Milliy reyting sinovlariga siz bilan oson tayyorlanamiz

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
XALQ TA’LIMIVAZIRLIGI
ANDIJON VILOYATI
XALQ TA’LIMIBOSHQARMASI
ANDIJON VILOYATIJALAQUDUQ TUMANI XALQ TA’LIMI
BO‘LIMI 22-MAKTAB ONA TILI VA ADBIYOT FANI O‘QITUVCHISI
MAVLUDA MEHMONOVANING
“MILLIY REYTING SINOVLARIGA SIZ BILAN OSON TAYYORLANAMIZ” MAVZUSIDAGI
USLUBIY QO‘LLANMA



Тuzuvchi:
MehmonovaMavluda - JalaquduqtumanXTB 22-maktabonatilivaadabiyotfanio‘qituvchisi
Таqrizchilar:

Ushbu uslubiy qo’llanma umumta’lim maktablari 9-sinf o‘quvchilarining ona tili fanidan milliy reyting sinovlariga tayyorgarlik ko’rish uchun o‘quvchilarning o‘qish savodxonligini oshirish, o’qiganlarini tahlil qilish va xulosa chiqara olish ko‘nikmalarini rivojlantirish uchun qo’shimcha didaktik material sifatida tayyorlandi.O‘qituvchi va o‘quvchilar orasida chuqur o‘rganishni targ‘ib qilishga qaratilgan.
Uslubiy qo‘llanma umumta’lim maktablari 9-sinf o‘quvchilarining ona tili fanidan reyting topshiriqlari sertifikatsiyasi asosida tuzilgan
Uslubiy qo’llanma umumta’lim maktablarining 9-sinf o‘quvchilari uchun mo‘ljallangan

KIRISH
“Najot ta’limda,najot tarbiyada,najot bilimda”
Sh.Mirziyoyev
Mamlakatimiz innovatsion taraqqiyot yoʼlida shiddat bilan rivojlanib borayotgan bir davrda kelajagimiz davomchilari boʼlmish yoshlarni ijodiy gʼoyalari va ijodkorligini har tomonlama qoʼllab-quvvatlash, ularning bilim, koʼnikma va malakalarini shakllantirish hamda ilgʼor xorijiy tajribalar, xalqaro mezon va talablar asosida baholash tizimini takomillashtirish, shu yoʼlda xalqaro tajribalarni oʼrganish, mavjud tizimni har tomonlama qiyosiy tahlil qilish, tegishli yoʼnalishdagi xalqaro va xorijiy tashkilotlar, agentliklar, ilmiy-tadqiqot muassasalari bilan yaqindan hamkorlik qilish muhim ahamiyatga egadir.
Kuni kecha Respublikamizning Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev selector yig’ilishida maktab ta’limi islohatining asosiy yo’nalishlaridan biri qilib O‘quvchining mantiqiy va ijodiy fikrlashi,berilgan masala bo‘yicha o‘quv dasturi bilan cheklangan qoidalardan tashqari,nostandart yechimlar berishini inobatga olish zarurligini” ta’kidlab o’tdi.Shunday ekan o‘quvchilarimizni mantiqiy fikrlashga o‘rgatishda milliy reyting sinovlarining ham o’rni alohida desak mubolag’a bo’lmaydi . Ushbu uslubiy tavsiya umumta’lim maktablari 9-sinf o‘quvchilarining ona tili fanidan milliy reyting testlariga tayyorgarlik ko‘rish uchun o‘quvchilarning imlo savodxonligini oshirish, o‘qiganlarini tahlil qilish va xulosa chiqara olish ko‘nikmalarini rivojlantirish uchun qo‘shimcha didaktik materiallar sifatida tayyorlandi.Qo‘llanma o‘qituvchi va o‘quvchilar orasida chuqur o‘rganishni targ‘ib qilishga qaratilgan.
Mazkur uslubiy qo’llanmada 9-sinf o‘quvchilarini ona tili fanidan reyting topshiriqlari spetsifikatsiyasi talablari asosida tuzilgan bo‘lib,o‘quvchilarning imloviy savodxonligi hamda kreaktiv fikrlash darajasini,bilish ,tahlil qilish,qo’llay olish ko‘nikma turlari asos qilib olindi.
Ushbu qo’llarma maktabimiz o‘quvchilarini milliy reyting sinovlariga tayyorgarlik ko’rishda amaliy qo‘llab ko‘rildi.
O‘quvchilar milliy reyting topshiriqlarini bajarishga tayyorgarlik ko‘rish asnosida xalqaro tadqiqotga ham tayyorgarlik ko‘rib boradilar.Biz o‘zimizning 9-sinf o‘quvchilari uchun ona tili fanidan reyting topshiriqlari spetsifikatsiyasi talablari asosida tuzilgan testlarimizni sizlarga xavola etamiz
Umumtaʼlim muassasalari rahbarlari, pedagoglar, oʼquvchilar foydalanishlari maqsadida, toʼplam koʼrinishiga keltirildi hamda foydalanish uchun taqdim etilmoqda.
Mazkur toʼplamdagi topshiriqlar oʼquvchilarning milliy reytingga tayyorgarlikka moʼljalangan boʼlib, undan pedagoglar, ota-onalar va oʼquvchilar mustaqil foydalanishlari mumkin.

