Rivojlangan mamlakatlarda boshqa turdagi enirgiya zahiralari. Rivojlangan mamlakatlarda elektr energiyaning tarixi

Neft sanoati. Neftsiz hozirgi zamon iqtisodiyotini yuritish mumkin emas. Neft xom holida ishlatilmaydi. Qayta ishlash natijasida undan turli xil yoqilg’i, ya’ni kimyoviy mahsulotlar olinadi. Neftni qazib chiqarish xarajati ko’mimi qazib chiqarish xarajatidan o’rta hisobda 4 barobar kam. Milliy iqtisodiyotda neftdan keng foydalanish juda ko’p mablag’ni tejashga imkon beradi.
Mahsulot birligini olish (aytaylik, 1 tonna neft qazib chiqarish) uchun ketadigan pulda ifodalangan hamma xarajat mahsulot tannarxi deyiladi.
N eftning tannarxi u qanday chuqurlikdan olinayotganligidan ko’ra konning neftga qanchalik boyligiga bog’liq. Neft qazib olishning eng arzon usuli fontan usuli bo’lib, bunda neft quduqlardan kondagi bosim tufayli otilib chiqadi. Bosim kamaygan holda uni turli usullar bilan ko’tarib turiladi. Neftni nasoslar yordamida chiqarib olish ham keng tarqalgan. Gaz singari neftni ham quvurlar orqali yuborish uni tashishning eng arzon va xavfsiz usulidir (temiryo Ida tashishga nisbatan 4 barobar arzonga tushadi). Quvur transporti neftni iste’molchilarga bir maromda yetkazib berishni ta’minlaydi. Turli transport vositalariga ortish- tushirishdagi muqarrar isrofgarchilikka barham beriladi.
Ilgarigi vaqtda neft qayerda qazib chiqarilsa, o’sha yerda qayta ishlanar edi.
Hozirda neftni qayta ishlash sanoati mahsulotlari qayerda ko’p iste’mol qilinsa, neft o’sha yerga yetkazilib, qayta ishlanadi. Bunday qilinmasa, neft mahsulotlarining har bir turini yuborish uchun alohida quvurlar kerak bo’lib, transport xarajatlari qimmatlashib ketadi.
Qazib olinayotgan neftni Farg’ona va Oltiariq neft zavodlari qayta ishlashga ulgurolmay qoldi. Holbuki, mustaqillikkacha zavod quvvatidan to’la foydalanish maqsadida Turkrnanistondan temiryo’l orqali neft keltirilardi. Jarqo’rg’on konidan olinayotgan neftda moy va parafin ko’pligidan uni qayta ishlanmay, faqat yo’l qurilishida foydalaniladi.
Mamlakatimizda olib borilgan geologiya qidiruv ishlari natijasida ko’plab gazneft konlari topilmoqda. Jumladan, 1992-yilda Namangan viloyatida yirik Mingbuloq neft koni ochildi. Neftga bo’lgan ehtiyojning uzluksiz ortayotganligini hisobga olib, Buxoro viloyatida yiliga 5 mln tonna neftni qayta ishlay oladigan kombinat qurildi. Bu korxona 1997-yildan mahsulot bera boshladi. Hozir 50 turdan ortiq neft mahsulotlari ishlab chiqarilmoqda.
