Rivojlantirish instituti

Pulpitlarni davolash usullari, ko‘rsatma va qarshi ko‘rsatmalar
Hozirgi zamonda pulpitlarni davolash usullari ikki guruhga bo‘linadi:
1. Pulpa hayotiyligini to‘liq yoki qisman saqlab qolishga asoslangan
usullar.
2. Jonsizlantirilgandan yoki og‘riqsizlantirilgandan keyin pulpani
to‘liq yoki qisman olib tashlashga asoslangan usullar.
Bu usullar shartli ravishda quyidagi sxemada keltirilgan.

---

1 0 6
1. Pulpa hayotiyligini saqlab qolish usullari: a) biologik usul (toj va
ildiz pulpasini saqlab qolish); b) vital amputatsiya (og‘riqsizlantirilgan
toj pulpani olib tashlab, ildiz pulpasini saqlab qolish ).
2. Pulpani olib tashlash usullari ikkiga bo‘linadi: 1) infiltrasion yoki
o‘tkazuvchi anesteziya, ba’zida narkoz berish bilan og‘riqsizlantirilgan
pulpani diatermokoagulyatsiya qo‘llab yoki qullamasdan vital usulda:
a) vital ekstirpasiya (toj va ildiz pulpani to‘liq olib tashlash; b) vital
amputatsiya (toj pulpani olib tashlagandan keyin ildiz pulpani 10% li
yod bilan elektroforez usulida kuydirgandan yoki margimush yordamida
denitalizasiya qildirilgandan (elektroodontodiagnostika ko‘rsatkichlari
asosida) keyin mumifikasiyalash va c) aralash-kombinasiyalangan usulda
(ko‘p ildizli tishlarning o‘tuvchi kanallaridan pulpani to‘liq olib tashlab
vital ekstirpasiya qilib, tor, o‘tmas kanallarida vital amputatsiyadan keyin
ildiz pulpasini yod-elektroforez yordamida kuydirgandan yoki mar-
gumush bilan devitalizatsiya qilgandan keyin (elektroodontodiagnostika
ko‘rsatgichlari asosida a) devital ekstirpatsiya (margumush qo‘yilgandan
keyin toj pulpani olib tashlash), b) devital amputatsiya (margumush
qo‘yilgandan keyin toj pulpani olib tashlab, ildiz pulpasini mumi-
fikatsiyalash) va c) aralash-kombinatsiyalangan usulda (ko‘p ildizli
tishlarning o‘tuvchi kanallaridan pulpani to‘liq olib tashlab, devital
ekstirpasiya qilib, tor, o‘tmas, kanallarida devital amputatsiyadan keyin
ildiz pulpasini mumifikatsiyalash) olib tashlash bilan davolash.
Ba’zida margumush pulpaga ta’sir etmaydi yoki uni to‘liq jonsizlantira
olmaydi. Agar margumush pulpaga ta’sir etmasa, uni anesteziya
yordamida olib tashlanadi. Pulpani margumush to‘liq jonsizlantira
olmagan hollarda esa (buni elektrooodontodiagnostika ko‘rsatkichlari
ko‘rsatadi) toj pulpa olib tashlangach, ildiz pulpani yod — elektroforez
usulida kuydiriladi va undan keyin ular mumifikatsiyalanadi.
Pulpitni klinik manzarasi, kasallikni tishning qaysi yuzasida joylash-
ganligi, bemorning yoshi, uning organizmida kechayotgan umumiy
kasalliklar va bemorning holatiga asoslanib tanlangan davolash usuli
ko‘proq foyda beradi.
Pulpitni davolash usulini tanlashda tegishli ko‘rsatmalar bo‘lib, qarshi
ko‘rsatmalar bo‘lmasa, birinchi navbatda biologik usulni qo‘llashga
intilish zarur.
Biologik usul pulpa hayotiyligini to‘liq (toj va ildiz pulpani) saqlab
qolishga qaratilgan. Vital amputatsiya usulida toj pulpa olib tashlan-
gandan keyin ildiz pulpa hayotiyligi saqlab qolinadi.
Pulpaning oziqlanish, himoya, trofik (oziqlantirish), plastik kabi
muhim vazifalari biologik usulda to‘liq, vital amputatsiya usulda esa
qisman saqlanib qolinadi. Yallig‘langan pulpani davolab, hech bo‘lma-
ganda ildiz pulpani saqlab qolish ildiz uchidagi periodontni ximoyalanishi
uchun o‘ta muhimdir. Ma’lumki, "og‘iz sepsisi" to‘g‘risidagi ta’limotda
ildiz cho‘qqisi atrofidagi tish o‘choqlaridagi infeksiya ta’sirida organizm-