Aluminiy
1855-yilda Parijda bo’lib o’tgan jahon ko’rgazmasida kumushsimon 12 bo’lak oq metal hammaning diqqat-e’tiborini o’ziga tortdi.U boshqa metallarga nisbatan yumshoq,oson eriydigan, kumishga o’xshagan ,lekin undan ancha yengil edi.Eng ajablanarlisi shunda ediki,ma’lum bo’lishicha bu metal hatto azaldan g’isht quyub kelingan oddiy loy tarkibida ham boredi. O‘sha vaqtlarda loy kumush deb atalgan metal tez-tez uchrab turadigan tog’ jinslaridan granit va basalt tarkibida ham bo’lgan. U tabiada tarqalishi bo’yicha kislorod va kremniydan keyin uchunchi o’rinda turgan.Bu hozirgi paytda hammaga ma’lum aluminiy edi.
Aluminiyning narxi dastlab kashf etilganda qimmat (oltindanarzonroq)bo’lib ,faqat zargarlik zeb- ziynatlari uchun ishlatilgan.Uni boksit rudasidan ajratib olish juda qiyin bo’lgan,chunki buning uchun juda ko’p elektr energiyasi kerak bo’lardi.U davrda hali elektr stansiyalari bo’lmagan .
Aluminiy 20-asr metali deb bejiz aytilmaydi.Usiz hozirgi zamon texnikasidagi eng ajoyib yutuqlarga erishib bo’lmas edi.Alyuminiy va uning qotishmalari aviasozlikda,suv osti qanotli kemalarini,yerning sun’iy yo’ldoshlarini qurishda ishlatiladi.Har qanday radiopriyomnik yoki televizorning ichida albatta aluminiydan yasalgan detallar bo’ladi.Aluminiydan elektr simi,idish –tovoqlar,konfetlar o’raladigan “zarqog’ozlar” va boshqa narsalar ishlanadi.

Birinchi savol:Birinchi ustunda matnda ajratib berilgan so’zlar berilgan. Ikkinchi ustunda shu so’zlarga antonim sinonim,paronim bo’lib kela oladigan birliklarni aniqlang va yuqoridagi tegishli doiralarni bo’yang.
1)oddiy 2)suv 3)qimmat 4)yumshoq	A)qattiq B)xushnud C)sodda D)obi hayot E)arzon

Ikkinchi savol: Alyuminiy qotishmalari aviasozlikda,suv osti qanotli kemalarini,yerning sun’iy yo‘ldoshlarini qurishda ishlatiladi.Ushbu gapda uyushib kelgan gap bo‘lagini qaysi turi qatnashgan (ikkita javob to’g’ri )

A)Aniqlovchi B) hol C)qaratqich aniqlovchi D)vositali to’ldiruvchi E)vositasiz to’ldiruvchi

Uchinchi savol:Berilgan fikrlarni matn asosida to’g’ri yoki noto’g’ri ekanligini tegishli ustunda ko’rsating va yuqoridagi tegishli doirani boyang.
	Tushunchalar	To’g’ri	Noto’g’ri
1	Tabiada tarqalishi bo’yicha kislorod va kremniydan keyin uchinchi o’rinda turgan.Bu hozirgi paytda hammaga ma’lum boksid rudasi edi
2	Eng ajablanarlisi shunda ediki, ma’lum bo’lishicha bu metall hatto azaldan g’isht quyib kelingan oddiy loy tarkibida ham bor edi.
3	Uni boksit rudasidan ajratib olish juda oson bo’lgan
4	Aluminiysiz hozirgi zamon texnikasidagi eng ajoyib yutuqlarga erishib bo’lmas edi.
5	Aluminiy va uning qotishmalari aviasozlikda,suv osti qanotli kemalarini,yerning sun’iy yo’ldoshlarini qurishda ishlatiladi

To’rtinchi savol: matnda qaysi so’zlarda imloviy xatolik uchraydi?(Avval so’zning matnda xato yozilgan varyantini ,so’ng shu so’zning to’g’ri yozilishini ko’rsating.Matnda 5 ta imloviy jihatdan xato yozilgan so’z berilgan

