Ronning eneolit va bronza davri yodgorliklari Mundarija: Kirish

2.2 Bronza davr haqida umumiy ma’lumot
Bronza davri umumiy tavsifi. Bu davr metallurgiya taraqqiyotining to'rtinchi bosqichi-misni eritib, boshqa bir metall bilan eritishsh asosi bronza ko'tarilishi va kishilik jamiyati taraqqiyoti yangi davrining almashinuvi bilan belgilanadi. O'rta Osiyoda bronza davri nafaqat bronza qotishmasining paydo bo'lishi, balki mehnat qurollari hamda bronza qurol-yaroglarining paydo bo'lishi va keng tarqalishi shu bilan birgalikda boshqa qator belgilar: patriarhal munosabatlarning qaror topishi, chorvador qabilalarning ajralib chiqishi, qadimgi sivilizatsiyaning shakllanishi mulkiy tengsizlikning paydo bo'lishi, qabilalar o'rtasida madaniy-iqtisodiy aloqalarning kuchayishi bilan belgilanadi.
Ammo, jamiyat taraqqiyoti O'rta Osiyoning barcha hududlarida birdek kechmagan, janubiy hududlarga nisbatan shimoliy hududlar, xususan, cho'l hududlari ancha orqada qolib ketgan. Xojalikning aynan dehqonchilik yoki chorvachilik shakli bilan shugullanuvchi aholi to'plangan hududlar paydo bo'ladi. Buning natijasida bir-biridan farqlanuvchi iqtisod vujudga keladi. O'rta Osiyoning janubiy hududlarida yuqori darajada rivojlangan dehqonchilik bilan shugullanuv-chi aholi yashasa, shimoliy va sharqiy hududlarda esa andronova madaniyati degan umumiy nomga ega bo'lgan chorvador qabilalar yashab, ular xojalik va madaniyat shakllariga ko'ra bir-birlaridan keskin farq qilgan. Ular doimiy aloqada bo'lishgan.
Shunday qilib, Turkmanistonning janubiy hududlarida dehqonchilik yuqori darajada taraqqiy etgan. Bu hududda bronzaga ishlov berish texnikasi rivojlanadi, sugorish tizimi rivojlanadi, ketmon dehqonchiligi o'rnini hayvonlarga omoch qoshilgan qaydama dehqonchilik egallaydi. Qadimgi shahar madaniyati shakllanadi, mamahalliy boshqaruv apparati vujudga keladi, metallarga ishlov berish, kulolchilik, toshni qayta ishlash, toqimachilik, qurilish ishlari rivojlanib, ularning ixtisoslashuvi jarayoni kuchayadi. Monumental memorchilik qaror topadi, kulolchilik yanada rivojlanib, ularga bezak berish texnikasi murakkablashib boradi. Terrakotik haykalchalar, zargarlik ishlariga e'tibor kuchayadi.
O'rta Osiyoning bronza davri mil.avv. III ming yillikning ikkinchi choragida mil.avv. II ming yillikning oxirlarga qadar bo'lgan davr doirasida davrlashtirib kelingan. Lekin, o'tgan asrning oxirlaridan boshlab O'rta Osiyoning otroq dehqonchilik markazlaridagi arxeologik yodgorliklarda olib borilgan ilmiy tadqiqot ishlari natijasida amalga oshirlgan ko'plab radiokarbon tekshiruv natijalari mintaqada bronza davrining sanasi biroz qadimiylikdan iborat bo'lganligini ko'rsatmoqda. Shunga ko'ra olingan kalibrli tekshiruv natijalariga asoslanib O'rta Osiyoning janubiy o’troq dehqonchilik hududining bronza davri arxeologik majmualarining quyidagi xronologiyasi taklif etiladi.

T/r	Bronza davri bosqichlari	Arxeologik majmualar	Davri
1	Ilk bronza	Nomozgoh 4	mil.avv. 2900-2400 yy.
2	Rivojlangan	Nomozgoh 5	mil.avv. 2300-1900 yy.
3	So'nggi	Nomozgoh 6	mil.avv. 1900-1400 yy.

Markaziy Osiyo mintaqasida bronza davri quruq va issiq iqlim sharoiti qaror topadi. Bu dasht hududlarida, ayniqsa shimoliy o'lkalarda chorvachilik xojalik shaklining rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratsa, ayrim o’troq dehqonchilik o'lkalarida rivojlangan madaniyatlarning inqirozga uchrashishiga olib kelgan. Natijada butun davr mobaynida madaniy-xojalik shakliga ko'ra keskin farq qiladigan ikki mintaqa qaror topadi. Tabiiy-geografik jihatdan qulay bo'lgan janubiy o'lkalarda eneolit davridayoq vujudga kelgan ilk shaharlar ixtisoslashgan hunarmandchilik, savdo, madaniyat rivojlangan markazlari sifatidagi ahamiyati o'sadi. Shimoliy o'lkalarda esa o'zlashtiruvchi xojalik shakli (ovchilik) asosida chorvachilik shaklining vujudga kelishi, mazkur davrning keyingi bosqichlarida sodda dehqonchilining paydo bo'lishi bilan tavsiflanadi.

Bronza davri metallurgiya taraqqiyotining to'rtinchi-mis asosida metallarga quyish asosida ishlov berish usulidan foydalanishning boshlanishiga togri keladi. Yuqori haroratdagi issiqlikni saqlaydigan moslamalar (xumdon, metall eritish pechlari) va kulolchilik charxidan foydalanishning boshlanishi hunarmadchilik taraqqiyotiga sezilarli ta'sir qildi. Hunarmandchilik ishlab chiqarishining ixtisoslashuvi va oxir oqibatda ijtimoiy mehnat taqsimoti sifatida ajralib chiqishi bilan yakunlanadi. Bu esa ayrboshlash asosidagi ichki savdo munosabatlarining vujudga kelishiga olib keladi. Jamiyatda shakllanayotgan aholining turli qatlamlari ehtiyoji talablariga javob beradigan zargarlik san'ati takomillashib boradi. Bular qadimgi sharqning sivilizatsiya dastlab shakllangan o'lkalarida chuqur kechayotgan jarayon bo'lib, ular bilan birgalikda yirik shahar markazlari rivojlanib boradi. Markaziy Osiyoda bu jarayon nisbatan ilgariroq sodir bo'lgan hudud Turkmanistonning janubiy qismida Kopetdag va qizilqum o'rtasidagi kichik daryo va soylardan tashkil topgan tor vohalar hisoblanadi. Bu hududda neolit davrida shakllangan otroq dehqonchilik madaniyat eneolit davri davomida takomillashib, bronza davri qadimgi Sharq sivilizatsiyasiga xos madaniyatning vujudga keklishi bilan yakunlanadi.