfer Mode (ATM) esa, Frame Relayga qaraganda yuqori tezlikdagi tarmoq protokoliga misol qilinadi. Bu protokol, tarmoqda katta hajmdagi maʼlumotlarni qisqa vaqtda yetkazib berish uchun ishlatiladi. ATM, "cell" deb ataluvchi kamchilardan foydalanadi va har bir cell 53 bayt uzunligida boʻladi. ATM tarmoqlari, ən yuqori tezlik va xususiyatlarga ega boʻlib, kompyuter tarmoqlarining yuqori darajada tezkorligi va yuqori koʻrsatkichlarini taʼminlashda ishlatiladi.

Bu protokollar, global kompyuter tarmoqlari tizimlarida ishlatiladigan tarmoq protokollaridan faqat bir nechta namunalar boʻlib, shuningdek, yangi tarmoq protokollari ham yaratilmoqda. Shundan tashqari, WAN tarmoqlari va ularning texnologiyalari kundalik hayotimizdagi kompyuter tarmoqlari va ulardagi axborot almashuvini oʻz ichiga olgan holda, dunyoning bir qirrali axborot tizimi boʻlib, bizning hayotimizni yanada qulaylashtirishga yordam beradi.

Marshrutlash protokollari.

Marshrutlash protokollari, kompyuter tarmoqlarida axborot yoʻnaltirishning eng muhim qismlaridan biridir. Bu protokollar, tarmoqdagi har bir qurilmani qanday yoʻnalishga yetkazish kerakligini aniqlash va uni qanday yoʻnalishda yoʻlga qoʻyish kerakligini aniqlashga yordam beradi. Marshrutlash protokollari, har bir qurilmani topshiruvchi (router) xususiyatlariga ega boʻlgan maʼlumotlar bazasida axborot almashishni taʼminlash uchun ishlatiladi.

Eng koʻp ishlatiladigan marshrutlash protokollari quyidagilardir:

RIP (Routing Information Protocol) - bu, odatda kam tarmoqlarda ishlatiladigan oddiy va avtomatik marshrutlash protokolining biri. Bu protokol, tarmoqdagi har bir qurilmani bir necha qadamda avtomatik ravishda aniqlash va yoʻnalishni aniqlash uchun holat maʼlumotlarini almashishga asoslangan.

OSPF (Open Shortest Path First) - bu, katta tarmoqlar va Internet uchun ishlatiladigan protokol. Bu protokol, qurilmani topshiruvchi xususiyatlariga ega boʻlgan maʼlumotlar bazasida, tarmoqdagi eng qisqa yoʻl yoʻnalishini aniqlashga yordam beradi.

BGP (Border Gateway Protocol) - bu, Internet uchun ishlatiladigan protokol. Bu protokol, tarmoqdagi qurilmani topshiruvchi xususiyatlariga ega boʻlgan maʼlumotlar bazasida, tarmoqdagi boshqa tarmoqlarga yoʻnalishni aniqlashga yordam beradi.

EIGRP (Enhanced Interior Gateway Routing Protocol) - bu, katta tarmoqlarda ishlatiladigan protokol. Bu protokol, tarmoqdagi har bir qurilmani topshiruvchi xususiyatlariga ega boʻlgan maʼlumotlar bazasida, tarmoqdagi eng yaxshi yoʻnalishni aniqlashga yordam beradi.

Marshrutlash protokollari, tarmoq xususiyatlariga, tarmoqdagi qurilmani topshiruvchi xususiyatlariga va tarmoqdagi xizmatlar va uxlash kerakligiga qarab tanlanishi kerak.
TCP va UDP transport sathi protokollari xususiyatlari

TCP (Transmission Control Protocol) va UDP (User Datagram Protocol), transport sathi protokollari olaraq taniladi. Bu protokollar, end-to-end aloqada ma'lumotlarni uzatish uchun foydalaniladi. Ulardan har birining o'ziga xos xususiyatlari mavjud.

TCP transport sathi protokoli qulay va ishonchli aloqalar uchun yaxshi xizmat ko'rsatadi. Bu protokol orqali yuborilgan ma'lumotlar ulanishi (connection-oriented) bo'lib, paketlar turli tartibda yuboriladi va ma'lumotlar qabul qilingandan so'ng ulanishni yopish uchun xavfsizlik (reliability) tekshirish jarayoni o'tkaziladi. Bu protokol orqali aloqalar tuzilishida qo'llaniladigan sinov javob (handshake) protokollari mavjud.

UDP transport sathi protokoli esa TCP ga nisbatan qisqa muddatda xizmat ko'rsatadi va end-to-end aloqalarni uzatish uchun yuqori tezlik (speed) ta'minlash uchun ishlatiladi. Bu protokol orqali yuborilgan ma'lumotlar ulanmagan (connectionless) bo'lib, paketlar tasodifiy tartibda yuboriladi. UDP orqali yuborilgan ma'lumotlar TCP bilan ta'minlangan xavfsizlik va ma'lumotlar qayta uzatilishi (retransmission) xizmatlaridan mahrum qoladi.

Aloqa tarmog'i shakllari qo'llanishiga qarab, TCP va UDP transport sathi protokollari uchun ularga yaratilgan portlar mavjud. Portlar aloqa qurilmalariga ulanishni belgilash uchun xizmat qo'llash jarayoni uchun foydalaniladi. Masalan, veb-saytlar HTTP protokoli orqali port 80 orqali, shuningdek, e-mail xizmatlari SMTP (Simple Mail Transfer Protocol) orqali port 25 orqali ulanish qiladi.

Kommutatorlar, ularning arxitekturalari

Kommutatorlar (switches) tarmoqda ma'lumotlarni uzatish uchun ishlatiladigan asosiy qurilmalardan biridir. Bu qurilmalar tarmoqdagi bir yoki bir nechta tizimlarning bir-biriga aloqasini tashkil etish uchun ishlatiladi. Tarmoqdagi kommutatsiya, yani ma'lumotlar paketlarini yuborish va qabul qilish jarayonini boshqarishning keng tarqalgan tizimlarida foydalaniladi.

Kommutatorlar qurilishiga qarab turli xil bo'lishi mumkin. Ularning ba'zi arxitekturasi quyidagilar ni ko'rsatadi:

Endi-kend tuzilgan (self-contained) kommutatorlar: Bu kommutatorlar biror tarmoq tizimining o'ziga xos qurilmalarini o'zida saqlab turadi. Bu tizimlar Ethernet va Token Ring, jumladan qurilmalarga misol qilinadi.

Modulli kommutatorlar: Bu kommutatorlar tizim uchun foydalaniladigan qurilmalar modullar shaklida joylashtiriladi. Modullar o'zaro almashinuvi orqali tizimda yaxshi natijalar olish uchun qo'shimcha qurilmalar bilan to'ldirilishi mumkin. Bu tizimlar ko'p tarmoqlarga qurilishida foydalaniladi.

Yirik tarmoq (fabric) kommutatorlar: Bu qurilmalar tarmoqni aloqalash uchun eng yuqori tezlik va xavfsizlik darajasi bilan ishlaydi. Bu tizimlarda, tarmoqdagi barcha modullar o'zaro almashinuvi orqali ishlaydi, va natijada qurilmalarning ishlash tezligi va natijalarining xavfsizligi yuqori bo'ladi. Yirik tarmoq kommutatorlari katta tarmoqlarni aloqalash uchun ishlatiladi.