Beshinchi savol: Matndan kelib chiqi aluminiyning xossalarini yozing (10-15 ta so’z)

Aylana va doira
Atrofimizda dumaloq narsalar juda ko’p .Ularning ba’zilari doirani eslatadi.Bular- obinon va quymoq,medal va tangalar,limon bo’lagi… Yana boshqalar masalan ,halqa,velosiped g’ildiragi,uzik kabilar aylanaga juda o’xshaydi
Xo’sh ,birini aylanaga,birini doyiraga o’xshaydi, dedik.Aylananing doiradan nima farqi bor?Aylana bilan cheklangan narsalarning hammasi –doira .Aylana esa shu doiraning chetlarigina, xolos.
Aylana –faqat chiziq.Oq qog’oz ustiga dumaloq stakanni qo’yib,atrofidan qalam yurgizib chiqsak,hosil bo’lgan ingichka dumaloq chiziq aylana bo’ladi.Aylana chizish uchun sirkuldan ham foydalanish mumkun.
Doira -- yassi shakl,uni qirqib tayorlash mumkin.Hali chizgan aylanangizni atrofidan qaychi bilan qirib chiqsangiz,doira hosil bo’ladi.Doira va aylana “egizaklar,” “opa-singillardir”.Ular har doim birga ‘’yurishadi’’: aylana chizdingizmi-- doira xosil bo’ladi,doira qirqib oldingizmi—qaychi yurgan yo’l aylanani bildiradi.Sirkul qo’yiladigan yoki haligi knopka qadaladigan nuqta aylana va doira markazi hisoblanadi.Limon bo’lagi va velosiped g’ildiragi markazini topish oson.
Aylana va doira,ularning radyuslari va deometrlari haqida juda ko’p qiziqarli narsalarni hikoya qilish mumkin.

Birinchi savol:Birinchi ustunda matnda ajratib berilgan so’zlar berilgan. Ikkinchi ustunda shu so’zlarga antonim sinonim bo’lib kela oladigan birliklarni aniqlang va yuqoridagi tegishli doiralarni bo’yang.
1)opa 2)oq 3)oson 4)doira	A)aylana B)qiyin C)uka D)qora E)kech

Ikkinchi savol: Aylananing doiradan nima farqi bor?Ushbu gapning ifoda maqsadiga va tuzilishiga ko’ra turini aniqlang (ikkita javob to’g’ri )

A)Buyruq-istak gap B) So’roq gap C)qo’shma gap D)sodda gap E)bog’lovchisiz bog’langan qo’shma gap

Uchinchi savol:Berilgan fikrlarni matn asosida to’g’ri yoki noto’g’ri ekanligini tegishli ustunda ko’rsating va yuqoridagi tegishli doirani boyang.
	Tushunchalar	To’g’ri	Noto’g’ri
1	Halqa,velosiped g’ildiragi,uzuk kabilar aylanaga juda o’xshaydi .
2	Aylana doiraning cheti
3	Aylana chizish uchun sirkuldan ham foydalanish mumkin.
4	Atrofimizda dumaloq narsalar juda kam
5	Doira qirqib oldingizmi—qaychi yurgan yo’l aylanani bildirmaydi.

To’rtinchi savol: matnda qaysi so’zlarda imloviy xatolik uchraydi?(Avval so’zning matnda xato yozilgan varyantini ,so’ng shu so’zning to’g’ri yozilishini ko’rsating.Matnda 5 ta imloviy jihatdan xato yozilgan so’z berilgan

Beshinchi savol: Matn asosida aylanaga o‘xshash narsalarni yozing (17-20 ta so’z)

