Rivojlanish istiqbollari dissertatsiya

2.2. O’zbekistondagi YUNESKOga kiritilgan tarixiy-madaniy muzeylarning o’rni. O‘zbekiston 1993 yilda Birlashgan Millatlar Tashkilotining ta’lim fan va madaniyati bo‘yicha xalqaro tashkiloti – YUNESKO a’zoligiga a’zo bo‘ldi. O‘shandan beri mamlakatimiz moddiy va nomoddiy madaniyatning Butunjahon merosini o‘rganish obyektiga aylandi.
“Pravda Vostoka” gazetasining yozishicha, Ipak yo‘li chorrahasida joylashgan, inson ongining ilmiy-texnikaviy, madaniy, ma’naviy sohalardagi yutuqlari dirijyori bo‘lgan o‘zbek zamini jahon sivilizatsiyasi rivojida muhim o‘rin tutgan. . 1993 yilda mamlakat Birlashgan Millatlar Tashkilotining Ta'lim, fan va madaniyat bo'yicha xalqaro tashkilotiga (YUNESKO) a'zo bo'ldi. ⁸
Oʻzbekistonning boy madaniyati koʻplab meʼmorchilik yodgorliklari, tabiiy obʼyektlar, arxeologiyaning eng qadimiy yodgorliklari boʻlib, ularda chuqur tarix va qadimiy sivilizatsiyalar mavjud boʻlganligidan dalolat beradi. Ulardan baʼzilari YUNESKOning Butunjahon merosi roʻyxatiga kiritilgan va yangilangan. YUNESKOning Butunjahon merosi roʻyxatiga kiritilgan moddiy obʼyektlar 4 ta meʼmoriy majmua – Buxoro, Samarqand, Xiva va Shahrisabzning tarixiy markazlari, shuningdek, Ugom-Chotqol milliy bogʻidir.
Vazirlar Mahkamasi 2018 yil 9 iyun kuni “YuNeSKOning Umumjahon merosi ro‘yxatiga kiritilgan O‘zbekiston Respublikasidagi hududlarni muhofaza qilish to‘g‘risida”gi 435-sonli qarorni qabul qildi.⁹
“Muzeylar YuNESKO madaniy dasturining ajralmas qismidir, shuning uchun YUNESKO oʻz strategiyasida madaniy merosni tushunishga, taʼlimga, shuningdek, iqtisodiy, madaniy va madaniy merosni tushunishga katta hissa qoʻshadigan muzeylar, muzey masalalari va ularning kolleksiyalariga eʼtibor qaratadi. mahalliy jamoalarning ijtimoiy, insoniy rivojlanishi. ", - dedi YuNESKO vakolatxonasi rahbari Xorxe Espinal.¹⁰

O‘zbekiston tarixi davlat muzeyida zardushtiylik ossuariylari, so‘g‘d va baqtriya devoriy rasmlari, buddizm haykaltaroshligi, Xalchayon kulolchilik buyumlari hamda o‘zbek xalqining boy ma’naviy va moddiy merosidan hikoya qiluvchi temuriylar davriga oid eksponatlar namoyish etilmoqda. Muzeyning bo‘limlaridan biri mustaqil O‘zbekiston tarixining yangi davriga bag‘ishlangan.

Poytaxt markazida Samarqandning qadimiy binolari gumbazlarini eslatuvchi ulkan zangori gumbaz bilan bezatilgan binoda Temuriylar davlat muzeyi joylashgan. Muzeyning interyeri marmar bilan bezatilgan, o‘zbek bezak san’atining eng yaxshi an’analarida gumbazli shiftlar bo‘yalgan va tilla barg bilan qoplangan, zallar devorlarida sharqona miniatyura rangtasviri uslubidagi freskalar o‘rnatilgan. Muzey ekspozitsiyasi O‘zbekiston tarixidagi eng muhim davrlardan biri – Temur va uning avlodlari – temuriylar davriga bag‘ishlangan. 14-asrning ikkinchi yarmi — 15-asr boshlarida Amir Temur turli-tuman bekliklarni birlashtirib, poytaxti Samarqand boʻlgan qudratli davlat — Moverannahrni tashkil qildi. Katta imperiyaning chegaralari Kavkazdan Xitoyning g'arbiy chekkalarigacha cho'zilgan. Uning hukmronligi davrida shaharlar qurildi va obodonlashtirildi, irrigatsiya tizimlari barpo etildi, ilm-fan rivojlandi, san’at ravnaq topdi.
Temuriylar davrining ajoyib meʼmoriy yodgorliklari – Bibixonim masjidi va Gur-amir maqbarasi, Samarqanddagi Ulugʻbek madrasasi, Shahrisabzdagi Oqsaroy saroyi, Turkistondagi (Qozogʻiston) Ahmad Yasaviy maqbarasi va shu kungacha saqlanib qolgan. boshqalar. Savdoning tiklanishi bilan Buyuk Ipak yo'li ikkinchi shamolga ega bo'ldi. Temurning turk sultoni Boyazid va Oltin Oʻrda xoni Toʻxtamish bilan boʻlgan janglarda erishgan gʻalabalari Koʻhna dunyoda osiyolik bosqinchilardan xalos boʻlish sifatida baholangan, zamondoshlari Temurni “Yevropa ozod qiluvchisi” deb atagan.