---

1 0 7
ning zaxarlanishi, sensibilizatsiyalanishi va septik kasalliklarni kelib
chiqish darajasi jihatidan oldingi o‘rinlarni egallaydi.
Katta yoshdagi odamlarni tasodifan ochilib qolgan pulpani o‘tkir
o‘choqli pulpani, zardobli diffuz, umumiy pulpitni va surunkali fibrozli
pulpitni biologik usulda davolash uchun ko‘rsatmalar bor. Bunda
bemorning yoshi, uning umumiy ahvoli, pulpa yallig‘lanishining shakli,
uning qachon boshlanganligi, joylashgan joyi, pulpa bo‘shlig‘ining holati,
ildiz atrofidagi periodontning rentgenologik holati pulpitning kelib
chiqish sabablari hisobga olinishi kerak.
40—50 yoshdan o‘tgan kishilardagi pulpitning pulpa yallig‘lanishi
periodont tomonidan rivojlangan reaksiya, surunkali odontogen
intoksikasiya belgilari bilan kechganda, pulpaning elektr sezuvchanligi
40 mka dan ko‘p bo‘lganda, og‘rigan tish ildizi atrofdagi to‘qimalarda
rentgenologik o‘zgarishlar yuzaga kelganda, gipertonik kasalligi, atero-
skleroz, diabet, avitaminozlar, paradontit, paradontoz kabi kasalliklar
bilan og‘rigan bemorlarda, pulpa yallig‘lanishi tish bo‘yin qismlaridagi
kariyes kovaklaridan rivojlanganda, shuningdek davolangan tishni tez
orada sun’iy toj bilan yopish ehtiyoji bo‘lganda yoki protezni o‘rnatish
uchun zarurligi bo‘lgan hollarda biologik usulda davolashga qarshi
ko‘rsatmalar bor.
Pulpitni biologik usulda davolash uchun ko‘rsatma va qarshi ko‘r-
satmalar bilan aniqlanadigan klinik sharoitlarni bo‘lmasligi, shuningdek
biologik usul yaxshi terapevtik natija bermagan hollarda, vital amputatsiya
usulda ildiz pulpasi hayotiyligini saqlanib qolishga xarakat qilish kerak.
Bu usulni kichik va katta oziq (premolyar, molyar) tishlarda tasodifan
ochilib qolgan pulpani, o‘tkir o‘choqli pulpitni, surunkali fibrozli pulpitni
hamda pulpa elektr sezuvchanligi 40—50 mkA gacha bo‘lgan pulpitni
davolashga ko‘rsatmalar bor.
Vital amputatsiya usuliga qarshi ko‘rsatmalar biologik usulidagidek.
Bu usulda tish bo‘yin qismidagi kovakdan rivojlangan pulpitni davolash
mumkin, lekin bir ildizli tishlardagi pulpitni davolash mumkin emas.
Biologik yoki vital amputatsiya usullarida pulpitni davolashga klinik
imkoniyatlar bo‘lmaganda yoki ular etarli yaxshi terapevtik natija
bermaganda, shifokor yallig‘langan pulpani olib tashlashga majbur
bo‘ladi.
Bunday paytlarda "pulpani davolash" iborasi noto‘g‘ri bo‘lib chiqadi,
chunki yallig‘langan pulpa og‘riqsizlantirilib yoki margumush yordamida
jonsizlantirilib olib tashlanadi. Kasallangan a’zo yallig‘langan pulpani
o‘ldirib yoki tiriklay (og‘riqsizlantirib) olib tashlab, uni "davolandi" deyish
mantiqan noto‘g‘ridir. Balki, pulpit klinikasiga xos qattiq og‘riqqa qarshi
kurashib, pulpa olib tashlanadi va og‘rigan tish saqlab qolindi desa to‘g‘ri
bo‘ladi. Shuning uchun, yallig‘langan pulpani olib tashlash yo‘li bilan
"pulpitni davolash" iborasi shartli ravishda ishlatiladi.