Eman
Tanasi uch –to’rt qulochli yolg’iz o’sgan emanni haybatli desa bo’ladi. Bunday ulkan daraxtning tagida qor-yomg’ir hamda quyosh nuridan bemalol saqlansa bo’ladi.Eman daraxti boshqa daraxtlardan kechroq gulaydi.
Eman 1000 yilgacha yashaydi.Dastlabki 80 yil ichida u ko’proq bo’yiga,keyin esa eniga o’sadi.Uning bo’yi 50 metrgacha yetadi .
Eman daraxtining tanasi baquvvatlashib,shox-shabbalari keng yoyilganda ulkan bo’lib ko’rinadi.Yong’oqidan endigina ko’karib chiqqan kichkina eman ko’chati esa boshqa butalarning tayanchiga muhtoj bo‘ladi.Shuning uchun ham o’rmonchilarning “Eman parvarish talab,yorug’sevar daraxt” deyishlari bejiz emas.Haqiqatan ham eman yorug’likni yaxshi ko’radi,yuqori qismi soyani yoqtirmaydi.Uning atrofida yosh eman, qayin,archa daraxtlari bo‘lsa,ayniqsa yaxshi o‘sadi.
Eman ulkan bo‘lgani bilan qattiq sovuqga chiday olmaydi.Kuchli issiqni ham xohlamaydi.O‘zbekistonda eman manzarali o‘simlik sifatida o‘stiriladi.
Eman daraxti qadimdan xo‘jalikda qadrlanadi.Eman yog‘ochi juda qattiq bo‘ladi.U suvda chirimaydi,shuning uchun undan ko‘riklar uchun qoziqoyoqlar ishlanadi.Eman yog‘ochidan kemalar va vagonlar yasashdan foydalaniladi,mustahkam uylar quriladi.Bochka taxtalari tayyorlanadi.emandan ajoyib parket yog‘ochlari ,chiroyli fanellar ishlanadi.
Yosh eman darahtining aprel oyida yig‘ib olingan postlog‘idan ichish va og‘iz chayush uchun shifobaxsh qaynatma tayyorlanadi.Eman po‘stlog‘I oshlovchi modda sifatida ishlatiladi.Yong‘og‘idan kraxmal va spirt olinadi,qovurib maydalab,kofe o’rnida foydalaniladi.

Birinchi savol:Birinchi ustunda matnda ajratib berilgan so’zlar berilgan. Ikkinchi ustunda shu so’zlarga antonim sinonim,paronim bo’lib kela oladigan birliklarni aniqlang va yuqoridagi tegishli doiralarni bo’yang.
1)qattiq 2)chiroyli 3)sovuq 4)yosh	A)xunuk B)qari C)qatiq D)iliq E)kech

Ikkinchi savol: Eman ulkan bo‘lgani bilan qattiq sovuqqa chiday olmaydiUshbu gapda yordamchi so’z turkumining qaysi turi qatnashgan (ikkita javob to’g’ri )

A)ko’makchi B) bog’lovchi C)teng bog’lovchi D)sof ko’makchi E)ayruv-chegaralov yuklamasi

Uchinchi savol:Berilgan fikrlarni matn asosida to’g’ri yoki noto’g’ri ekanligini tegishli ustunda ko’rsating va yuqoridagi tegishli doirani boyang.
	Tushunchalar	To’g’ri	Noto’g’ri
1	Eman daraxti boshqa daraxtlardan kechroq gullaydi.
2	Eman yog‘ochi juda yumshoq bo‘ladi.Suvda tez chiriydi.
3	Eman 100 yilgacha yashaydi.
4	Eman yog‘ochidan kemalar va vagonlar yasashdan foydalaniladi,mustahkam uylar quriladi.
5	Eman parvarish talab,yorug’sevar daraxt

To’rtinchi savol: matnda qaysi so’zlarda imloviy xatolik uchraydi?(Avval so’zning matnda xato yozilgan varyantini ,so’ng shu so’zning to’g’ri yozilishini ko’rsating.Matnda 5 ta imloviy jihatdan xato yozilgan so’z berilgan

Beshinchi savol: Matn asosida eman postlog’ining foydali tomonlarini yozing (20-25 ta so’z)

Qarchig‘ay
Dala,o‘rmon yoki daryo ustida uzoq vaqt ohista parvoz etayotgan yirik yirtqich qushni ko‘rganda qarchig‘ay ,deyishga shoshilmang.Hammaning ko’z oldida qarchig‘ay emas,kalxat uzoq vaqt uchib yurishi mumkin.
Qarchig‘ay –juda extiyotkor qush,shuning uchun uni ko‘rish qiyin .Ahyon-ahyonda o‘rmon uzra uning qattiq qichqirgan ovozini eshitib qolish mumkin.
Qarchig‘ay –epchil va tirishqoq o’rmon ovchsi.Uzoq vaqt pistirmada,qachon tiyin inidan chiqib qolishini yoki o‘rmon yoqasida qur qush bolalari bilan chiqishini poylap turadi.
Qarchig’ayning kuchli,keng va kalta qanoti hatto qalin o’rmon ichida ham o‘ljasini quvib yetishiga imkon beradi.qarchig‘ay uzun oyoqlarini oldinga cho‘zib, o‘tkir tirnoqlari bilan o‘ljasini ilib oladi.
Qarchig‘ay o‘rmon qushlari va hayvonlari uchun juda ayyor hamda xafvli dushman hisoblanadi.U uy parrandalariga ham hujum qilaveradi. Qarchig‘ay parrandalar boqiladigan joyga uchib keladi-da,qulay paytda shiddat bilan xujum qiladi.
Qarchig‘aylar o‘z uyalarini darxtlarga quradi,ko‘pincha boshqa qushlar uyasini egallab oladi.

