Ривожланган мамлакатларда корпоратив бошқарув фаолиятини ўзбекистонда татбиқ этиш йўллари

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ.
Киpиш
2022 йил Ўзбекистон иқтисодиёти учун жиддий синовлар даври бўлди. Иқтисодий ислоҳотлар ва тадқиқотлар маркази шу даврда мамлакатнинг ривожланиш жараёнини таҳлил қилди.
Пандемиядан кейинги тикланишга глобал конюнктуранинг беқарорлиги, асосий савдо шериклари бўлган мамлакатлар иқтисодиётидаги қийинчиликлар, жаҳон бозорларидаги нархлар тебранишлари, транспорт ва логистика занжирларининг узилиши, вазиятнинг умумий ноаниқлиги каби омиллар таъсир ўтказди.
Бироқ иқтисодиёт ташқи қийинчиликларга чидамлилигини кўрсатди. Давлат статистика қўмитаси маълумотларига кўра, Ўзбекистон ялпи ички маҳсулоти (ЯИМ) 2022 йилда 5,7 фоизга ўсган, аммо ўсиш суръати 2021 йилга (7,4 фоиз) нисбатан пасайган.Ноқулай ташқи шароитлар фонида асосий савдо шериклари бўлган мамлакатлардаги вазият турлича ривожланди.
Қирғизистонда 2022 йилда ЯИМ 7 фоизга ўсган бўлса, 2021 йил охирида ўсиш 3,6 фоизни ташкил қилган. Қозоғистонда ўсиш суръатлари 2021 йилдаги 4,3 фоиздан 2022 йилда 3,1 фоизга пасайди.
Мутахассисларнинг фикрича, Хитой ЯИМнинг ўсиш суръати ўтган йил охиригача секинлашди ва тахминан 3 фоизни ташкил қилди. Россия иқтисодиёти йил охирида можаро ва санкциялар фонида таназзулга юз тутди. Натижада январь—ноябрь ойларида Россия иқтисодиёти 2021 йилнинг шу даврига нисбатан 2,1 фоизга камайди.
2022 йилда Ўзбекистонда инфляция 2021 йилдаги 10 фоиздан 12,3 фоизгача тезлашди. Бу, асосан, жаҳон миқёсида нархларнинг ошиши, Ўзбекистон бозорига асосий етказиб берувчи бўлган мамлакатларда маҳсулотлар таннархининг ошиши билан боғлиқ.
Масалан, мамлакат импортнинг қарийб 20 фоизи тўғри келувчи Россияда инфляция 2021 йилда 8,4 фоиздан 2022 йилда 11,9 фоизгача ўсди. Худди шу даврда Қозоғистонда (Ўзбекистон импортининг тахминан 11 фоизи) инфляция 8,4 фоиздан 20,3 фоизгача ўсди.
Ўзбекистонда 2022 йилда озиқ-овқат маҳсулотлари нархи асосан 15,6 фоиз (2021 йилда 13 фоиз) ва ноозиқ-овқат маҳсулотлари нархи 10,7 фоизга (7,8 фоиз) ошди. Пуллик хизматлар нархларининг ўсиши 8,4 фоиз (7,7 фоиз) ўртача даражасида сақланиб қолди. Йил охирида асосий капиталга инвестициялар 0,5 фоизга қисқарди. Шу билан бирга, марказлаштирилган инвестицияларни камайиш тенденцияси давом этмоқда, уларнинг ҳажми 23 фоизга пасайди. Ҳукумат томонидан кафолатланган хорижий инвестициялар, кредитлар ва кредитларни жалб қилиш бўйича меъёрий чекловлар уларнинг 33 фоизга қисқаришига олиб келди. Шунингдек, бюджет маблағлари ҳисобидан инвестициялар 15 фоиздан кўпроққа камайди. Шу билан бирга, марказлаштирилмаган инвестициялар ҳажмининг 4,9 фоизга ўсиши кузатилмоқда. Хусусан, марказлаштирилмаган инвестицияларнинг аксарият қисмини ташкил этувчи тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар ва кредитлар 1,3 фоизга ошиб, 8,5 миллиард долларни ташкил этди.
Корхоналар ҳисобидан йўналтирилган инвестициялар 8,9 фоизга, аҳоли маблағлари 3,2 фоизга, тижорат банклари кредитлари ва бошқа қарз маблағлари 7,8 фоизга ошди. Умуман олганда, йил давомида инвестицияларнинг умумий ҳажмида марказлашмаган инвестицияларнинг улуши 80,8 фоиздан 85,1 фоизгача ўсди, марказлаштирилган инвестицияларнинг улуши эса мос равишда 19,2 фоиздан 14,9 фоизгача пасайди. Йил якунларига кўра, иқтисодиётнинг барча тармоқларида маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмининг ўсиши кузатилмоқда. Саноат тармоқларида ишлаб чиқариш ҳажми 5,3 фоизга ошди.
Қазиб олиш соҳасида ўсиш суръатлари 2021 йилда 10,8 фоиздан 2022 йилда 2,1 фоизгача пасаймоқда. Шу билан бирга, 2022 йилда истеъмол товарлари ишлаб чиқариш сезиларли даражада 19,4 фоизгача тезлашди (2021 йилда 13,9 фоиз).
Иқтисодий тадқиқотлар ва ислоҳотлар маркази (Марказ) Ўзбекистоннинг 29 та тижорат банки учун "Банклар фаоллик индекси"ни янгилади ва унинг асосида банкларнинг чораклик рейтинги тузилди. Тадқиқот хусусий секторнинг банк активларидаги улуши ўзгаришини мониторинг қилиш, шунингдек, Ўзбекистон банк секторидаги ислоҳотлар ва трансформация жараёнларининг самарадорлигини баҳолаш мақсадида олиб борилмоқда. Индексни ҳисоблашда банк кўрсаткичлари қуйидаги йўналишларда қўлланилган: молиявий воситачилик, молиявий оммабоплик, капиталнинг етарлилиги, активлар сифати, бошқарув самарадорлиги, даромадлилик, ликвидлик. 2022 йил 1 декабрь ҳолатига кўра республика банк тизимининг активлари жами 555,3 трлн. сўм (2021 йил 1 декабрь ҳолатига нисбатан ўсиш - 29,9%), мажбуриятлари – 476,9 трлн. сўм (+32,4%), кредитлар қолдиғи – 382,1 трлн. сўм (+19,1%) ҳамда депозитлар қолдиғи – 216,5 трлн. сўм (+50,9%)ни ташкил этди. Ҳозирги кунда банк тизимида 57,8 минг киши фаолият олиб бормоқда. Ўзбекистонда банкларнинг кредит портфели қолдиғи (банклар томонидан юридик ва жисмоний шахсларга берилган кредитлар бўйича қарз қолдиғи) 1 декабрь ҳолатига кўра 382,1 трлн сўмни ташкил этди. Депозитларнинг умумий ҳажми 216,5 трлн.сўм, депозитларнинг кредитларга нисбати ўтган даврга (44,7%) нисбатан ижобий (56,7%) ўзгарди. Таркиби бўйича кредит қолдиқларининг асосий қисми 74,4% – юридик шахслар, 25,6% – жисмоний шахсларга тўғри келди, депозитларнинг тақсимланиши мос равишда 73,3% ва 26,7%ни ташкил этди. Шу билан бирга, жисмоний шахсларнинг фаоллиги ўтган йилга нисбатан 3-4 фоизга ошди. Қуйидаги курс ишида ушбу масалаларни тўлиқ кўриб чиқамиз.