---

1 0 8
Yallig‘langan pulpani ikki usulda olib tashlash mumkinligi to‘g‘risida
yuqorida keltirildi: a) og‘riqsizlantirish va b) margumush yordamida
jonsizlantirish (devitalizasiya) usullari.
Og‘riqsizlantirilgan pulpani o‘z navbatida olib tashlash mumkin: a)
diatermokoagulyatsiya qo‘llab yoki b) qo‘llamasdan pulpani olib tashlash.
Agar diatermokoagulatsiya qo‘llansa, kanaldagi pulpaga qo‘llanadi —
ko‘ydiriladi, ya’ni kanaldan kuygan pulpa olib tashlanadi. Shuning
uchun, bunday hollarda, vital ekstirpasiya yoki vital amsutatsiya iboralari
faqat og‘riqsizlantirishga nisbatan qo‘llanadi. Ma’lumki, diatermo-
koagulyatsiya faqat o‘tuvchi xonalarda qo‘llash mumkin. Shunday ekan,
ko‘p ildizli tishlarning tor, o‘tmas kanallaridagi, ko‘pincha yallig‘langan
pulpa qoladi. Buni elektroodontodiagnostika ko‘rsatkichlari ham
ko‘rsatadi.
Tabiiyki, xuddi shunday hol, og‘riqsizlantirilgan pulpani diatermo-
koagulatsiya qo‘llamasdan olib tashlashda ham kuzatiladi. Chunki, bunda
ham pulpa o‘tuvchi kanallar (bir ildizli tishlar, ko‘p ildizli tishlarning
o‘tuvchi kanallari) dan to‘liq (vital ekstirpatsiya), tor, o‘tmas kanallar
(ko‘p ildiz tishlar) dan qisman (vital amputatsiya) olib tashlanadi.
Ikkalasida ham ko‘p ildizli tishlarda vital ekstirpatsiya va vital ampu-
tatsiya, ya’ni aralash (kombinatsiyalangan) usul qo‘llanadi. Demak,
og‘riqsizlantirilgan pulpani diatermokoagulatsiya qo‘llab yoki qo‘lla-
masdan amputatsiya usulda olib tashlangandan keyin ko‘p ildizli tish-
larning tor, o‘tmas kanallarida tirik, ko‘pincha yallig‘langan pulpa qoladi.
Vital ekstirpatsiya (pulpani oldin nekrotizasiya qilmasdan anestezasiya
ostida olib tashlash) usulini barcha shakldagi pulpitlarda qo‘llashga
ko‘rsatma bor. Qarshi qo‘rsatmalarga bemorning umumiy ahvoli,
og‘riqsizlantirilgan anestetiklarga o‘ta sezuvchanligi kiradi. Usulning
kamchiliklariga qo‘llanadigan ba’zi (masalan, novakain) og‘riqsiz-
lantiradigan dorilarning sifatli anesteziy foydaliligini ta’minlay olmasligi
kiradi.
Faqat obyektiv sabablarning bo‘lishi (ko‘rsatmalar bo‘lmasdan, qarshi
ko‘rsatmalar bo‘lishi), ya’ni pulpani hech bo‘lmaganda ildiz qismida
saqlab qolishning ham iloji bo‘lmaganda pulpitni devital ekstirpatsiya
(pulpani margumush bilan devitalizatsiya qilgandan keyin olib tashlash)
usulda davolanishni oqlay oldi. Bu usulning afzalligiga anestezin usulda
bo‘lishi mumkin bo‘lgan asoratlar xavfini yo‘qligi kiradi.
Barcha shakldagi pulpitlarga bu usulni qo‘llash mumkin. Tish
kanallarini mutlaq o‘tmas ekanligini, kasalxonada og‘ir ahvolda yotgan
bemorlarda (miokard infarkti, og‘ir ichki operatsiyalar, asab kasalliklari
va boshq.) bu usulni qo‘llashga qarshi ko‘rsatmalar bo‘ladi.
Ko‘rsatilgan devital ekstirpatsiyaga qarshi ko‘rsatmalar devital
amputatsiya usulni qo‘llashni taqazo etadi. Ammo devital amputatsiya
usuli bilan davolangan tish ildizlari atrofida ma’lum vaqtdan keyin paydo
bo‘ladigan periodontdagi o‘zgarishlar 80—90% gacha etib boradi.