Birinchi savol:Birinchi ustunda matnda ajratib berilgan so’zlar berilgan. Ikkinchi ustunda shu so’zlarga antonim sinonim,paronim bo’lib kela oladigan birliklarni aniqlang va yuqoridagi tegishli doiralarni bo’yang.
1)ehtiyotkor 2)uzoq 3)kuchli 4)do’st	A)dushman B)xushyor C)yaqin D)baquvvat E)kech

Ikkinchi savol: Qarchig‘ay –juda ehtiyotkor qush,shuning uchun uni ko‘rish qiyin.Ushbu gap qo’shma gaplarning qaysi turiga mansub qanday vosita yordamida xosil qilingan (ikkita javob to’g’ri )

A)bog’langan qo’shma gap B)ergashgan qo’shma gap C)shart mayli vositasida ergashgan qo’shma gap D)ko’makchili qurilmalar yordamida ergashgan qo’shma gap E)ayruv bog’lovchili bog’langan qo’shma gap

Uchinchi savol:Berilgan fikrlarni matn asosida to’g’ri yoki noto’g’ri ekanligini tegishli ustunda ko’rsating va yuqoridagi tegishli doirani boyang.
	Tushunchalar	To’g’ri	Noto’g’ri
1	Dala,o‘rmon yoki daryo ustida uzoq vaqt ohista parvoz etayotgan yirik yirtqich qush qarchig‘aydir
2	Qarchig’ayning kuchli,keng va kalta qanoti hatto qalin o’rmon ichida ham o‘ljasini quvib yetishiga imkon bermaydi.
3	Qarchig‘ay o‘rmon qushlari va hayvonlari uchun juda ayyor hamda xavfli dushman hisoblanadi
4	Qarchig‘aylar o‘z uyalarini darxtlarga quradi,ko‘pincha boshqa qushlar uyasini egallab oladi.
5	Qarchig‘ay –epchil va tirishqoq o’rmon ovchisi.

To’rtinchi savol: matnda qaysi so’zlarda imloviy xatolik uchraydi?(Avval so’zning matnda xato yozilgan varyantini ,so’ng shu so’zning to’g’ri yozilishini ko’rsating.Matnda 5 ta imloviy jihatdan xato yozilgan so’z berilgan

Beshinchi savol: Matn asosida qarchig‘ayni tashqi ko’rinishi haqidagi (dalil)ni yozing (20-25 ta so’z)

Kartoshka
Kartoshkaning asl vatani –Janubiy Amerika.Uni Janubiy Amerikani bosib olgan ispanlar 16-asirda (1565-yilda)Yevropaga olib kelganlar.Kartoshka 18-asr boshlarida Rossiyaga tarqaladi.Yevro’paliklar bu o‘lkadan talab olingan oltinlar va boshqa qimmatbaho buyumlar bilan birga o’sha davrgacha noma’lum bo’lgan allaqanday o‘simliklar tugunaklarini ham yelkanli kemada olib kelganlar.Uzoq vaqitgacha uni noyob deb hisoblab,undan tayyorlangan taomlar tansiq ovqat sifatida badavlat oilalarda ziyofat chog‘idagina tortilgan .
O’zbekistonda kartoshka 19-asrning o’rtalarida ekila boshladi.Bu yerda ham dasdlab yaxshi qabul qilinmadi.Lekin bug‘doy bo‘lmagan yillari,boshqa joylarda bo’lgani kabi ,O‘zbekistonda ham bu beor serhosil o’simlik asqotdi.Endilikda kartoshka jahonda eng keng tarqalgan ekin hisoblanadi.U 130 dan ortiq mamlakatda bir necha million gektar maydonga ekiladi.Kartoshka eng to‘yimli ovqat bo‘lishi bilan birga bug‘doy ,makkajo‘xori yoki sholi singari asosiy ekinlarning har biridan ko‘ra tezroq hosil beradi va uncha joy tanlamaydi.U Gollandiyada dambalar ortidagi dengiz sathidan past joylarda ham ,Himolay tog‘laridagi 4 ming metrdan balandroq sovuq joylarda ham bemalol o‘saveradi.
Kartoshkadan xilma –xil tavomlar va garnirlar tayyorlanadi.Uni butunligicha po’sti bilan suvda pishirib yoki har xil shaklda to‘g‘rab qovurib yeyish mumkin.Ayniqsa qo‘rtda ko‘mib pishirilgani juda mazali bo‘ladi.Kartoshkadan faqat ovqat sifatida foydalanilmaydi, u chorva uchun to‘yimli ozuqa hisoblanadi.Sanoatda kartoshkadan kraxmal,spirt,bo‘yoqlar olinadi.