Kommutatorlar shu tarzda arxitekturalar orqali ma'lumotlar uzatishda xavfsizlik, tezlik va nazoratni ta'minlaydi. Ularning qurilishlariga qarab, ularga qulaylik va ishonchlilik ta'minlash uchun tarmoqdagi ma'lumot uzatish tizimini boshqarish mumkin.

Ma’lumotlarni uzatish qurilmalari. Konsentratorlar, kommutatorlar va marshrutizatorlar

Ma'lumotlarni uzatish qurilmalari tarmoqdagi ma'lumotlar to'plamlarini uzatish uchun ishlatiladigan qurilmalardir. Ushbu qurilmalar tarmoqdagi tizimlarning bir-biriga aloqasini tashkil etish uchun muhim elementlar hisoblanadi.

Konsentratorlar (hub) tarmoqdagi ma'lumotlarni to'playdi va undan keyin ularni qayta uzatish huquqini beradi. Konsentratorlarning har bir porti tarmoqdagi barcha tizimlarga aloqador hisoblanadi, shuningdek, har bir tizim konsentratorga bog'liq bo'ladi. Konsentratorlar qulay va arzon, ammo ularda ma'lumotlar hamyon ko'pligi yuzaga keladi va tarmoqdagi ma'lumot uzatish tezligi past bo'ladi.

Kommutatorlar (switch) tarmoqdagi ma'lumotlarni uzatish uchun eng xavfsiz va tezkor qurilmalardan biridir. Kommutatorlarda har bir port o'ziga xos IP manzili bor va ular tarmoqdagi tizimlar orasida boshqa manzillarni topib uzatadi. Kommutatorlar tarmoqni qo'shimcha o'zlashtirish qurilmalari bilan birlashtirish huquqiga ega, shuningdek, ularda portlarga aloqador qo'shimcha xususiyatlarga ega bo'lishi mumkin. Bu qurilmalar shaxsiy va tashqi tarmoqlar orasida ma'lumotlar almashinuvi bo'lishini ta'minlaydi.

Marshrutizatorlar (router) tarmoqdagi ma'lumotlar o'zaro aloqalashni tashkil etish uchun ishlatiladi. Ularda har bir port tizimning aloqador bo'lgan ma'lumotlarini aniqlaydi va ularni tizimlar orasida uzatadi. Marshrutizatorlarning muhim vazifalari o'zaro aloqalashni aniqlash, o'zaro aloqani yo'q qilish, to'plamlarni birlashtirish, tarmoqni birlashtirish, xavfsizlikni ta'minlash va tarmoqdagi trafikni nazorat qilishdir. Marshrutizatorlar tarmoqdagi ma'lumotlar yuborishini boshqarish va internetga ulanishni ta'minlaydigan muhim qurilmalardan biridir.

Konsentratorlar, kommutatorlar va marshrutizatorlar ma'lumotlar uzatish uchun ishlatiladigan qurilmalardir. Ularning har biri o'ziga xos xususiyatlarga ega va foydalanish maqsadiga qarab tanlanishi kerak.

Global kompyuter tarmoqlari. Frame Relay va ATM texnologiyalari.

Global kompyuter tarmoqlari, dunyoda ko'pgina geografik masofalarda joylashgan tarmoqlardir, masalan, internet. Ularning asosiy vazifasi ma'lumotlar almashinuvi va ta'minlashdir.

Frame Relay va ATM (Asynchronous Transfer Mode) texnologiyalari esa global kompyuter tarmoqlarida ma'lumotlarni uzatish uchun ishlatiladigan tanlagichli uzatish protokollari hisoblanadi.

Frame Relay texnologiyasi, paketli uzatish tarmoqlari uchun ishlatiladi. Ushbu texnologiyada ma'lumotlar frame (ramkalar) ko'rinishida uzatiladi. Frame Relay tarmoqlarida bir nechta foydalanuvchilar tarmoqni bir xatoda ulanishadi. Frame Relay tarmoq tizimi yuqori tezlik va uzatish tezligini ta'minlaydi. Shuningdek, ularda ulanish ishlab chiqarish kabi qurilishlarga nisbatan arzonroq va oddiydir.

ATM texnologiyasi esa, tarmoqdagi ma'lumotlar almashinuvini hajmi yuqori tarmoqlarda amalga oshirish uchun ishlatiladi. ATM tarmoqlari ma'lumotlarni ochiq va maxfiy uzatish protokollariga asoslangan. Ma'lumotlar ATM tarmoqda kelimeler ko'rinishida uzatiladi. ATM tarmoqlarida tarmoq qurilishlari uchun juda keng imkoniyatlar mavjud va ma'lumotlar almashinuvi tezligi yuqori darajada ta'minlanadi. Shuningdek, ularda ma'lumotlarni qayta ishlash va aniqlash imkoniyatlari bor.

Qisqa aytganda, Frame Relay va ATM texnologiyalari global kompyuter tarmoqlarida ma'lumotlarni uzatish uchun ishlatiladigan tanlagichli uzatish protokollari hisoblanadi. Ularning har biri xususiyatlarga ega va maqsadiga qarab tanlanishi kerak.

Simsiz lokal tarmoqlar - IEEE 802.11 standarti. IEEE 802.11 lokal tarmoqlarining topologiyalari va protokollari steki

IEEE 802.11 standarti, kabellik uzatish va shablonli tarmoqlardan foydalanmagan tashqi antenalar orqali uzatish protokollari hisoblanadi. Bu protokolga asosan, Wi-Fi deb ataladigan to'liq noma'lum yoki bepul internet servislariga ulanishning asosiy usullaridan biri hisoblanadi.

IEEE 802.11 standarti, odatda WLAN (Wireless Local Area Network) yoki WiFi deb ataladigan simsiz lokal tarmoqlarda ishlatiladi. Bu tarmoqlar uchun to'liq noma'lum, hajmi kichik yoki ko'p foydalanuvchilari bo'lgan tarmoqlar uchun juda mos keladi.

IEEE 802.11 standartining bir necha versiyalari mavjud. Asosiy versiyalari 802.11a, 802.11b, 802.11g, 802.11n, 802.11ac va 802.11ax versiyalari hisoblanadi. Har bir versiyada bir nechta tarmoq protokollari, tarmoq topologiyalari va uzatish shakllari ishlatilishi mumkin.

IEEE 802.11 standartida uchta asosiy topologiya mavjud:

Point-to-Point: Bu topologiyada faqat bitta punktdan boshqa punktga uzatish mavjud.

Point-to-Multipoint: Bu topologiyada bitta punktdan ko'p punktlarga uzatish amalga oshiriladi.

Infrastructure: Bu topologiyada bazis iste'molchisi (Access Point - AP) orqali barcha foydalanuvchilar AP orqali tarmoqqa ulanishni amalga oshiradi.

IEEE 802.11 standartida foydalaniladigan protokollar quyidagilarini o'z ichiga oladi:

Media Access Control (MAC): Bu protokol WLAN tarmoqlarida foydalaniladigan protokol hisoblanadi. Bu protokol ma'lumotlarni uzatish va almashinuvini ta'minlash uchun kerakli imkoniyatlarni ta'minlaydi.

Logical Link Control (LLC): Bu protokol Wi-Fi tarmoqlarida foydalaniladigan protokol hisoblanadi. Bu protokol, foydalanuvchilar o'rtasida ma'lumot almashinuvi amalga oshirish uchun yordam beradi.

Service Set Identifier (SSID): Bu protokol, foydalanuvchilar uchun tarmoq nomini aniqlash uchun ishlatiladi.

