Rivojlantirish vazirligi toshkеnt axborot tеxnologiyalari univеrsitеti urganch filiali

tartibda ko‘rib chiqamiz. 
1970-1989 yillar: viruslarning «ota-bobolari» va ilk kompyuter epidemiyalari. 
Internetning ajdodi bo‘lmish ARPANET tarmog‘i 1969-yilda AQShdagi 4 yirik 
oliygohni o‘zaro bog‘lagan dastlabki IT-tarmog‘i bo‘lgan edi. Oradan atigi ikki yil 
o‘tiboq, 1971-yilda, ushbu tarmoqda o‘rmalay oladigan dastlabki zararkunanda – 
hozirgi barcha kompyuter viruslarining «bobokaloni» paydo bo‘lgan edi. O‘shanda, 
Bolt Branek and Newman kompaniyasining Bob Tomas ismli xodimi, masofadan 
turib ijro etiladigan operatsion tizimlarni yaratish ustida ish olib borgan va buni 
qarangki, tarmoqda o‘zi o‘rmalaydigan dastlabki virusni ham aynan u yaratgan ekan. 
Shu sababli, ushbu virusning nomini u Creeper deb nomlagan. Bu ingliz tilida 
«o‘rmalovchi» degani bo‘ladi (sudraluvchi deyish ham mumkin). Bu virusni Bob
Tomas o‘z-o‘zini ko‘paytira oladigan dastur yaratishni iloji bor-yo‘qligini tekshirish 
uchun yozgan bo‘lib, Creeper modem orqali tarqalgan va o‘zi zararlagan 
kompyuterda o‘z nusxasini yaratib, undan avvalgi tushgan kompyuteridan esa 
o‘zini-o‘zi o‘chiradigan dasturiy kod ko‘rinishida bo‘lgan. Creeper shunchaki 
tarmoqda tarqalib, o‘zi tushgan kompyuterida o‘zini-o‘zi nusxalashdan boshqa hech 
qanday funksiyaga ega bo‘lmagan. Ya'ni, uning biror zararli xususiyati bo‘lmagan. 
Shu tufayli, aslida uni virus deyishga ham til bormaydi. 
Dastlabki virus  
Lekin, 1980-yillarning boshiga kelib, kompyuterlar endi «shaxsiy kompyuter» nomi 
ostida keng tarqala boshladi. Bu degani, endi potensial zararkunandalar uchun juda 
keng «ozuqa maydoni» yuzaga kela boshlagan edi. Dastlabki katta ko‘lamda 
tarqalgan virus 1986-yilda yoyila boshladi. Uning nomi Brain (ya'ni, «miya») 
bo‘lgan. Aynan Brain, hozirgi barcha kompyuter viruslari uchun «ajdod» 
hisoblanadi deyish mumkin. Brain virusini yaratgan dasturchilar aslida o‘g‘rilarni 
adabini berib qo‘ymoqchi bo‘lishgan. Asli Pokistonlik bo‘lgan Amjat va Bazid 
Farrux Alvi ismli aka-uka dasturchilar o‘sha paytlarda tijorat maqsadida (ya'ni, 
keyinchalik pullash uchun) bir dastur tuzishayotgan bo‘lgan. Lekin, ularning 
kompyuteriga himoyalanmagan tarmoq orqali kirayotgan noma’lum shaxslar ular 
tuzgan dasturni o‘g‘irlab olib, ulardan avval pullab yuborishgan. Albatta bu narsa 
aka-uka Farruxlarga yoqmagan va ular o‘g‘rini jazolaydigan kod yozishga qaror 
qilishgan. Shunda Brain virusi yuzaga kelgan. Brain zararkunandasi disketalar orqali 
tarqalgan. U ham kompyuterning odatiy ish jarayoniga xalaqit bermagan. Lekin, 
kimdir kompyuterdan yashirincha axborot ko‘chirib olishga urinishi bilan, Brain 
ishga tushgan va ma’lumot ko‘chirib olinayotgan disketaga o‘tib, keyin esa 
o‘g‘rining kompyuteriga borib tushgach, uning operatsion tizimini ishdan chiqargan. 
1987-yilda Brain Pokistondan tashqariga chiqib, AQShgacha yetib borgan va 18000 
dan ziyod kompyuterlarni zararlagan. Bu tarixdagi dastlabki keng geografik 
ko‘lamli kompyuter virusi tarqalishi hodisasi bo‘lgan edi.
Dastlabki chuvalchang 
Virus bu mohiyatan – fayl ichida yashaydigan dasturiy kodning bir bo‘lagi bo‘ladi. 
Virus fayldan alohida tarzda mavjud bo‘la olmaydi va shu sababli ham, virus imkon 
qadar ko‘proq faylni zararlashni va zararlangan fayllar ustidan nazorat o‘rnatishni 
istaydi. O‘sha Brain virusi bilan yuz bergan ilk kompyuter epidemiyasidan ko‘p 
o‘tmay, aniqrog‘i 1989-yilda ilk kompyuter chuvalchangi ham paydo bo‘lgan edi. 
Virusdan farqli o‘laroq, chuvalchang bu – doim alohida mustaqil fayl bo‘ladi. Unga 
boshqa fayllarni zararlashga hojat bo‘lmaydi. Lekin, o‘zining nusxalarini 
ko‘paytirib tashlash esa chuvalchangning asosiy qiladigan ishi bo‘ladi. 
Chuvalchangni aniqlash ham oson, u fayllar strukturasida yashirinib yotmaydi. 
Lekin, tarqalish tezligi bo‘yicha qaralsa, u virusdan ko‘ra ancha shitob tarqaladi. 
1989-yilda Kornell universiteti talabasi Robert Morris ilk bora shunday 
chuvalchangni yaratgan edi va aynan u ilk bora katta ko‘lamdagi moliyaviy zarar 
keltirgan zararkunandaga aylangandi. U tufayli yetkazilgan moliyaviy zarar ko‘lami
million dollar deb baholangan. Morris yaratgan chuvalchang ARPANET 
tarmog‘idagi foydalanuvchilarning shaxsiy ma’lumotlarini to‘plash bilan 
shug‘ullangan. Biroq, kunlardan bir kun Morris o‘z chuvalchangining dasturiy 
kodini o‘zgartirishda xatolikka yo‘l qo‘ygan va natijada, chuvalchang o‘zini-o‘zi 
beto‘xtov nusxalab, tarmoq bo‘ylab o‘rmalay boshlagan va boshqa kompyuterlarga 
yetib borib, ularni ham zararlagan. O‘shanda, taxminan 9000 ta kompyuter Morris 
chuvalchangidan zararlangan. Shu jumladan, NASAning ham bir necha yuzlab 
kompyuterlariga chuvalchang tushgan bo‘lib, natijada kosmik agentlik 5 kun 
mobaynida ishdan to‘xtab qolgan.