Birinchi savol:Birinchi ustunda matnda ajratib berilgan so’zlar berilgan. Ikkinchi ustunda shu so’zlarga antonim sinonim,paronim bo’lib kela oladigan birliklarni aniqlang va yuqoridagi tegishli doiralarni bo’yang.
1)beor 2)yer 3)baland 4)kam	A)shirin B)orsiz C)zamin D)yuqori E)ortiq

Ikkinchi savol: Kartoshkadan xilma –xil taomlar va garnirlar tayyorlanadi..Ushbu gapdagi kesimning ifodalanishi va tuzilishiga ko’ra turini aniqlang (ikkita javob to’g’ri )

A)ot kesim B) fe’l kesim C)sodda kesim D)murakkab kesim E)uyushiq kesim

Uchinchi savol:Berilgan fikrlarni matn asosida to’g’ri yoki noto’g’ri ekanligini tegishli ustunda ko’rsating va yuqoridagi tegishli doirani boyang.
	Tushunchalar	To’g’ri	Noto’g’ri
1	Kartoshkaning asl vatani -Rossiya
2	Kartoshkadan tayyorlangan taomlar tansiq ovqat sifatida badavlat oilalarda ziyofat chog‘idagina tortilgan .
3	Himolay tog‘laridagi 4 ming metrdan pastroq sovuq joylarda ham bemalol o‘saveradi.
4	Sanoatda kartoshkadan kraxmal,spirt,bo‘yoqlar olinadi.
5	Asosiy ekinlarning har biridan ko‘ra tezroq hosil beradi

To’rtinchi savol: matnda qaysi so’zlarda imloviy xatolik uchraydi?(Avval so’zning matnda xato yozilgan varyantini ,so’ng shu so’zning to’g’ri yozilishini ko’rsating.Matnda 5 ta imloviy jihatdan xato yozilgan so’z berilgan

Beshinchi savol: Matn asosida kartoshkaning foydali tomonlarini yozing (15-20 ta so’z)

INSTINKT
Katta va kuchli losos (sulymonbaliq)sayozlanib qolgan daryo oqimining yuqorisiga zo‘r berib intiladi.Yonlarini toshlar tilib tashlamoqda ,suv arang yopib turgan oyquloqlari jon holatda titramoqda.Biroq baliqni orqaga,keng okeyanga qaytarishga qodir kuch yo‘q.Chunki u shu yerda uvuldiriqdan chiqqan,uning nasli ham shu yerda dunyoga kelishi kerak.Buni instinkt,ya’ni hayvonlarda nasldan naslga o’tib keluvchi xatti-harakatning “bosh rejasi” talab qiladi.Ayni manashu instinkt ayiqni qishlash uchun qulay uya topib, unga xazon to‘shashga majbur etadi.Asalari boshqa asalarilari qanday uya qurishini mutlaqo ko’rmagan bo‘lsa ham, buning udasidan chiqa oladi.
Hayot go‘yo o ‘qituvchi kabi,tirik qolish uchun og‘ir sharoitlarda nima qilish kerakligi to‘g‘risida har kuni xilma-xil muammolarni o’rtaga tashlaydi.Agar hayvonlar ko ‘p asrlar mobaynida aynan bir xil muammolarga duch kelaverishsa,ularni hal qilib o‘tirishmaydi. Hayvonlarda ularning xatti-harakatini boshqaradigan muayyan instinkt vujudga keladi.
Albatta bu juda qulay. Lekin u yoki bu hayvon yashaydigan sharoit o’zgarib turadi.Yangi sharoitda esa instinkt foyda emas ,aksincha zarar keltirishi mumkin.Masalan ,Amerika bizonlarida poda instinkti kuchli rivojlangan edi.Poda bolib yashaganda ayiq va bo‘rilardan saqlanish qulay bo‘lgan.Ammo miltiqli odam kelganida bu afzallik zararga aylanadi,chunki podadagi hayvonlarni otish juda oson bo’ladi.
Ha,istinkti ko‘r- ko‘rona tuyg‘u.U bazida hayvonni halokatga ham olib boradi,ammo hayvonot olami bu tuyg‘usiz yashay olmaydi.Instinkt tur uchun maqsadga muvofiq ,foydali xususiyatdir.