Extensible Authentication Protocol (EAP): Bu protokol, foydalanuvchilar o'rtasida autentifikatsiya qilish uchun kerakli tuzatishlar taklif qiladi.
OSI modeli va uning umumiy tavsifi.

OSI modeli (Open Systems Interconnection model) yozuvli ma’lumotlarni almashinuvini ta’minlash uchun standartlashtirilgan modeldir. Bu model asosan tarmoq kommunikatsiyalari tuzilishiga qarab ishlab chiqilgan va ma’lumot almashinuvining xususiyatlari, tuzilishini va tizim yordamchi qurilmalarning ishlashini ta’minlashga mo’ljallangan.

OSI modeli, tarmoqlar orasida almashinuvni tashkil qilish uchun bir necha funksiyalarni tavsiflashdan iborat. Bunda har bir funksiya o'z o'rnida turadi va ma'lumotni o'z o'rniga o'tkazish, ishlov berish va qabul qilishni ta'minlaydi. OSI modelida yozuvli ma'lumotlarni almashinuvi quyidagi 7 sathdan iborat:

Physical Layer (Fizikaviy sath): Bu sath yozuvni fizikaviy tarmoqga (ko'rsatkichlar, o'tkazuvchilar, kabel va yorqinlar) o'tkazishda ishlatiladi.

Data Link Layer (Ma’lumotlar havolasining sathi): Bu sathda ma’lumotlar qayta ishlanadi va bitta tarmoqdan boshqasiga yuboriladi. Bu sathda ma’lumotlar uzatilishi va qayta ishlanishi to'g'risidagi xatolarni aniqlash uchun CRC (Cyclic Redundancy Check) va MAC (Media Access Control) protokollari ishlatiladi.

Network Layer (Tarmoq sathi): Bu sathda ma'lumotlar tarmoqning manzilini aniqlash uchun ishlatiladi. Bu sathda IP (Internet Protocol) protokol ishlatiladi.

Transport Layer (Uzatish sathi): Bu sathda ma'lumotlar tarmoqqa qanday uzatilishini aniqlash uchun ishlatiladi. Bu sathda UDP (User Datagram Protocol) va TCP (Transmission Control Protocol) protokollari ishlatiladi.

Session Layer (Seansiya sathi): Bu sathda ma'lumot almashinuvi uchun aylanma tashkil etiladi va ma'lumotlar almashinuvini boshqarish uchun ishlatiladi.

Presentation Layer (Prezentatsiya sathi): Bu sathda yozuvlar, tasvirlar va boshqa ma'lumotlar alohida ko'rinishga keltiriladi.

Application Layer (Ilovachi sathi): Bu sathda foydalanuvchilar uchun ilovalar ishga tushiriladi va ularga imkoniyat beriladi yoki alohida ko'rinishda tasvirlanadi.

IP-paket va uning tuzilishi.

IP (Internet Protocol) paket, ma'lumotlar almashinuvining tarmoq sathlarida uzatilishida ishlatiladigan standart protokoldir. IP paketlari, ma'lumot almashinuvini tuzilishi bo'yicha tarmoq sathlarida yuboriladi. Biror bir hostdan boshqa hostga ma'lumotlar IP paketlarida yuboriladi.

IP paketlar, tarmoqning tuzilishi bo'yicha "hujjat" deb nomlanadigan keyingi sathning (Network Layer) asosiy qismi hisoblanadi. IP paketlari quyidagi tuzilishga ega:

Sariq (header) qismi: IP paketining sarlavhasini tashkil etadi. Bu qisimda, paketning manzili, manzilining maqsadi, paket hajmi, yashirin so'zlar (qavs, fragmentlar) kabi muhim ma'lumotlar mavjud.

Ko'k (payload) qismi: IP paketida uzatilayotgan ma'lumotlarning o'zini tashkil etadi. Bu qismda, ma'lumotlar ilova sathidan (Application Layer) keladi.

IP paketning sarlavhasi (header) quyidagi ma'lumotlarni o'z ichiga oladi:

Version: IP ning versiyasi. Hozirgi kunda ko'plab tarmoqlarda IPv4 va IPv6 versiyalari ishlatiladi.
Header Length: Sariq qismining uzunligi baytida.
Type of Service (TOS): Ma'lumotlarga xizmat ko'rsatish uchun xizmat sifatini ko'rsatadi.
Total Length: IP paketning butun hajmi.
Identification: Fragmentlangan IP paketlarini ajratish uchun foydalaniladi.
Flags: Fragmentlangan IP paketlarida qo'llaniladi.
Fragment Offset: Fragmentlangan IP paketlarini birlashtirishda foydalaniladi.
Time to Live (TTL): Paketning o'tish muddati. Har tiklama (hop)da bir qilinadigan kamaytirish hisoblanadi.
Protocol: Transport sathi protokolining turi (TCP yoki UDP).
Header Checksum: Sariq qismidagi xatolarini aniqlash uchun foydalaniladi.
Source IP Address: Yuboruvchi IP manzili.
Destination IP Address: Qabul qiluvchi IP manzili.
IP paketlari, tarmoq sathlarida yuborilishida, tarmoqni boshqarish uchun ishlatiladigan marshrutizatorlar tomonidan aniqlanadi va ularga mos keladigan qatorga yo'naltiriladi.
3G (UMTS va WCDMA), 4G (WiMAX va LTE) mobil tarmoqlari

Mobil tarmoqlar, ularga qo'shimcha mobil xizmatlarni taqdim etish uchun ishlatiladigan tarmoq tizimlari hisoblanadi. Bu tarmoqlar, o'rtacha foydalanuvchilarga mobil aloqa, internet xizmatlari, SMS va MMS xizmatlari, multimedia va boshqa xizmatlarni taqdim etishga imkon beradi.

3G (3rd Generation) - mobil tarmoqlar, ilgari ishlatilgan 2G tarmoqlaridan farqli ravishda, batafsil ma'lumot almashish va internet xizmatlarini o'z ichiga oladi. UMTS (Universal Mobile Telecommunications System) va WCDMA (Wideband Code Division Multiple Access) - 3G mobil tarmoq texnologiyalari hisoblanadi. Bu tarmoqlarda, foydalanuvchilar ma'lumotlarni qo'shimcha ta'minotli 3G mobil aloqa orqali almashishadi. 3G tarmoqlarida, yuqori tezlikda ma'lumot almashish va internet xizmatlarini olish mumkin.

4G (4th Generation) - mobil tarmoqlar, 3G tarmoqlardan ancha yuqori tezlik va ishlov berish imkonini beradi. 4G tarmoqlarining bir qancha versiyalari mavjud, ular orasida WiMAX (Worldwide Interoperability for Microwave Access) va LTE (Long-Term Evolution) kabi texnologiyalar keng tarqalgan. Bu tarmoqlarda foydalanuvchilar, yuqori tezlikda internet xizmatlaridan foydalanish, multimediya xizmatlarini taqdim etish va boshqa xizmatlardan foydalanish imkoniyatiga ega.

LTE (Long-Term Evolution) - 4G mobil tarmoqlari, yuqori tezlikli internet xizmatlarini o'z ichiga oladi. LTE, asosan mobil aloqa operatorlari tomonidan ishlatiladi va 3G tarmoqlariga nisbatan ko'p marta tezlik va ishlov berish imkonini taqdim etadi. LTE, IP-paketlarini ishlov berish uchun foydalanadi va foydalanuvchilar uchun yuqori tezlikli internet xizmatlarini o'z ichiga oladi.