---

1 0 9
V.S. Ivanov, N.A. Kodola va boshqalar fikricha, devital amputatsiya usuli
amalda emas, balki tarixiy axamiyat kasb etadi.
Baxtga qarshi, terapevtik stomatologiyada eng qo‘p qo‘llanilgan
usullar — bu devital ekstirpatsiya va devital amputatsiyadir.
Qaysi usulni qo‘llashdan qat’iy nazar, pulpitni davolashda yaxshi
o‘tkazilgan og‘riqsizlantirish katta rol o‘ynaydi.
Hozirgi vaqtda psixoprofilaktika va psixoterapiya hamda gipo-
terapiyaga katta ahamiyat beryapti. Bunda shifokorning tajribasi,
mahorati, xush muomalaligi, ochiq chehraligi va ma’lum (masalan,
gipnoz) sharoitlar bo‘lishi muhimdir.
Shuni ta’kidlash kerakki, stomatolog qabuliga kelishdan qo‘rqadigan,
hadiksiradigan yoki xavfsiradigan bemorlar ko‘pchilikni (80—90%dan
ortiq) tashkil etadi, xususan bolalar. Ko‘pchilik bor mashinadan va
og‘izga ukol qilishdan qo‘rqishadi. Albatta bu bemorning umumiy
saviyasi, savodliligi, intellekti, dunyoqarashi, madaniyati va asab
tizimining o‘ziga xosligi bilan ham bog‘liq. Shuning uchun, shifokor
bemor bilan o‘ta muloyim, ochiq chexralik bilan xotirjam, diqqat bilan
suhbatlashish, davolash zarurligi, aksincha bo‘lganda kelib chiqadigan
asoratlar, oqibatlar bilan uni tanishtirish, xullas "davolash muxiti" ni
yaratishi shart.
Buning uchun keragicha (plasebo) medikamentlar berib psixoterapiya
o‘tkaziladi. Kuchli og‘riqdan qiynalib, davolanishdan qo‘rqib turgan
bemorni tinchitish, uning markaziy asab tizimini me’yorga keltirish,
davolash jarayonida shifokor tomonidan bajariladigan muolajalarga iloji
boricha uning bamaylixotirligini ta’minlash maqsadida, davolashdan
oldin bemorni tayyorlash — premedikatsiyalash zarur.
Premedikasiya uchun har bir bemorga mos keladigan dori yoki
preparat, vosita tanlash o‘ta muhimdir. Masalan, narkotik va uyqu
keltiradigan preparatlar xavfsirash va qo‘rqishni yo‘qotolmaydi, balki
garanglik, bo‘shashish va uyqusirash kabilarni paydo qiladi. Ularni orga-
nizmdan chiqarish qiyin (N.N.Bajanov, S.S.Ganina, 1979). Ambulatoriya
sharoitda ular qo‘llanilmaydi. Trankvilizatorlar va neyroleptiklar,
analgetiklar tasirini kuchaytirish bilan ko‘proq foyda beradi.
Ba’zida, ma’lum sharoitlar bo‘lganda gipnoz qo‘llanadi. Haddan
tashqari bezovta bemorlarni davolashda elektroson (tok yordamida
uxlatish), elektro-termo yoki lazerosunktura yordamida reflekso-
analgeziya — akupunktura qo‘llanadi. Og‘riqsizlantirish maqsadida,
ko‘pincha bolalarda 100 yildan ko‘p davr ichida audoanalgezi (yoqimli
musiqa kuylari) qo‘llanib kelinmoqda. Biz (T.H. Safarov, 1969) shu
maqsadlar uchun L.R. Rubin (1959) taklif etgan elektroanalgeziya (kichik
quvvatli doimiy tok yordamida og‘riqsizlantirish) ni qo‘llab (ALOZ
apparati) qoniqarli natijalarga erishganmiz.
Premedikatsiyani farmakalogik ta’sirini ta’minlash uchun
ambulatoriya sharoitida qo‘shimcha 20—45 daqiqa vaqt kerak bo‘ladi.