Sohibqiron nomi bilan bog‘liq minglab eksponatlar – XV asrga oid o‘yilgan yog‘och ustunlar, kiyim-kechak buyumlari, qurol-yarog‘lar, qo‘lyozma varaqlar tomoshabinga temuriylar davri nafasini yetkazadi.
Oʻzbekiston Davlat sanʼat muzeyi respublikadagi eng qadimiy muzey hisoblanadi. 1918 yilda Toshkentda yashagan Buyuk Gertsog Nikolay Konstantinovich saroyini bezab turgan sanʼat asarlari toʻplami milliylashtirildi. Unga G‘arbiy Yevropa va Rossiya rassomlarining rangtasvir, grafikasi va haykaltaroshligi, badiiy mebellar, billur, chinni va bronza buyumlari kiritilgan. Bularning barchasi muzeyning asosiga aylandi. Oʻtgan asrning 20-yillari boshida Tretyakov galereyasi, Ermitaj, Rossiya muzeyi va Pushkin nomidagi tasviriy sanʼat muzeyi, shuningdek, tarqatib yuborilgan Moskva Rumyantsev muzeyi asarlari muzeyga koʻchirildi. Keyinchalik rasmlar to'plami shaxsiy kollektsiyalardan olingan narsalar bilan to'ldirildi.
Bugungi kunda Oʻzbekiston Davlat sanʼat muzeyi zallari XVIII asrning mashhur rus rassomlari F.Rokotov va D.Levitskiyning portretlari, 19-asr rassomlari V.Tropinin, K.Bryulov, I.ning ajoyib rasmlari bilan bezatilgan. Aivazovskiy va I. Repin, K. Korovin, I. Levitan va K. Makovskiy, abstrakt rasm asoschisi V. Kandinskiyning rasmlari. Turkistonning chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishining guvohi va “solnomachisi” V. Vereshchaginning asarlari alohida qiziqish uyg‘otadi.
Muzeyda Italiya, Ispaniya, Germaniya, Flandriya, Angliya, Frantsiya va Gollandiya rassomlarining keng ko'lamli rasmlari mavjud. G'arbiy Yevropa haykaltaroshligi ekspozitsiyasida A.Kanovaning bir nechta ajoyib marmar haykallarini ta'kidlash kerak.
Sharq sanʼati boʻlimida Xitoy, Hindiston, Eron va Yaponiyaning oʻrta asr sanʼati va hunarmandchiligi namunalari taqdim etilgan.
Muzeyning bir qancha zallari O‘zbekiston tasviriy san’atiga bag‘ishlangan. Ularda o‘zbek san’ati mumtozlaridan O‘.Tansikboyev, N.Qoraxon, “Anor choyxonasi” ijodkori A.Volkovning rasmlari, R.Ahmedov va B.Jalolovlarning portretlari, R.Choryev, Ch.Axmarov va boshqalarning asarlari namoyish etilmoqda. Xalq boyligiga aylangan D.Umarbekov.
Respublikamizning deyarli har bir muzeyida badiiy hunarmandchilik bo‘limi mavjud. Biroq xalq hunarmandchiligini chinakam sevuvchilar uchun O‘zbekiston amaliy san’at muzeyiga tashrif buyurish haqiqiy bayram bo‘lishi mumkin. Inqilobgacha yirik sanoatchi va an'anaviy sharq me'morchiligining biluvchisi Polovtsevga tegishli bo'lgan muzey binosining interyeri qadimiy ganch o'ymakorligi va ajoyib bezak rasmlari bilan bezatilgan. Muzey ekspozitsiyasida barcha viloyat maktablarining xalq amaliy sanʼatining eng yaxshi namunalari va XIX-XX asrlar yoʻnalishlari taqdim etilgan. Bu yerda Rishton va G‘urumsaroy ustalarining “ko‘k kulolchilik buyumlari”, Shahrisabz, Xiva, G‘ijduvon va toshkentlik kulolchilik kulollarining kulolchilik buyumlari namoyish etilgan.
Maxsus boʻlimlar gilamdoʻzlik, qoʻlda kashtachilik va mashhur Buxoro zardoʻzligiga bagʻishlangan. Mis va jezdan quvilgan buyumlardagi naqshlarning miltillashi milliy zargarlik buyumlarining tilla va qimmatbaho toshlarining yaltirashiga tutashgan. Maxsus bo'lim qo'lda to'qish va turli xil milliy liboslar va bosh kiyimlarga bag'ishlangan.
Lekin, ehtimol, O‘zbekiston amaliy san’at muzeyini boshqa muzeylardan ajratib turadigan asosiy jihati muzey zallarida zamonaviy xalq ustalari asarlarining ko‘rgazmalari va savdolari o‘tkazilishidir.
Oʻzbekistonning madaniy anʼanalari uzoq oʻtmishga borib taqaladi. Zamonlarning bu bog‘liqligini Samarqanddagi Afrasiyob muzeyiga tashrif buyurganingizda eng yaxshi tarzda his qilish mumkin. U shaharga kiraverishda, qadimgi So'g'diyonaning poytaxti Marakanda xarobalari yashiringan tepaliklarda joylashgan.