WiMAX (Worldwide Interoperability for Microwave Access) - 4G mobil tarmoqlari, yuqori tezlikli internet xizmatlarini o'z ichiga oladi. Bu tarmoqlar, wireless mikrovolna frekvensiyalarida ishlaydigan point-to-multipoint tarmoq tizimlari hisoblanadi. WiMAX, Internet xizmatlarini o'z ichiga oladi va qurilma o'rtasida shirin banda tarmoq aloqalari orqali ma'lumot almashish imkonini taqdim etadi.

Tarmoq protokollari hususiyatlari

Tarmoq protokollari, bir yoki birlashgan tarmoq elementlari orasidagi axborot almashishini tashkil etuvchi qoidalar va protseduralar jamlanmasidir. Protokollar, axborotni yuborish va qabul qilishni, tahlil qilishni, xatolar bilan boshqarishni va tarmoqni boshqarishni tashkil etish maqsadida ishlatiladi.

Protokollarning hususiyatlari quyidagilar bo‘lishi mumkin:

Tuzilishi: Protokollarning tuzilishi, maqsadi va ishlash prinsiplari yondashuvchi ma'lumotlar bilan birlikda, ishlab chiqilishi mumkin. Shu sababli, mos keladigan protokolni topish uchun, tarmoqni ishga tushirishga ko‘proq tushunishingiz zarur.

Port: Port, protokolning maqsadiga qarab yaratilgan axborot almashuvi yollanadigan protocol xizmatining o'ziga tegishli tanlash sanoati. Amalda, bitta tarmoqda bir nechta portlar mavjud bo'lishi mumkin va ular har biri alohida xizmatning ajratilganligini bildiradi.

Tahlil etish: Protokollar qabul qilayotgan axborotni tahlil qilish imkonini beradi. Mos keladigan protokolni tahlil qilish, odatda, mos keladigan xatolarni aniqlash, tarmoq elementlarining xususiyatlarini aniqlash, tarmoqdagi trafikni monitoring qilish va tarmoqni boshqarishni osonlashtirish uchun juda muhimdir.

Xavfsizlik: Protokollar, axborotni xavfsiz ravishda yuborish va qabul qilishni ta'minlashda xizmat qiladi. Xavfsizlik, xavfsiz tarzda axborot almashuvi tashkil etish, tarmoqdagi xavfsizlik tizimini amalga oshirish, tarmoq foydalanuvchilari uchun xavfsizlikni ta'minlash uchun keng tarqalgan protokollarning asosiy hususiyatidir.

Tarmoqni boshqarish: Protokollar, tarmoqni boshqarishni ta'minlash uchun protokollarga ixtiyoriy huquq bera oladigan boshqa protokollarga ta'sir ko'rsatishi mumkin. Shu sababli, mos keladigan tarmoqni boshqarish protokolini tanlash, tarmoqni yaxshi boshqarish va xavfsizlikni ta'minlashda muhimdir.

Tarmoq turlari va qurilmalari
Tarmoq turlari ko'p va ularning har birida o'ziga xos qurilmalar mavjud. Quyidagi tarmoq turlaridan ba'zilari:

Lokal tarmoq (LAN): Shu tarmoqda odatda bir nechta kompyuterlar, printerlar, serverlar va boshqa qurilmalar bir-biriga bog'liq bulishi mumkin. Bu tarmoq turi ko'p qatlamli kommutatsion va uzatish qurilmalaridan foydalanadi. Mavjud LAN turlari, masalan, Ethernet, Token Ring, FDDI va boshqalar.

Simkarta tarmoqi (PAN): Bu tarmoq shaxsiy qurilmalar (masalan, smartfon, planshet, smart watch) o'rtasida aloqani ta'minlash uchun ishlatiladi. Simkarta tarmoqi, Bluetooth, Zigbee, NFC va boshqa texnologiyalar orqali amalga oshirilishi mumkin.

Mintaqaviy tarmoq (MAN): Mintaqaviy tarmoq, ko'pgina kompyuterlarga, ofis va binolarga aloqani ta'minlash uchun ishlatiladi. Mintaqaviy tarmoq, bir qancha LAN-larni bog'laydi va ularga uy-tezlikli aloqani ta'minlaydi. Bunday tarmoqlar, barcha shahar yoki mintaqalarni o'z ichiga oladi.

Global tarmoq (WAN): Global tarmoqlar, dunyodagi barcha tarmoqlarni ularga ulangan aloqalar orqali bog'laydi. Bu tarmoq turi, uyga kirasiz va korxona tarmoqlari kabi kichik tarmoqlardan, masalan, internetga ulangan tarmoqlarga qadar turli miqdorlarda bo'lishi mumkin.

Tarmoqlarning qurilmasi esa quyidagilar bo'lishi mumkin:

Kompyuterlar: Kompyuterlar, tarmoqning asosiy qismlaridan biridir. Bu qurilmalar aloqani qabul qilish, nashr qilish va ushbu tarmoqdagi boshqa qurilmalar bilan axborot almashish uchun yordam beradi.

Serverlar: Serverlar, qurilmalar va axborotlar jamlanib, ularga bevosita kirishga ruxsat beradigan maxsus tizimlarga ega. Ushbu qurilmalar, foydalanuvchilar, qurilmalar yoki internet orqali ularga ulangan qurilmalar bilan aloqani tashkil etish uchun ishlatiladi.

Kommutatorlar: Kommutatorlar, tarmoqdagi ma'lum bir nukusni (kompyuter, printer, server, va hokazo) qabul qiladi va ushbu ma'lumotni tarmoqdagi maxsus manzillar bilan ulashishni taminlaydi.
TCP/IP steki sathlari protokollari hususiyatlari

TCP/IP steki, bir necha tarmoq protokollari o'z ichiga olgan va internetda ma'lumot almashishni amalga oshiradigan tarmoq protokollarini umumiy xususiyatlarini ta'minlaydi. Stak protokollar orasida eng mashhur olanlari IP, TCP va UDP hisoblanadi.

IP (Internet Protocol) - bu protokol internetda ma'lumot almashishni bajaradi. Bu protokol paket tuzilishida ma'lumotlarni yo'nalish joyi (manzil) va undagi yuboruvchi (muxarrir) ma'lumotlarni tavsif qiladi.
TCP (Transmission Control Protocol) - bu protokol aloqa uzatishda qattiq bog'lanish (connection-oriented) xizmatlarni ta'minlaydi. Bu protokol yuboruvchidan ma'lumotlarni to'g'ri olinib olinmaganligini tekshiradi va noto'g'ri ma'lumotlarni qayta yuborishni bajargan holda ma'lumot almashishni amalga oshiradi.
UDP (User Datagram Protocol) - bu protokol ma'lumot almashishning noto'g'ri olinib olinmaganligi va yuborilgan ma'lumotlarning tartibini ta'minlashni talab qilmaydi. Bu protokol tez vaqtda odatda ma'lumot almashish uchun ishlatiladi.
Boshqa ko'p tarmoq protokollari mavjud, masalan ICMP (Internet Control Message Protocol), DNS (Domain Name System), SMTP (Simple Mail Transfer Protocol) va boshqalar. Barcha bu protokollar internetda ma'lumot almashishning bir qismi bo'lib, ma'lumotlar xizmatni bajarishda talab qilinadigan xususiyatlar (masalan, xatolar yoki paketlarning yo'nalishida o'zgarishlar)ni bajarishda yordam beradi.

Global kompyuter tarmoqlari va ularda ko‘rsatiladigan transport xizmatlari.