---

1 1 0
Hozirgi zamonda bu maqsadlar uchun quyidagi dori va vositalar
ishlatiladi: 1) tranknilizatorlar- trioksazin (0,3—0,6g), elenium-librium
(0, 01—0,01g), seduksen (0,005—0,01g), meprotan (0,4 g), neyroleptiklar
-meterazin (0,025—0,05 g) vakarbidin (0,025 g), analgetiklar-amidopirin
(0,25—0,5 g), analgin (0,5—1,0 g). Davolash boshlanishdan 30—60 min
oldin shu preparatlardan birini bemor qabul qilsa, qo‘shimcha vaqt
qisqaradi. Tinchlantirish uchun doriga qo‘shib amidoprin va fenasetin
iste’mol qilinsa yaxshi bo‘ladi. Og‘riqni qoldirish uchun trankvilizatorlar
qabulidan keyin og‘riqsizlantirish — anesteziya qo‘llab davolash
boshlanadi. Markaziy asab tizimini tinchlantirish uchun qabul qilinadigan
sedativ ta’sir etuvchi dorilar (andaksin, trioksazin) maxalliy og‘riq-
sizlantirish uchun qo‘llanadigan dorilar (novakain, lidoksin, trimekain,
ultrakain) ta’sirini kuchaytiradi. Seduksin yoki dimedrol og‘riqni pasay-
tirish bilan bir qatorda, bemorni yarim uyqu holatiga trankvilizasiyalash
va anal’gezlash xususiyatiga ega bo‘lib, uxlatmaydi, ammo tinchlantirib,
qo‘rquv xissiyotini uyg‘otadi.
Tinchlantirish bilan bir qatorda, pulpitda bo‘ladigan qattiq og‘riqni
yo‘qotish kerak bo‘ladi. Hozirgi vaqtda bu maqsadlar uchun
stomatologiyada in’eksiya (ukol) yo‘li bilan infiltrasion va o‘tkazuvchi
anesteziya foydali va keng qo‘llanadi. Buning uchun, ko‘pincha 2%-li
(2—4 ml) novakain, 1—2%-li (2—5 ml) tremakain (mezokain), 2—5%-
li (2—3 ml) ledokain (koilokain), 1%-li (1—2 ml) ultrakain kabilar
qo‘llanadi. Chet el anestetiklari lidokaindan tashqari, 1—2%-li mepivo-
kain (karbokain), markain( bupivakain, karbostezin) lar ham maxalliy
anesteziyada qo‘llanadi.
Bu anestetikka 1—2 tomchi 1:1000 adrenalin yoki noradrenalin)
qo‘shiladi. Anestetik turi va unga qo‘shiladigan adrenalinni bemorga
ineksiya qilishdan oldin, uni organizmda kechayotgan kasalliklarni,
umumiy ahvoli va eng muhimi — qo‘llanadigan doriga bemor
organizmning moyilligi, chidamiyligi bor — yo‘qligini shifokor aniqlashi
zarur. Agar bemor qaysi doriga nisbatan o‘ta sezuvchanligini bilmasa,
unda sinama o‘tkazgandan keyin ukol qilinadi, aks holda anafilaktik
shok (karaxtlik) yuzaga kelishi mumkin. Shuning uchun ham, ineksiya
qilib og‘riqsizlantirishga dorini o‘zlashtirilishiga faqat bemor organizm-
ning o‘ziga xosligi, yani qo‘llanadigan og‘riqsizlantiruvchi dorini o‘zlash-
tira olishiga qarab qarshi ko‘rsatma bo‘lishi mumkin.
Infiltrasion va o‘tkazuvchi anesteziyadan tashqari, ayrim paytlarda,
qo‘shimcha ravishda bevosita ochilgan pulpa ichiga yoki periodont ichiga
og‘riqsizlantiruvchi dorilar yuborilishi mumkin.
Applikatsion (yuzaki, shimdirish) anesteziya asosan pulpani olayotgan
paytda, qo‘shimcha qo‘llanadi. Applikatsion anesteziya pulpa ochiq
bo‘lganda (jarohatiy pulpit), keyin esa pulpa ichiga anesteziya qilganda
ham yaxshi natija beradi. Bu oddiy og‘riqsizlantirish usuli, ammo pulpani
ekstirpatsiya qilish uchun yetarli emas.

