Ўрмон ёнғинларининг тарқалишига намлик, иссиқлик ва шамолнинг таъсири

Мавзу: Ўрмон ёнғинларининг тарқалишига намлик, иссиқлик ва шамолнинг таъсири

РЕЖА
1. Ўрмонларни иқлимлар бўйича тарқалиши.
2. Ёнғинлардан ўрмонларнинг ўлими ва экстремал об-ҳаво
3. Ўрмон ёнғинларининг тарқалишига намлик, иссиқлик ва шамолнинг таъсири


1. Ўрмонларни иқлимлар бўйича тарқалиши.
Ўрмон ҳаёти ва унинг географик тарқалиши иқлим шароитига, биринчи навбатда ҳаво ҳарорати ва ёғингарчиликларга боғлиқ. Иқлим ўрмонларнинг ҳамма жойда ўсишига имкон бермайди. Жуда совуқ бўлган жойда ўрмонлар тундрага йўл беради. Бироқ, ҳарорат шароитлари, айниқса текисликларда, кескин емас, балки аста-секин ўзгаради. Шунинг учун ўрмон ва чегарасида ўтиш зонаси ҳосил бўлади, унда сиз тундра ва ўрмон майдонларини топишингиз мумкин. Бундай ўтиш зонаси ўрмон тундраси деб аталади. Бироқ, ҳарорат шароитлари, айниқса текисликларда, кескин эмас, балки аста-секин ўзгаради.

Ўрмон тақсимотининг Жанубий чегарасининг ҳолати-ўрмон даштга ўтадиган жой-ёғингарчилик миқдори билан белгиланади. Иссиқ шароитда ўсимлик доимо салқинлаш учун барглардан намликни буғлайди. Агар ёзда ёғингарчилик кам бўлса, унда тупроқда озгина намлик тўпланади ва дарахтлар тож баландлигига кўтарилишида катта муаммоларга дуч келади. Шунинг учун, илиқ шароитда ва кам ёғингарчилик билан паст бўйли ўсимликлар устунликка эга бўлади. Даштлар шундай шаклланади. Иқлимдан ташқари, ер, тупроқ, сув омборлари ва инсон фаолияти ўрмон қоплами майдонига жиддий таъсир кўрсатади.

Замонавий иқлим ўзгариши ўрмонга таъсир қиладими?

Қизиқ, ўрмон қоплами замонавий иқлим исишига таъсир қиладими? Жавоб ҳа! Иқлим исиши билан боғлиқ ўзгаришлар, айниқса, ўрмон тақсимотининг Шимолий чегарасида яққол намоён бўлади. Дарахтлар ва буталар тоғлар ёнбағирлари бўйлаб баландроқ кўтарилади. Сўнгги 80-90 йил ичида дарахтларининг тарқалишининг юқори чегараси ўртача 35-40 м (ва баъзи ҳудудларда 50-80 м) га кўтарилди. Буталарни таркалиши 50 м ёки ундан ортиқ Нишаблик буйича юқорига кутарилии қайд этилади. Буталарнинг, айниқса толларнинг фаол ўсиши Шарқий Европа тундрасида кузатилади.