Global kompyuter tarmoqlari internet orqali dunyoning bir nechta qit'alaridagi tarmoqlarning bir-biri bilan bog'lanishini ta'minlaydi. Bu tarmoqlar orqali ma'lumot almashish uchun bir nechta transport xizmatlari mavjud.

Eng mashhur transport xizmatlari quyidagilar hisoblanadi:

Transmission Control Protocol (TCP) - bu tarmoq protokoli ma'lumot almashishda bog'lanish (connection-oriented) xizmatni ta'minlaydi. Bu protokol ma'lumotlar to'g'ri yetib olinganligini tekshiradi va bir nechta paketlar yuborish orqali ma'lumot almashishni bajargan holda istiqomat qiladi. Bu protokol aloqa hato va qattiq bog'lanishni ta'minlaydi.

User Datagram Protocol (UDP) - bu tarmoq protokoli ma'lumot almashishda bog'lanishsiz (connectionless) xizmatni ta'minlaydi. Bu protokol ma'lumot almashish uchun yuksek tezlik va minimal uzoq masofani ta'minlaydi. Bu protokol paketlar yetib olinganligini tekshirishga qodir emas va ma'lumot yuborishda biror hato sodir bo'lishi mumkin.

Internet Protocol (IP) - bu tarmoq protokoli ma'lumot almashish uchun asosiy protokol hisoblanadi. Bu protokol ma'lumotlarni yuborishda paketlar shaklida yuboriladi. Bu protokol paketlar tarmoq ustida yo'nalish joyi (manzil) va undagi yuboruvchi (muxarrir) ma'lumotlarni tavsif qiladi.

Internet Control Message Protocol (ICMP) - bu tarmoq protokoli xatolarni aniqlash uchun ishlatiladi. Bu protokol xato ma'lumotlari va hatoni tushuntiruvchi ma'lumotlarni o'z ichiga oladi. Bu protokol tarmoq ustida yo'nalish joyi (manzil) va undagi yuboruvchi (muxarrir) ma'lumotlarni tavsif qiladi.

Bu transport xizmatlari internetdagi ma'lumot almashish tizimlarining yaxshi ishlayishini ta'minlaydi va bir-biriga bog'liq xizmatlarni ta'minlashda ham yordam beradi. TCP va UDP kabi transport protokollar orqali ma'lumotlar to'g'ri va to'g'risiz tarzda yetkazilishi mumkin. IP protokoli internetdagi eng muhim protokol hisoblanadi, chunki bu protokol tarmoq ustida paketlarni yuborish uchun yordam beradi.
5 G mobil tarmoqlari
5G mobil tarmoqlar, o‘z navbatida, 4Gdan ko‘ra yanada tez va yuqori tezlikli internet uchun mo‘ljallangan. 5G tarmoqning asosiy maqsadi tezlik va bog‘lanishning moslashtirilganligini yaxshilashdir.

5G tarmoq, 4Gga nisbatan ko‘proq frekansdan foydalanadi va shu sababli yanada tez va sinfsiz bog‘lanishning moslashtirilganligini ta’minlaydi. Bu esa yuqori tezlikda, yanada ham katta miqdorda ma’lumot o‘tkazish imkoniyatini beradi. 5G tarmoqlar yana katta hissa bo‘yicha bog‘lanishni ta’minlaydi, shuningdek, IoT qurilmalarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri qo‘llab-quvvatlaydi va yangi xizmatlarni taqdim etishga imkoniyat beradi.

5G tarmoqlarining boshqa xususiyatlari quyidagilardir:

O‘zaro almashuvchanligi yanada kuchaygan.

Eng yuqori tezlikda ma’lumot o‘tkazish uchun mo‘ljallangan.
IoT qurilmalarini ta’minlash uchun moslashtirilgan.
Sinfli bog‘lanish va shaxsiy tarmoq tuzilishi uchun mo‘ljallangan.
Yangi xizmatlarni taqdim etishga imkoniyat beradi.
5G tarmoqlar hozirda dunyoning bir qancha mintaqalarida ishlab chiqarilmoqda va ishlatilmoqda.

Transport tarmog‘ining PDH, SDH, SONET, DWDM texnologiyalari

Transport tarmoqlari, ma’lumotlarni o‘tkazishning amaliy vositalaridir. Bu tarmoqlar PDH (Plesiochronous Digital Hierarchy), SDH (Synchronous Digital Hierarchy), SONET (Synchronous Optical Network) va DWDM (Dense Wavelength Division Multiplexing) texnologiyalari orqali tuziladi.

PDH tarmoqlari, bitta yoki bir nechta chet el bilan aloqani o‘tkazish uchun ishlatiladi. Bu tarmoqning asosiy xususiyati, birinchi vaqt solishtirishiga ega bo‘lgan qurilmalarni o‘z ichiga olganligidir. Agar hujjat yoki ma’lumotlarni bir necha qatorlar orqali o‘tkazish kerak bo‘lsa, har bir qatorni alohida o‘tkazish tizimini o‘rnatish lozim bo‘ladi.

SDH tarmoqlari esa, eng yuqori tezlikda vaqt solishtirishiga ega bo‘lgan qurilmalar tizimini o‘z ichiga oladi. Bu tarmoqda ma’lumotlarni o‘tkazishning amalga oshirilish tezligi, PDHga nisbatan yanada yuqori vaqt solishtirish kengaytirilganligi sababli yanada yuqori darajada ishga tushiriladi.

SONET tarmoqlari esa, optik tarmoqlar uchun mo‘ljallangan tarmoqlardir. Ushbu tarmoqlar optik signalni uzoq masofalarga o‘tkazish uchun moslashtirilgan vaqt solishtirish tizimiga ega. SONET tarmoqlari tezlik va ishlab chiqarishning qulayligi sababli ko‘p masofalarga, shu jumladan mintaqalar orasida, ishlatiladi.

DWDM tarmoqlari esa, bir necha talaffuz qilinadigan sinflarda ko‘p kanallar yaratish orqali ko‘p masofali tarmoqni o‘tkazishni oshiradi. Bu tarmoqda har bir kanal o‘z alohida sinfida o‘tkaziladi va xususiyatlarini yaxshilashdirgan muhim vositalar ishlatiladi.

PDH, SDH, SONET va DWDM tarmoqlari foydalanish maqsadlari bo‘yicha turli turli tuzilgan va tarmoqlardagi ma’lumot o‘tkazish tezligi, moslashtirilishining qulayligi va havo vositasi orqali aloqaning eng yuqori darajada saqlanishi lozimligini bilan ishlatiladi.

Tarmoq topologiyalari: mesh, star, tree, bus, ring va 3-D torus.
Tarmoq topologiyalari, tarmoqni o‘rnatishning turli usullarini anglatadi. Biz to‘rt tarmoq topologiyasini ko‘rib chiqamiz:

Mesh topologiyasi: Bu tarmoq topologiyasi, har bir qurilma barcha boshqa qurilmalar bilan bog‘liq bo‘lib, undan ko‘proq xavfsizlikni ta’minlaydi. Ushbu topologiyada har bir qurilma o‘zaro bog‘lanish bilan yana ko‘p o‘rindikli tarmoq qurilmasi hosil qilinadi. Mesh topologiyasi bir necha manba, qabul qiluvchilar va boshqa qurilmalar uchun yaxshi xizmat ko‘rsatadi.