---

1 1 1
Applikatsion anesteziya uchun mahalliy og‘riqsizlantiruvchi dorilar
(kokain, anestezin, trimekain, propolis va boshqalar) qo‘llaniladi: 5%-
li kokainga 0,1%-li adrenalin (10 ml-ga 5 tomchi); 2—3%-li dikainga
0,1%-li adrenalin (20 ml dikainga 5 tomchi adrenalin), 2—5%-li lidokain
va piromekain eritmasi, 20%-li lidokain aerozoli, 4—5%-li propolisning
spirtli eritmasi, 10—20%-li anestetik eritmasining gliserin bilan aralash-
masi kabilar. Ushbu maqsadlar uchun kollagen asosida tayyorlangan,
tarkibida piromekain anestetigi bo‘lgan malham ishlatiladi. Malham
tarkibida 3%-li piromekain, 5%-li metilurasil, 3%-li kollagen, 0,01%-
li setilpiridinil xlorid va 100 mlgacha qo‘shilgan destillangan suv bo‘ladi.
Pulpa yallig‘laniishning dastlabki boskichlarida pulpani "druk"
anesteziya (bosim ostida anestetik yuborish) yordamida og‘riqsizlantirib
davolash mumkun. Bunda dikain, piromekain kabi anestetiklardan biriga
shimdirilgan tampon bilan kariyes kovagini to‘ldiriladi, uning usti
egiluvchan rezina bilan germetik ravishda bekiladi va bosiladi. Bosim
ostida dentin kanalchalari orqali anestetik pulpaga o‘tib,
og‘riqsizlantiriladi.
Pulpitni davolashda umumiy og‘riqsizlantirish — narkoz ham
muvoffaqiyatli qo‘llanadi. Umumiy og‘riqsizlantirishga ko‘rsatmalar: 1)
markaziy asab tizimi kasalliklari — shizofreniya, oligofreniya, nevrozlar,
epilepsiya va boshq.; 2) mahalliy anestetiklarga idiosinkroziya; 3)
mahalliy anestetiklar befoydaligi; 4) bemorning betoqatliligi, tahlikaga
tushishi, hushdan ketib qolishligi; 5) stomatologik asboblarni og‘izga
kiritishda qusish refleksini balandligi; 6) og‘iz bo‘shlig‘ida juda ko‘p
davolanadigan, olinadigan kasal tishlarning bo‘lishi. Umumiy
og‘riqsizlantirish shifokor anesteziolog tomonidan beriladi, bajariladigan
ish o‘ziga xos, chunki bemor bexush, o‘zini idora etmaydi.
Og‘riqsizlantiruvchi dorilari L.R. Rubin (1955) ishlab chiqqan
elektroforez usulida ham pulpa bo‘shlig‘iga yuborish mumkun. Bu usulda
yuborilgan anestetikning pulpa to‘qimasida yig‘ilib (depo) qolishi alohida
ahamiyatga ega. Pulpitni biologik usulda davolash maqsadida N.A. Muxin
(1964) va boshqalar antibiotiklarni pulpaga yuborish uchun elektroforez
usulidan foydalanganliklari ma’lum. Elektroforez usulini amalga
oshirishda, yuboriladigan preparat, dorining zaryadini (+ yoki –, anod
yoki katod) bilish zarur. Og‘riqsizlantiruvchi dorilar (novakain, lidokain,
dikain va hokazo) dan birga shimdirilgan tampon ovqat qoldiqlari, emal
dentin chiriklaridan tozalangan tish kovagiga qo‘yiladi, aktiv elektrodning
ochiq uchi tampon bilan ulanadi yoki uning ustiga qo‘yiladi, keyin
yumshoq mo‘m bilan kovak yopiladi. Shu elektrodning ikkinchi uchi
galvanik apparatga ulanadi. Passiv elektrod esa, bemor qo‘liga beriladi
yoki maxsus usulda bint bilan uning bilagiga bog‘lanadi, bu elektrodni
ikkinchi uchi ham galvanik apparatga ulanadi. Muolaja 15—20 daqiqa
(tok kuchi 5 ma gacha) davom etadi. Bu usul hali uncha tarqalmagan,
ammo ma’lum darajada foydalidir.

---

1 1 2