Tarixiy manbalardan ma'lumki, miloddan avvalgi 329 yilda. Iskandar Zulqarnayn So‘g‘dni egalladi, Maroqanda katta, mustahkam mustahkamlangan, obod shahar edi. Unda asrlar davomida hunarmandchilik rivojlangan, u Buyuk ipak yoʻlining asosiy savdo markazlaridan biri boʻlgan, saroy va ibodatxonalar bilan bezatilgan. Markanda - Samarqand 1220-yilda Chingizxon qoʻshini tomonidan butunlay vayron qilingan va yoqib yuborilgan, shundan soʻng Afrasiyobda hayot toʻxtagan va undan bir necha kilometr uzoqlikda yangi shahar, hozirgi Samarqand qayta qurilgan.
Afrasiyobning o‘n ikki metrlik madaniy qatlamini o‘rganib, olimlar so‘g‘d va ellinizm madaniyatiga oid ko‘plab ashyolar – zardushtiylik ma’budasi Anaxita haykalchalari va Afinaning terakota boshlari, bronza buyumlar va o‘yilgan yunon qimmatbaho toshlari, o‘q uchlari va antiqa tangalar, kulolchilikdan yasalgan idishlar va shisha idishlarni topdilar. . Qazishmalar natijasida 7-asr boshlariga oid soʻgʻd hukmdorlari ishxiylar saroyidan monumental devoriy suratlar, 9—10-asrlarda somoniylar qarorgohidan oʻyib ishlangan ajoyib shlyapa panellari topilgan. Bu boyliklarning barchasi hozir Afrasiyob muzeyida namoyish etilmoqda.
O‘zbekistondagi eng mashhur muzeylardan biri, nufuzli san’atshunos va mutaxassislar ta’kidlaganidek, “cho‘ldagi muzey” hodisasi Nukus shahridagi Qoraqalpoq davlat san’at muzeyi bo‘lib, uning asoschisi va birinchi rejissyor I. Savitskiy. Muzeyda zardushtiylik ta’limotining vatani – qadimgi Xorazmning ma’naviy madaniyati, xorazmliklarning qadimgi dunyo bilan savdo aloqalari haqida hikoya qiluvchi arxeologik topilmalar, o‘rta asr kulolchiligining noyob namunalari namoyish etilmoqda. Muzey qoraqalpoq milliy zargarlik buyumlari va kumush va an’anaviy gilamlardan eng boy kolleksiyaga ega.
Ammo 20-asrning 20-40-yillaridagi rus avangard rasmlari to'plami muzeyga dunyo miqyosida shuhrat keltirdi, bu dunyodagi Sankt-Peterburgdagi Rossiya muzeyi kolleksiyasidan keyin ikkinchi o'rinda turadi. Muzey zallarida A. Volkov va U. Tansiqboyevning ilk asarlari, O‘zbekistonda yashagan mashhur impressionist rassomlar P. Benkov va Z. Kovalevskaya, XX asr boshidagi rus avangard rassomlari P. Kuznetsov, A. Kuprin, N. Ulyanov, V. Rojdestvenskiy. Muzey kolleksiyasidagi ayrim durdona asarlar so‘nggi yillarda Shveytsariya, Fransiya va Italiyada namoyish etilgan.
O'zbekiston muzeylari 2002 yil aprel oyida Termiz shahrining 2500 yilligini nishonlash paytida Termiz arxeologiya muzeyi o'z eshiklarini tashrif buyuruvchilar uchun ochdi. U arxeologiya, numizmatika, rangtasvir, haykaltaroshlik, fotografiya, uy-roʻzgʻor buyumlari kabi ajoyib kolleksiyalarga ega boʻlgan Markaziy Osiyo mintaqasidagi yagona ixtisoslashtirilgan muzey hisoblanadi. Tosh va bronza davri boʻlimlari mavjud; ellinizm va Qadimgi Baqtriya davrlari; Shimoliy Baqtriyaning kushon madaniyati; Shimoliy Toxaristonning ilk oʻrta asrlari; rivojlangan o'rta asrlar; xonliklar davri, shuningdek numizmatika boʻlimi. Mintaqaning ko'p asrlik tarixi minglab eksponatlarda namoyon bo'ladi. Termiz arxeologiya muzeyi ilmiy kutubxonasi va arxivida 16 mingdan ortiq noyob kitoblar, davriy nashrlar va arxiv hujjatlari mavjud. Arab, fors va Yevropa tillarida qimmatli qoʻlyozma va toshbosma nashrlar mavjud.
O‘zbekistonda qirqdan ortiq muzey bor. Ularning deyarli yarmi respublika poytaxtida joylashgan. Toshkentdagi Qatag‘on qurbonlari muzeyi, Andijon adabiyot va san’at muzeyi, Buxoro arxitektura-san’at muzey-qo‘riqxonasi yoki Termizdagi arxeologiya muzeyi bo‘lsin, ularning har biri noyob eksponatlarga ega.