Star topologiyasi: Ushbu topologiyada, bir qurilma barcha boshqa qurilmalar bilan bog‘lanadi. Barcha ma'lumotlar o‘sha asosiy qurilma orqali o‘tadilar va undan boshqa qurilmalarga yetkaziladi. Star topologiyasi xavfsizlikni ta’minlashga imkon beradi va bittadan ko‘proq qurilmalarni ularga bog‘lashga imkon beradi.

Tree topologiyasi: Ushbu topologiyada bir nechta star topologiyalari bir-biri bilan bog‘liqligicha bog‘lanadi. Ushbu topologiyada katta tarmoqlar ko‘proq sonli bo‘lib, undan qat’i nazorat va tadbirlar ko‘rish imkoniyati oshadi.

Bus topologiyasi: Ushbu topologiyada, qurilmalar qatorning ikki tomonidan joylashgan bir ko‘chaga ulangan. Bitta qurilma to‘g‘ridan to‘g‘ri qatorga ulangan ma’lumotni boshqa qurilmalarga o‘tkazadi. Bus topologiyasi murakkab tarmoqlarga mos keladi.

Ring topologiyasi: Ushbu topologiyada, qurilmalar yagona halka bo‘yicha joylashgan. Har bir qurilma ma'lumotni halka orqali o‘tadi va undan boshqa qurilmalarga yetkaziladi. Ring topologiyasi murakkab tarmoqlarga mos keladi.

3-D torus topologiyasi: Ushbu topologiyada qurilmalar o‘zaro bog‘liq bo‘lib, undan ko‘p o‘rindikli tarmoq qurilmasi hosil qilinadi. 3-D torus topologiyasi murakkab tarmoqlar uchun mos keladi. Bu topologiyada barcha qurilmalar bir xil masofada joylashganligi uchun barcha qurilmalar bir-biri bilan teng masofada joylashadi.

MAN tarmog‘ida qo‘llaniladigan asosiy qurilmalar.

MAN (Metropolitan Area Network) tarmoqlari, bir necha geografik aloqa ustunligi yo‘q yoki ular o‘rtasida yarmarka orqali ulanish uchun ko‘plab ishlov berilgan. Ular keng qo‘llanishmaydigan geografik hududni ulash tarmoqlari (WAN) va kichik qo‘llanishli tarmoqlar (LAN) orasida joylashgan. MAN tarmoqlarining asosiy qurilmalari quyidagilardan iborat bo‘ladi:

Qo‘llanish tizimi: MAN tarmoqlari qo‘llanish tizimlari, ya’ni telefoniya, kabellash tarmoqlari, LAN va WAN tarmoqlariga aloqador bo‘lishlari mumkin.

Optik qurilmalar: Optik fiber tizimlaridan foydalanilgan MAN tarmoqlari, yuqori tezlikda ma’lumot uzatish uchun yaxshi bo‘ladi va uch to‘rtta kiyimli ulanishlarga yoki qopqonliklariga imkon beradi.

Kabellash: MAN tarmoqlarida uzun masofalarni boshqarish uchun qo‘llanadigan uzun uzunlikdagi kabellar ko‘p.

Reley stantsiyalari: MAN tarmoqlarida, reley stantsiyalari ma’lumotlarni uzatish uchun ishlatiladi va ular MAN tarmoqining tarmoq nazorati va boshqaruvini amalga oshirish uchun ishlatiladi.

Provayderlar: MAN tarmoqlari uchun provayderlar xizmat ko‘rsatish uchun ma’lumot tarmoqlarini yaratishlari mumkin.

Kompyuter tarmoqlarining standart texnologiyalari. Simli va simsiz tarmoq texnologiyalari, IEEE 802 (IEEE 802.3, 802.11) standartlari, mobil tarmoqlarining standartlari, zamonaviy tarmoqni loyihalash dasturlari.
Kompyuter tarmoqlarining standart texnologiyalari turli bo‘lishi mumkin, ular orasida simli va simsiz tarmoq texnologiyalari, mobil tarmoqlar va zamonaviy tarmoq loyihalash dasturlari kiritiladi.

IEEE (Institute of Electrical and Electronics Engineers) 802 standartlari kompyuter tarmoqlarida o‘z o‘rniga o‘tgan. Bu standartlar o‘z navbatida turli tarmoq xizmatlari va tarmoq protokollari, tarmoq interfeyslari va fizikaviy tarmoq qurilmalari uchun maxsus maqsadlar kuzatilgan. Bu standartlarning bir necha turli xususiyatlari mavjud, masalan, IEEE 802.3 (Ethernet) standarti simli tarmoq protokoliga asoslangan bo‘lib, internetga ulanish uchun keng tarqalgan. Bu standartlarning boshqa turlari shu jumladan IEEE 802.11 (Wi-Fi) standarti kabi simsiz tarmoqlar uchun ishlatiladi.

Mobil tarmoqlarning standartlari ham mavjud. Masalan, 3G tarmoqi (UMTS va WCDMA) va 4G tarmoqlari (LTE va WiMAX) foydalanuvchilarga tez yuklanuvchi va tez ma’lumot almashish imkoniyatini beradi.

Zamonaviy tarmoq loyihalash dasturlari esa tarmoq o‘rnatish va ushbu tarmoqni nazorat qilishga yordam beradi. Masalan, Cisco Packet Tracer dasturi bir qancha tarmoq ustidan tashkil etishni, tarmoqni nazorat qilishni va tarmoq ustida imkoniyatlar sinovini amalga oshirishni ta’minlaydi.

Barcha standartlar va loyihalash dasturlari o‘zlariga xos xususiyatlarga ega, lekin umumiy maqsadlari hamda kompyuter tarmoqlari yaratishda va ulardan foydalanishda muhim ahamiyat kasb etgan.

Kompyuter tarmoqlarining standart texnologiyalari. Simsiz tarmoq texnologiyalari, IEEE 802 ( 802.15, 802.16) standartlari, mobil tarmoqlarining standartlari, zamonaviy tarmoqni loyihalash dasturlari.

Simsiz tarmoq texnologiyalari, mobil tarmoqlar va zamonaviy tarmoqni loyihalash dasturlari, kompyuter tarmoqlarining standart texnologiyalaridan bir qatorini tashkil qiladi. Quyidagi standartlar, bu tarmoqlar uchun standart texnologiyalardan ba'zilaridir:

IEEE 802.15 - Bu, barcha birlashtirilgan ayol va IoT (Internet of Things) qurilmalari uchun loyihalangan standartlardan tashkil topgan. Bu standartlar qisqa masofali temirli va temirsiz tarmoqlarga yordam beradi. Masofaviy tarmoqlar, jumladan Bluetooth, Zigbee va Zigbee Pro standartlari, va temirsiz tarmoqlar, jumladan UWB va RFID standartlari kabi, tushuntirilgan.

IEEE 802.16 - Bu standart, masofali tarmoqlar uchun yaratilgan va 3G va 4G mobil tarmoqlariga alternativ sifatida taqdim etilgan. U, xavfsiz va yuqori tezlikdagi internetga ulanish imkoniyatini yaratadi. Bu standartning muhim davomida WiMAX standarti, bu ham 4G mobil tarmoqlariga alternativ sifatida taqdim etilgan.

Mobil tarmoqlar - Mobil tarmoqlar soni o'sayotganini ko'rsatadi va ular sonini uzaytirish uchun standartlar har kuni yaratilmoqda. 3G, 4G va hozirgi 5G standartlari, bu tarmoqlar uchun yaratilgan eng mashhur standartlardan ba'zilaridir. Bu standartlar, yuqori tezlikdagi internetga ulanish, shunchaki multimedia ma'lumotlarini yuklash va ko'chirish va ko'p qatlamli mustaqillikni ta'minlashga qodir.