Ўрмоннинг Жанубий чегараси ҳам ўзгариб бормоқда. Россиянинг Европа қисмидаги ўрмон–дашт ва дашт зоналарида, асосан, ёзги қурғоқчилик туфайли эман ўрмонлари аста-секин йўқ бўлиб кетмоқда. Байкал минтақасида, аксинча, қарағай ўрмонлари дашт экотизимларига тажовуз қилмоқда, бу ёғингарчиликнинг кўпайиши билан изоҳланади. Шундай қилиб, ўрмоннинг Жанубий чегараси ҳароратнинг ошиши туфайли емас, балки намланиш режимининг ўзгариши туфайли ўзгариб бормоқда.
Россия ўрмонларида сўнгги ўн йилликларда баъзи дарахт турлари эгаллаган ҳудудлар ўзгарди ва олимларнинг фикрича, бу асосан иқлим исиши билан боғлиқ. Масалан, Жанубий минтақаларда эман ўрмонлари камайиб бормоқда ва аксинча, шимолда, баргли ўрмонлар ва Шимолий тайга чегарасида кўпаймоқда.
Деярли бутун Россия бўйлаб арча ўрмонлари майдонининг қисқариши кузатилмоқда. Арча юзаки илдиз тизимига эга, шунинг учун у қурғоқчиликнинг частотаси ва давомийлигининг ошишига жуда сезгир бўлиб чиқади. Россиянинг кўплаб минтақаларида қайин ўрмонлари майдони кўпаймоқда. Бу ҳодиса ўрмончиларга яхши маълум. Ҳақиқат шундаки, ёнғин натижаси ёки игнабаргли дарахтлар кесилгандан сўнг, биринчи навбатда уларнинг ўрнида қайин ва бошқа майда баргли турлар ўсади ва шундан кейингина вақт ўтиши билан янги игнабаргли дарахтлар пайдо бўлади, улар аста-секин майда баргли қайинни сикиб чикаради . Бироқ, сўнгги ўн йилликларда бу ходисалар содир бўлмади: эҳтимол игнабаргли дарахтлар қайин ўрмонларини сиқиб чикаришаг улгурмаяпти.
Кўпгина прогнозларга кўра, сайёрамизнинг барча ўрмон минтақаларидан иқлим исиши билан боғлиқ энг катта ўзгаришлар Евросиё ва Шимолий Американинг Шимолий ўрмонларида Шимолий ва Жанубий ўрмон чегараларининг силжиши туфайли содир бўлади. Шундай қилиб, ҳароратнинг 2 С^о га ошиши билан, ўрмонларнинг замонавий тундра зонасига тарқалиши туфайли ўрмон қопламининг умумий майдони ошади. Ҳароратнинг 4 С^о га ошиши билан, ўрмонларнинг чекиниши уларнинг тарқалишининг бутун Жанубий чегараси бўйлаб ўтади ва бу ўрмон қопламининг шимолга, тундра зонасига ўтишидан кўра кенгроқ бўлади.
Иқлим ўзгариши натижасида ўрмонларнинг кесилиши Шарқий Европа ва Ғарбий Сибирнинг деярли бутун ўрта камарини қамраб олади. Бу жуда хавотирли прогноз бўлиб, агар иқлим исишининг энг ноқулай холати рўй берса, ўрмонларнинг йўқ бўлиб кетиши билан боғлиқ вазият қанчалик жиддий бўлиши мумкинлигини кўрсатади.

2. Ёнғинлардан ўрмонларнинг ўлими ва экстремал об-ҳаво

Иқлим ўзгариши билан боғлиқ ўрмонлар учун яна бир катта муаммо–ёзда иссиқ об-ҳаво туфайли кенг кўламли ёнғинлар ва зараркунандалар. Иссиқлик ва бошқа экстремал об-ҳаво ҳодисалари кўпинча ўрмон ўлимининг бевосита сабабига айланади.
Ўрмон ёнғинлари асосан оловга бепарволик билан муносабатда бўлиш натижасида содир бўлади. Бироқ, уларнинг пайдо бўлиши учун маълум об-ҳаво шароити зарур, яъни бир неча кун ёки ҳафта давомида иссиқ ва қуруқ об-ҳавонинг комбинацияси. Бундай шароитда ўрмон таглиги қурийди, ўлик барглар, игналар ва майда новдалар, мохлар, ликенлар ва ўрмон соябони остида

ўсадиган ўтлардан иборат. Ўрмон таглиги тезда ёнади ва олов катта майдонларга тарқалади. Бундай ёнғинларга ер ости енгинлари дейилади.

Ёнғин игнабаргли ўрмонларда тарқалганда, олов кўпинча дарахтларнинг тожларига киради. Игнабаргли арча ва қарағайларнинг кичик шохлари кўп миқдорда қатронли моддаларни ўзидан чикарганлиги сабабли тирик дарахтларда хам осон ёнади . Бу ҳолда, ер усти енгини хосил булади. У энг хавфли ва ҳалокатли енгин булиб , ўрмоннинг тўлиқ йўқ қилинишига олиб келади!
Ёнғинлар ўрмонга катта зарар етказади: кўплаб дарахтлар нобуд бўлади, уларнинг ўсиши камаяди, ўрмонларнинг таркиби ёмонлашади, зарарли ҳашаротлар тарқалади. Иқлим ўзгариши билан ёнғин хавфли вазиятлар эҳтимоли ошади, чунки ҳарорат кўтарилади, бу еса ўрмон ёнувчан материалларини
тезроқ қуритишга олиб келади. Йилнинг илиқ мавсуми узунлашати ва енгин хавфи ортади.
Россиянинг Европа қисмининг марказида 2010 йилнинг ғайриоддий иссиқ ёзи бутунлай бошқа шароитларга мослашган игнабаргли дарахтларни заифлаштирди. Бундай заифлашган дарахтлар қобиқ остида яшайдиган кўплаб ҳашаротлар турлари учун осон ўлжа ҳисобланади. Оддий ҳарорат ва намлик бўлган йилларда бу ҳашаротлар сони бошқа турлар – ҳам йиртқич ҳашаротлар, ҳам қушлар томонидан назорат қилинади. Аммо қобиқ қўнғизлари жуда кўп бўлса, улкан майдонлардаги ўрмон тугайди! Қуритилган дарахтлар аввал игнасиз, кейин еса қобиқсиз қолади. Ёғочни йўқ қиладиган кўплаб қўзиқоринлар кўринмас