Birinchi savol:Birinchi ustunda matnda ajratib berilgan so’zlar berilgan. Ikkinchi ustunda shu so’zlarga antonim sinonim,paronim bo’lib kela oladigan birliklarni aniqlang va yuqoridagi tegishli doiralarni bo’yang.
1)asr 2)afzal 3)zarar 4)uya	A)shirin B)in C)abzal D)asir E)foyda

Ikkinchi savol: Instinkt tur uchun maqsadga muvofiq ,foydali xususiyatdir. Ushbu gapda yordamchi so’z turkumining qaysi turi qatnashgan (ikkita javob to’g’ri )

A) bog’lovchi B) ko’machi C)zidlov bog’lovchi D) sof ko’makchi E)ayruv-chegaralov yuklamasi

Uchinchi savol:Berilgan fikrlarni matn asosida to’g’ri yoki noto’g’ri ekanligini tegishli ustunda ko’rsating va yuqoridagi tegishli doirani boyang.
	Tushunchalar	To’g’ri	Noto’g’ri
1	Istinkti ko‘r- ko‘rona tuyg‘u.
2	Poda bo‘lib yashaganda ayiq va bo‘rilardan saqlanish qulay bo‘lgan.
3	Asalari boshqa asalarilari qanday uya qurishini ko’rmay turib, uya qurishni uddasidan chiqa olmaydi.
4	Amerika bizonlarida poda instinkti kuchli rivojlangan
5	Instinkt tur uchun maqsadga muvofiq ,foydali xususiyatdir.

To’rtinchi savol: matnda qaysi so’zlarda imloviy xatolik uchraydi?(Avval so’zning matnda xato yozilgan varyantini ,so’ng shu so’zning to’g’ri yozilishini ko’rsating.Matnda 5 ta imloviy jihatdan xato yozilgan so’z berilgan

Beshinchi savol: Matn asosida instinkt nima ekanligini haqida fikringizni yozing (20-25 ta so’z)

Beruniyning dam olish kunlari
Beruni yiliga ikki martagina dam olar ekan. Birinchisi –Navro’zi olam kirgan kuni,ikkinchisi bug‘doyga o‘roq tushganda…Dillarni xursand etib Navro’zi olam yetib kelgan kuni erta tongdanoq o’rinlaridan turub,yuvinib –taranib ,yaxshi liboslarni kiyib,qarindosh -urug’larni,kein yoru birodarlarini ziorat qilib,holisidan xabar olar ekanlar,ular bilan birga bo’lib suxbatlashar,hazil –mutoiba qilar,askiyalar aytishar ekanlar .Keyin to qosh qorayguncha qo’sh qo’shirar,yerga birinchi omoch solishda qatnashar,nihol ekishar ekan. Hol–ahvol so’raganlarga:”Dam olib,hayot lazzatini totib ko’rmoqdaman”,-deb javob berar ekanlar.Boshoqqa birinchi o’roq tushgan kuni ham dehqoncha libos kiyib olib,qo’llariga o’roq tutib azondan to kechgacha bug’doy o’rar ekanlar. Olimni ko’rgan –ketganlar bilan :”Horma ,bor bo’l ”,-qilishsa ham :”Dam olib,rizqimni teryapman ”,-deb javob berar ekanlar. Qarang –a,ulug’ alloma mutola,kitob yozish,tajriba o’tkazishdan yiliga ikki kun vaqt ajratib azondan to kechgacha qo’sh qo’shib, shudgor qilishni,o’roq o’rishni o’zi uchun dam olish deb bilar ekan .
Ha,Beruniy :”Bir daqiqa vaqtni behuda o’tkazganim,halok bo’lganim ”,-der ekan .

Birinchi savol:Birinchi ustunda matnda ajratib berilgan so’zlar berilgan. Ikkinchi ustunda shu so’zlarga antonim sinonim,paronim bo’lib kela oladigan birliklarni aniqlang va yuqoridagi tegishli doiralarni bo’yang.
1)alloma 2)libos 3)azon 4)xursand	A)shirin B)xushnud C)ustibosh D)olim E)kech

Ikkinchi savol: Beruniy yiliga ikki martagina dam olar ekan.Ushbu gapda yordamchi so’z turkumining qaysi turi qatnashgan (ikkita javob to’g’ri )

A)Aniqlov bog’lovchi B)yuklama C)ergashtiruv bog’lovchi D)ko’makchi E)ayruv-chegaralov yuklamasi

Uchinchi savol:Berilgan fikrlarni matn asosida to’g’ri yoki noto’g’ri ekanligini tegishli ustunda ko’rsating va yuqoridagi tegishli doirani boyang.
	Tushunchalar	To’g’ri	Noto’g’ri
1	Beruniy yiliga ikki martagina dam olar ekan.
2	Boshoqqa birinchi o’roq tushgan kuni ham yasanib chiroyli libos kiyib olib,kechga kitob o’qir edi
3	Olimni ko’rgan –ketganlar :”Horma ,bor bo’l”der edilar
4	Beruniy :”Bir daqiqa vaqtni behuda o’tkazganim,halok bo’lganim ”,-der ekan .
5	Dillarni xursand etib Navro’zi olam yetib kelgan kuni erta tongdanoq o’rinlaridan turib,yuvinib –taranib ,yaxshi liboslarni kiyib,qarindosh -urug’larni,keyin yoru birodarlarini ziyorat qilgani borardi.