Zamonaviy tarmoq loyihalash dasturlari - Zamonaviy tarmoq loyihalash dasturlari, tarmoq muhandislariga, tarmoq yaratuvchilariga va tarmoq xizmat ko'rsatuvchilariga loyihalash jarayonida yordam beradi. Bu dasturlar odatda tarmoq xavfsizligi, tarmoqni optimallashtirish va tarmoqni ta'minlashda ishlatiladi. Yagona misol, Cisco Packet Tracer, GNS3 va NS-3 kabi loyihalash dasturlarini ko'rsatish mumkin.
Lokal tarmoqlar (LAN) va ularning qurilish usullari.
Lokal tarmoqlar (Local Area Network yoki LAN) mahalliy tarmoqlar deb ham ataladi. Bunday tarmoqlar, bir nechta kompyuterlarni yoki ularning qurilmalarini (printerlar, skannerlar va h.k) bir-biriga bogʻlash uchun quriladi.

LAN tarmoqlari, bir qator vositalar yordamida aniqlanadi. Ularning muhim vositalari quyidagilardir:

Qurilish vositalari: Bu qurilmalar kompyuterlar, printerlar, modempoyinlar va switch'lar kabi qurilmalardan tashkil topadi. Bunday vositalar foydalanuvchilar orasida ma'lum ma'lumot almashishini ta'minlaydi.

Kommunikatsiya vositalari: Ularning asosiy vazifasi kompyuterlarning bitta qurilma orqali bir-biri bilan aloqalarini tashkil etishdir. Bunday vositalar asosan Ethernet (kabel) yoki Wi-Fi (simsiz) protokollari orqali tashkil etiladi.

Bog'lanish vositalari: Ularning muhim vositalari switch'lar, hub'lar va router'lar kabi qurilmalardir. Ular kompyuterlarni bitta tarmoqqa bog'lashni ta'minlaydi.

LAN tarmoqlari 2-xil turdagi vositalar orqali quriladi:

Kabel orqali qurilgan LAN: Bu tarmoqlar, bir nechta kompyuterlarni bir-biri bilan Ethernet kabeli yordamida bog'lashdan iborat. Ular, kompyuterlarni switch yoki hub orqali bir-biriga bog'lashni osonlashtiradi.

Simsiz (Wi-Fi) LAN: Bu tarmoqlar, bir nechta kompyuterlarni Wi-Fi protokol orqali bog'lashdan iborat. Ularda, bir Wi-Fi router tizimi orqali bir-biriga bog'lanish tuziladi.

IEEE (Institute of Electrical and Electronics Engineers)ning 802 standartlari, kabel va Wi-Fi LAN tarmoqlari uchun protokollarni ta'minlashda ishlatiladi. 802.3 protokol Ethernet kabel tarmoqlari uchun, 802.11 protokol esa Wi-Fi LAN tarmoqlari uchun ishlatiladi.

Bularning tavsifi quyidagicha:

802.3 Ethernet: Ushbu standart, kabel orqali bog'langan tarmoqlarni avtomatik ravishda aniqlash va kompyuterlarning bir-biri bilan ma'lumot almashishiga imkon beradi.

802.11 Wi-Fi: Ushbu standart, tarmoqni simdan ishlatishga imkon beradi va kompyuterlarning bir-biri bilan o'zaro aloqaga tushirishga imkon beradi.

IPv4 va IPv6 protokollari. IPv4vaIPv6 protokollari va ularning paket strukturalari. IPv4 v aIPv6 protokollarining imkoniyatlarini taqqoshlash va tahlilqilish.

IPv4 va IPv6 protokollari, Internet Protocol (IP) jadvalining ikki versiyasini ifodalaydi. IPv4 ilk versiyasi bo‘lib, keyinchalik IPv6 joriy qilingan yangi versiya bo‘lib, IPv4-ga o‘xshash funksiyalarga ega bo‘lgan IP versiyasi hisoblanadi.

IPv4 va IPv6 protokollari IP manba manzarasini uzatish uchun ishlatiladi va har bir IP manzili bilan bog‘liq hisob-kitoblarni o‘tkazadi. IPv4-da 32 bitlik manzil ishlatiladi, shu sababli ham manba manzarasini yagona IP manzili bilan aks ettirishga qiyinliklar tug‘ildi. IPv6-da 128 bitlik manzil ishlatiladi, bu esa bir necha trilyon ta manzil ishlatish imkoniyatini yaratadi.

IPv4 va IPv6 protokollari o‘zaro o‘zgaruvchilarning xilma-xilligi, paketning qurilishi va yuborilish usullari o‘rtasida farq qiladi. IPv4-paket yig‘indisi 20 baytdan (va qo‘shimcha qismlar bilan 60 baytga) yuqori emas, IPv6 esa paket yig‘indisi 40 baytdan (va qo‘shimcha qismlar bilan 60 baytga) yuqori.

IPv4 tarmoq boshqaruv protokollari kabi tarmoq boshqaruv funksiyalari ham mavjud, masalan, ICMP (Internet Control Message Protocol) va ARP (Address Resolution Protocol). IPv6-da esa ICMPv6 va NDP (Neighbor Discovery Protocol) ishlatiladi.

IPv6, IPv4-ga qaraganda yuqori xavfsizlikni ta’minlaydi. IPv6-da IP manzillari avtomatik ravishda yaratiladi va IPv6 paketlarida yuboruvchi va qabul qiluvchi manzil bilan xavfsizlik uchun aholi uchun shifrlash (encryption) kabi yana qo‘shimcha xavfsizlik tizimlari mavjud.

IPv6-da alohida tarmoqning eng yaxshi nusxasini aniqlash uchun yana yana soddalashgan QoS (Quality of Service) xususiyatlari ham mavjud. Masalan, IPv6-paketlarida tarmoqning ishlab chiqarish tezligi (traffic prioritization) va yuboruvchi yoki qabul qiluvchi asosida belgilangan tizimlar (policy-based routing) kabi xususiyatlar ishlatilishi mumkin.

Abonent kirish tarmoqlari. PON, xDSL, 3G/4G, kabelli internet

Abonent kirish tarmoqlari, internet xizmatlarining foydalanuvchilarga yetkazilishi uchun ishlatiladigan tarmoqlardir. Bu tarmoqlar orqali foydalanuvchilar internetga kirish imkoniyatiga ega bo'ladi.

PON (Passive Optical Network) - Bu tarmoq tekshirilmas xususiyatlarga ega va yuqori tezlikda internet tarqatishni ta'minlaydi. Tarmoq asosida optik kabeldan foydalaniladi va bir necha yuzlab foydalanuvchilarga xizmat ko'rsatish imkoniyatiga ega. Bu tarmoqning afzalliklari orasida yuqori tezlik, ishlovchi yuzasi yomon emasligi va qurilish osonligi kabi imkoniyatlar keltirilishi mumkin.

xDSL (Digital Subscriber Line) - Bu tarmoq, kabel orqali internetga kirishning eng ko'p foydalaniladigan usullaridan biri hisoblanadi. Tarmoq xizmat ko'rsatuvchisi tomonidan foydalanuvchi bilan uzunlikdagi ko'rsatkichlar kabi ko'rsatkichlarga ega bo'ladi va internetni uzatish uchun kabeldan foydalaniladi. Bu tarmoqning afzalliklari orasida oson qurilish, ishlovchi yuzasi sifatli va tezligi kabi imkoniyatlar keltirilishi mumkin.