ишларини давом еттирмоқдалар, шунинг учун илдизлар енди дарахтларни ушлаб турмайди. Кучли шамол

остида улар бирин-кетин йиқилишади. Олмахонлар қушлар билан бирга ғойиб бўлган ўрмонни тарк этишади – ахир, шишка ҳосили йўқ ва кутилмайди. Агар бундай ўрмонда сувсар бўлса, у ҳам бой ов майдонларини қидириб кетади. Илгари тўғридан-тўғри қуёш нурларидан озикланган ландиш ва кислицаларнинг яшил гилами, вайнбей, малинник, қичитқи ўтлари билан алмаштирилади. Бир сўз билан айтганда, турларнинг бутун тўплами ўзгармоқда!
Бироқ, у ҳали ҳам олдинги ҳолатга қайтиши мумкин. Худди ёнғинлардан сўнг, юз-икки юз йилдан кейин арча ўрмони деярли бутунлай тиклангандай.

Аммо фақат бирон бир жойда одам кадами етмаган ўрмонлар мавжуд бўлса. Агар кейинги йилларда бир хил ноодатий ҳарорат ўзгариши содир бўлмаса.

Қурғоқчиликдан ташқари, бошқа экстремал об-ҳаво ҳодисалари ўрмонларнинг ўлимига сабаб бўлади: бўронли шамоллар ва шамол буронларига олиб келадиган торнадолар, кучли ёмғирларда – ўрмоннинг айрим худудларини ювилади ёки узоқ давом етган сув тошқини пайтида дарахтлар нобуд бўлади. Дарахтларга катта зарар кучли нам қор ёки музлашдан келиб чиқиши мумкин. Кучли дўл бўлса, шохларнинг қобиғи шикастланади, бу дарахтларнинг сезиларли заифлашишига ва уларнинг қисман қуриб кетишига олиб келиши мумкин.
Музлик тарихи, замонавий илмий далиллар ва прогнозлар шуни кўрсатадики, ўрмонлар ва бошқа табиий экотизимлар турли иқлим шароитларига мослаша олади. Аммо бу мослашув асосан миграция билан боғлиқ-яъни табиий зоналар ва ўсимлик турларининг чегараларидаги ўзгаришлар. Музлик даврида ўрмонлар нисбатан кичик ҳудудда сақланиб қолган ва Евросиёнинг кенг ҳудудлари тундралар ва тундраадирлари билан қопланган. Иклимни исиши билан билан ўрмон ўсимлик қопламининг доминант тури сифатида ўз мақомини тиклади. Бироқ, замонавий исиш жуда тез ривожланмоқда. Бундай шароитда, усимлик коплами турларини аста-секин емас, балки ҳалокатли ўзгаришлар урмонни кенг микесда куришига олиб келиши ва ўрмон ёнғинлари эҳтимолини оширади.

Шунинг учун глобал исишни ҳаддан ташқари даражага олиб келмаслик, балки сайёрадаги иқлим вазиятини босқичма-босқич барқарорлаштиришни таъминлаш яхшироқдир!

Ўрмонлар иқлимга қандай таъсир қилади?
Биз иқлим ва унинг ўзгариши ўрмонларга қандай таъсир қилишини билиб олдик. Аммо маълум бўлишича, ўрмоннинг иқлимга таъсири ҳам бор!
Масалан, яшил ўрмон қуёш нурларининг ер юзаси томонидан аксини ўзгартиради ва шу билан ер томонидан сўрилган иссиқлик миқдорига таъсир қилади. Ўрмон ва дарахтсиз ҳудуд ўртасидаги ҳарорат фарқи айниқса қишда сезилади. Қуёш нурлари қор билан қопланган дарахтсиз текисликлардан ва камроқ даражада тайга ўрмонлари билан қопланган қоронғи жойлардан яхши акс етади.
Ўрмон тупроқдаги намликни сақлашга ёрдам беради ва буғланишга таъсир қилади, бу минтақанинг иқлимини юмшоқроқ ва намроқ қилади.
Қор қоплами ўрмонда узоқроқ туради-баҳорги ҳароратнинг кўтарилиши шу тарзда текисланади ва дарёнинг баҳорги сув тошқини хавфи камаяди.
Бироқ, ўрмонларнинг иқлим учун енг муҳим хусусияти углерод айланиши билан боғлиқ. Ўрмон атмосферадан карбонат ангидридни ютади ва боғланган углеродни турли хил органик моддалар шаклида сақлайди. Аммо қазиб олинадиган ёқилғини ёқиш пайтида атмосферага кирадиган карбонат ангидрид замонавий иқлим исишининг асосий сабабидир.

Фойдаланилган адаюиётлар: Ижтимоий тармок https://climate-box.com/ru/textbooks/2