To’rtinchi savol: matnda qaysi so’zlarda imloviy xatolik uchraydi?(Avval so’zning matnda xato yozilgan varyantini ,so’ng shu so’zning to’g’ri yozilishini ko’rsating.Matnda 5 ta imloviy jihatdan xato yozilgan so’z berilgan

Beshinchi savol: Matnning mazmuni nima haqida aniq fakt (dalil)ni yozing (20-25 ta so’z)

O’zbekiston Respublikasi
Geografk joylashuvi:O’zbekiston Respublikasi Amudaryo va Sirdaryo oralig’ida joylashgan maydoni 448,9 ming kv.km .Respublika chegarasi g’arbdan sharqga -1425km ,shimoldan janubga qadar 930 km.
Respublika shimolda va shimoliy –sharqda Qozog’iston Sharqda va janubiy -sharqda Qirg’iziston va Tojikiston ,g’arbda Turkmaniston janubida esa Afg’oniston bilan chegaradoshdir.Davlat chegarasining Afg’oniston bilan uzinligi -143 km.,Qozog’iston -2356,31km.Qirg’iziston 1476,12km.,Tojikiston -1283,2km. va Turkmaniston bilan 1831,49 km.
O’zbekiston iqlimi keskin o’zgaruvchan kontinental iqlmdir.Mintaqadagi kundzgi va tungi,yozgi va qishkihavo harorati keskin farqlidir.Yillik havo harorati +32*gacha ko’tariladi.Pasttekislik hududlarida -1000 mm.gacha yetadi.Yog’ingarchilik miqdori kam bo’lgani sababli,qishloq xo’jaligi sun’iy sug’orish tizimiga bog’liqdir.
Pasttekisliklar cho’l o’simliklari,tog’lari esa dasht,o’rmon va tog’ oldi yaylovlari o’simliklaridan iborat.Bobomiz Zahiriddin Muhammad Bobur o’zining “Boburnoma ”asrarida O’zbekiston Respublikasining viloyatlaridagi o’simliklar haqida ko’pgina ma’lumotlar berib o’tgan.Ayniqsa Andijonning qovuni mashhurligini ta’kidlagan.
Mamlakat faunasi juda turli-tumandir.Cho’llarda juda kamyob hisoblangan sayg’oq va uzunligi 1,5 metrga teng echkiemar,baland tog’larda esa qor barsi va tog’ echkisining noyob turlari uchraydi.

Birinchi savol:Birinchi ustunda matnda ajratib berilgan so’zlar berilgan. Ikkinchi ustunda shu so’zlarga antonim sinonim bo’lib kela oladigan birliklarni aniqlang va yuqoridagi tegishli doiralarni bo’yang.
1)shimol 2)yozgi 3)noyob 4)kunduzgi	A)shirin B)janub C)kamyob D)qishki E)tungi

Ikkinchi savol: Mintaqadagi kunduzgi va tungi,yozgi va qishki havo harorati keskin farqlidir.Ushbu gapda yordamchi so’z turkumining qaysi turi qatnashgan (ikkita javob to’g’ri )

A)teng bog’lovchi B) yuklama C)ergashtiruv bog’lovchi D)biriktiruv bog’lovchi E)ta’kid yuklamasi

Uchinchi savol:Berilgan fikrlarni matn asosida to’g’ri yoki noto’g’ri ekanligini tegishli ustunda ko’rsating va yuqoridagi tegishli doirani boyang.
	Tushunchalar	To’g’ri	Noto’g’ri
1	Respublika shimolda va shimoliy –sharqda Qirg’iziston bilan chegaradosh
2	O’zbekiston iqlimi keskin o’zgaruvchan kontinental iqlimdir.
3	Davlat chegarasining Afg’oniston bilan uzunligi -2356,31km,Qozog’iston -143km.
4	Yog’ingarchilik miqdori kam bo’lgani sababli,qishloq xo’jaligi sun’iy sug’orish tizimiga bog’liqdir.
5	Yillik havo harorati +32*gacha ko’tariladi.

To’rtinchi savol: matnda qaysi so’zlarda imloviy xatolik uchraydi?(Avval so’zning matnda xato yozilgan varyantini ,so’ng shu so’zning to’g’ri yozilishini ko’rsating.Matnda 5 ta imloviy jihatdan xato yozilgan so’z berilgan

Beshinchi savol: Matnda muallifi berilgan fakt (dalil)ni yozing (20-25 ta so’z)

______________________ ______________________________