Rivojlanayotgan mamlakatlarda qayta tiklanadigan energiya boshqa barqaror bo'lmagan energiya manbalarini almashtirishga yordam berishi mumkin. Qayta tiklanadigan energiya texnologiyasi ba'zida tanqidchilar tomonidan qimmatbaho hashamatli buyum sifatida ko'rilgan va faqat boy odamlarda mavjuddir rivojlangan dunyo. Ushbu noto'g'ri nuqtai nazar ko'p yillar davomida saqlanib kelmoqda, ammo 2015 yilda qayta tiklanadigan energetikaga investitsiyalar yuqori bo'lgan birinchi yil bo'ldi rivojlanayotgan davlatlar, asosan Xitoy, Hindiston va Braziliyada 156 milliard dollar sarmoya yotqizdi.[1][o'lik havola ]
Rivojlanayotgan mamlakatlarning aksariyati mo'l-ko'l qayta tiklanadigan energiya resurslar, shu jumladan quyosh energiyasi, shamol kuchi, geotermik energiya va biomassa, shuningdek, ularni ishlatadigan nisbatan mehnat talab qiladigan tizimlarni ishlab chiqarish qobiliyati. Bunday energiya manbalarini rivojlantirish orqali rivojlanayotgan mamlakatlar neft va tabiiy gazga bo'lgan qaramligini kamaytirishi, narxlar ko'tarilishidan unchalik ta'sir qilmaydigan energiya portfellarini yaratishi mumkin. Ko'pgina hollarda, ushbu investitsiyalar qazilma yoqilg'i energiya tizimlariga qaraganda arzonroq bo'lishi mumkin.[2]
Alohida qishloq joylarda, elektr tarmog'i kengaytmalar ko'pincha iqtisodiy emas. Qayta tiklanadigan tarmoqdan tashqari texnologiyalar ga barqaror va tejamli alternativani taqdim etish dizel generatorlari aks holda bunday joylarda joylashtirilishi mumkin edi. Qayta tiklanadigan texnologiyalar, shuningdek, boshqa barqaror bo'lmagan energiya manbalarini almashtirishga yordam beradi kerosin lampalar va an'anaviy biomassa.[3]
Keniya soni bo'yicha dunyoda etakchi hisoblanadi quyosh energiyasi aholi jon boshiga o'rnatilgan tizimlar (lekin qo'shilgan vatt soni emas). 30000 dan ortiq kichik quyosh panellari har biri 12 dan 30 vattgacha ishlab chiqaradigan Keniyada har yili sotiladi. Keniya ishlatilgan birinchi Afrika mamlakati edi geotermik quvvat, va hali ham eng katta o'rnatilgan quvvat Afrikada 200 MVt quvvatga ega geotermik quvvat, 10 GVt gacha bo'lgan quvvatga ega.
Global gorizontal nurlanishning global xaritasi. [5]
2009 yilda dunyoda 1,4 milliardga yaqin odam elektr energiyasisiz yashagan va 2,7 milliard kishi uyning energiya ehtiyojlari uchun yog'och, ko'mir va go'ngga ishongan. Zamonaviy energetika texnologiyalaridan foydalanishning etishmasligi daromad olishni cheklaydi, qashshoqlikdan qutulish yo'llarini to'sadi, odamlarning sog'lig'iga ta'sir qiladi va global o'rmonlarning kesilishi va iqlim o'zgarishiga yordam beradi. Qayta tiklanadigan energetikaning kichik hajmdagi texnologiyalari va taqsimlangan energiya joyidagi quyosh energiyasi va yaxshilangan pechkalar kabi variantlar qishloq xo'jaliklariga zamonaviy energiya xizmatlarini taklif etadi.[6]
Qayta tiklanadigan energiya, ayniqsa rivojlanayotgan mamlakatlar uchun mos bo'lishi mumkin. Qishloq va chekka joylarda ishlab chiqarilgan energiyani uzatish va taqsimlash Yoqilg'i moyi qiyin va qimmat bo'lishi mumkin. Qayta tiklanadigan energiya ishlab chiqarish mahalliy alternativani taklif qilishi mumkin.[7]