3G/4G - Bu tarmoq mobil aloqa tarmoqlari orqali internetga kirishning qulay va oddiy usullaridan biridir. Bu tarmoqning afzalliklari orasida yuqori tezlik, mobil xizmat ko'rsatishni ta'minlash imkoniyati, ishlovchi yuzasi sifatli va oddiyligi kabi imkoniyatlar keltirilishi mumkin.

Kabelli internet - Bu tarmoqning asosiy afzalligi xizmat ko'rsatuvchilarning internetni ko'rsatish uchun ko'p qatlamli kabellarni ishlatishidir. Bu tarmoqning afzalliklari orasida ko'p xonalarga internet uzatish imkoniyati, yuqori tezlik va ishlovchi yuzasi sifatli kabi imkoniyatlar keltirilishi mumkin.

Simsiz sensor tarmoqlari, xizmatlari va qo‘llanilish sohalari. Sensor tarmoqlarining qurilish usullari, qo‘llaniladigan texnologiyalari va protokollari

Simsiz sensor tarmoqlari (Wireless Sensor Networks, WSN) ularning qurilishi va faoliyati ko'pincha mobaynida avtomatizatsiya sohalarida boshqa tarmoqlardan farqli bo'lib, ular odatda kam kuchli, noyob va oddiy qurilmalardan iborat. Bu qurilmalar oddiy sensorlar (to'plam sensorlar) yoki rasmlovchi kuchli sensorlar (kamera, mikrofon va h.k.) ishlatish orqali faoliyat yuritadilar.

Sensorlar, muhim ma'lumotlar to'plab, aniqlab chiqarish va tarqatish maqsadida ishlatiladilar. Ushbu tarmoqning keng qo'llanilishi va o'rni avtomatizatsiya sohasidagi muhim vazifalarni bajarishda. Misol uchun, sensor tarmoqlari turli xil sensorlar va qurilmalardan iborat bo'lishi mumkin, shular orasida:

Isitkichlar, atrof muhitning haroratini o'qish uchun;
G'ovaklar va suv sochuvchilar, suv miqdorini va xavfsizligini kuzatish uchun;
Tashqi yorug'lik va haqiqiylik sensorlari, qiymatlarini aniqlash va tarqatish uchun;
Xavfsizlik sensorlari, tashqi xavfsizlik holatlarini nazorat qilish uchun;
Xarakterli va mahalliy xavfsizlik sensorlari, o'zaro ko'chishni aniqlash va tarqatish uchun;
Yo'l harakatini va yo'nalishini kuzatish uchun GPS sensorlari;
Quvvat tarmoqlari va naqal qilish vositalari uchun xavfsizlik va monitoring;
Sensor tarmoqlari, protokollari va tizimlari bularni almashish uchun ishlatiladilar. Bu protokollar ma'lumotlar almashinuvi va sensor tarmoq ma'lumotlarining taqsimlanishini o'zlashtirish uchun yaratilgan.

Simsiz sensor tarmoqlari qurilish usullari, keng qo'llaniladigan texnologiyalari va protokollari quyidagilardir:

ZigBee - ular sensor tarmoqlari uchun simli va yuqori darajadagi qo'llaniladi, ZigBee ma'lumotlarni uzatish va IoT qurilmalarining birlashtirilishini ta'minlash uchun ishlatiladi;
Bluetooth - Ushbu texnologiya ma'lumotlarni ko'chirish uchun ishlatiladi va ilgari da turli xil sensorlar va ma'lumot qurilmalari uchun ishlatilgan;

Sensor tarmoqlarida ma’lumotlarini marshrutlash protokollariva MAC address tushunchasi. Simsiz sensor tarmoqlariga qo‘yiladigan talablar, axborot xavfsizligi va mavjud muammolari

Sensor tarmoqlari, muhim sensor ma'lumotlarini to'plab, analiz qilish va uni kerakli joyga jo'natish uchun ishlatiladigan tarmoqlardir. Bu tarmoqlar, bevosita internetga ulanmaydigan katta, yarmi moslashtirilgan yoki mesh tarmoqlari ko'rinishidagi tarmoqlardir.

Ma'lumotlarni sensor tarmoqlarida uzatish uchun, bir nechta ma'lumot yuborish protokollari ishlatiladi, masalan, ZigBee, Z-Wave, Bluetooth, Wi-Fi, LoRa, Sigfox va boshqalar. Bu protokollar, qo'llanilgan tarmoq usuli va xavfsizlik xususiyatlariga qarab tanlanadi.

Har bir sensorning bir nechta ma'lumot to'plama va yuborish joylari bo'lishi mumkin. Har bir joy, o'zining manziliga ega bo'lgan unikal MAC-mansabdor adresiga ega bo'ladi. Shunday qilib, ma'lumotlar yuborilish joyi va qabul qilinish joyi o'rtasida bunday unikal manzil tashlanadi.

Sensor tarmoqlariga qo'yilgan asosiy talablarga qarab, ular avtonom va batareyaga qo'yilgan bo'lishi kerak, shuning uchun, zaruriy energetik ta'minot tizimi ham bor. Axborot xavfsizligi ham muhim mavzu hisoblanadi, chunki sensor tarmoqlari yuqori miqdorda maxfiy va shaxsiy ma'lumotlarni uzatishini talab qilishi mumkin.

Mavjud muammolarning biri esa, sensor tarmoqlari ko'p sonli sensorlardan iborat bo'lishi sababli, tarmoqda sodda to'plangan ma'lumotlarning tahlili va aniq o'tkazilishi muammolarini hal qilishni talab qilishi mumkin.

IPv6 protokollari. Ularning xususiyatlari, IPv4 bilan integrallashuvi.

IPv6, IPv4-ning o'rniga kelgan yangi IPv6 (Internet Protocol Version 6) protokolining versiyasidir. IPv6 protokoli, IPv4-ning yorqinlanishi, yomonlanishi, bevosita yaqinlashishi yoki IPv4 tarmoqlari bilan ishlashni qiyinlashtiradigan muammolarni hal qilish uchun yaratilgan.

IPv6-ning boshqa xususiyatlari quyidagilardir:

Odatda, 128-bitlik manzil ko'rsatiladi, bundan ko'ra IPv4 da 32-bitlik manzillar ishlatiladi.

IPv6 manzillari 8 xonali sonlar tizimida ifodalangan. Masalan, 2001:0db8:85a3:0000:0000:8a2e:0370:7334.

IPv6 tarmog'i harakatlanishi uchun ICMPv6 (Internet Control Message Protocol version 6) va UDP (User Datagram Protocol) protokollari ishlatiladi.

IPv6 protokoli, IPv4-ning qilgan muammolarni hal qilish uchun bazi xususiyatlarga ega, masalan, IPv6-ning global manzillari uchun NAT (Network Address Translation) yoki puxta manzilga o'tish xizmati kerak emas.

IPv6-da ajoyib xavfsizlik xususiyatlarining o'ziga xosligi mavjud, masalan, IPv6 IPSec-ni o'z ichiga oladi.

IPv6 va IPv4 bir-biriga integrallashtirilishi kerak, chunki internetda hali ko'p joyda IPv4 tarmoqlari ishlayapti. Bu o'zgartirishni amalga oshirish uchun IPv6 va IPv4 ko'rsatkichlaridan iborat maxsus ko'rsatkichlar ishlatiladi.