Qayta tiklanadigan energiya har doim ham rivojlanayotgan mamlakatdan olinishi shart emas. Rivojlanayotgan hududlarni o'rganish guruhi sessiyasi - bu energetika sohasidagi barcha sohalardagi ma'ruzachilar guruhi bo'lib, rivojlanayotgan mamlakatlarga kerakli qayta tiklanadigan energiya manbalarini olish uchun potentsial g'oyalarni muhokama qiladi. V. Morgan, R. Moss va P. Richard tomonidan yozilgan maqolalarda, rivojlanayotgan mamlakat ichida ham tiklanadigan manbalarning imkoniyatlari muhokama qilingan. Morgan va Richardning ta'kidlashicha, o'tin va qishloq xo'jaligi rivojlanayotgan mamlakatlarda muqobil energiya echimida katta rol o'ynashi mumkin, Richards esa qishloq xo'jaligidan samarali foydalanish qayta tiklanadigan energiyaga olib kelishi mumkin. Morgan shuningdek, yashil o'simliklar sintetik yoqilg'i alkogolini ishlab chiqarishda katta rol o'ynashi mumkinligini ta'kidladi, bu nafaqat rivojlanayotgan mamlakatga, balki butun dunyoga muqobil yoqilg'i manbasini ta'minlashga ta'sir qiladi.[8]
So'nggi yillarda ekologik xavotir tufayli qayta tiklanadigan energiyaga qiziqish ortdi Global isish va havoning ifloslanishi, texnologiyalarning narxlarini pasaytirish, samaradorlik va ishonchlilikni oshirish.[7] So'nggi yillarda hukumatlar, korxonalar, notijorat tashkilotlari va jamoat kooperativlarining qo'llab-quvvatlovchi dasturlari ushbu tarmoqdan tashqari texnologiyalar va ular tomonidan taqdim etilayotgan energiya xizmatlaridan foydalanish imkoniyatlarini kengaytirdi. Dasturni rejalashtiruvchilar eng kam kuch sarflab, zamonaviy energiya xizmatlaridan maksimal darajada foydalanishni maqsad qilib, avval "past osilgan meva" ni tanlashlari kerak.
Qayta tiklanadigan manbalardan foydalanish

O'rtacha shamol tezligining global xaritasi. [9]
Birgalikda rivojlanayotgan mamlakatlar global qayta tiklanadigan energiya quvvatining yarmidan ko'piga ega. Xitoy va Hindiston qayta tiklanadigan energiya bozorlarini jadal kengaytirmoqda. Braziliya dunyodagi shakardan olinadigan etanolning ko'p qismini ishlab chiqaradi va yangi biomassa va shamol elektr stantsiyalarini qo'shib kelmoqda. Argentina, Kosta-Rika, Misr, Indoneziya, Keniya, Tanzaniya, Tailand, Tunis va Urugvay kabi mamlakatlarda ko'plab yangilanadigan bozorlar tez sur'atlar bilan o'sib bormoqda.[10]
Izolyatsiya qilingan qishloq joylarda elektr tarmoqlarini kengaytirish ko'pincha iqtisodiy emas. Tarmoqdan tashqari yangilanadigan texnologiyalar dizel generatorlariga nisbatan barqaror va tejamkor alternativani taqdim etadi, aks holda bunday joylarda joylashtiriladi. Qayta tiklanadigan texnologiyalar kerosin lampalari va an'anaviy biomassa kabi boshqa barqaror bo'lmagan energiya manbalarini almashtirishga yordam beradi.[3]
Texnologiyalarning rivojlanishi quyosh energiyasining ulkan yangi bozorini ochmoqda: butun dunyo bo'ylab taxminan 1,3 milliard kishi elektr energiyasidan foydalana olmaydi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Qodirov T.M., Alimov H.A. «Sanoat korxonalarining elektr ta‘minoti», O‘quv qo‘llanma. Toshkent sh., 2006.
2. Steven W. Blume. Electric power system basics. 2007.
3. Allaev K.R. Elektroenergetika Uzbekistana i mira. -T.: «Fan va texnologiya». 2009.
4. Majidov T.Sh. Noana‘naviy va qayta tiklanuvchi energiya manbalari, O‘quv qo‘llanma. Toshkent sh., 2014.

1

2