Rossiya maktablari tarixida tasviriy san;atning o’qitilishi

Darsning mavzusi: “Suv osti dunyosi” mavzusida rasm ishlash.

Darsning vazifalari: o`quvchilarni suv ostidagi Hayot Haqidagi tasavvurlari va tushunchalarini yanada kengaytirish. Ularda ijodkorlik, fantaziya va badiiy didni o`stirish, tasviriy malakalarni rivojlantirish, tabiatga nisbatan meHr-muruvvatli bo`lishga, ularni asrab-avaylashga o`rgatish.

Darsning jiHozlanishi: dengiz Hayvonlari va o`simliklarning tasvirlari. Dengiz ostini aks ettiruvchi slayd, diapozitiv, diafilm va boshqalar. Dengiz ostini aks ettirishga bag`ishlangan kompozitsiya variantlari.

Darsning mazmuni: dars mavzusi qator tashkiliy ishlar va metodik suHbatlar o`tkazishni taqoza etadi. Ana shunday ishlardan biri suv osti dunyosiga bolalarning Hayoliy sayoHatini uyushtirishdir. Bu dars puxta tayyorgarlikni talab etganligi uchun o`qituvchi avvalgi tasviriy san`at darsida bolalarga suv osti dunyosiga taalluqli bo`lgan rasmlar, reproduksiyalar to`plashni vazifa qilib topshiradi. Hayoliy sayoHat quyidagicha mazmunda bo`ladi. Ma`lumki, suv osti dunyosi, ya`ni okeanlar, dengizlar, ko`llar, daryolar niHoyatda turli-tuman g`aroyibotlarga ega. Xususan, okeanda Hayvonlarning 160.000 dan ortiq, o`simliklarning 10.000 dan ortiq turlari mavjud. Suv Hayvonlari orasida ko`pchiligini baliqlar, (kit, akula, delfin, laqqa baliq, bukri, qilich baliq, yapaloq baliq v.b.) tashkil etadi. Ularning eng kattasi kit Hisoblanab, uzunligi 33 metrga boradi. Akulalarning uzunligi esa 10 metrgacha boradi. Suvlarda baliqlardan tashqari, dengiz toshbaqalari, sakkizoyoqlar, ilonlar, timsoqlar, qurbaqalar, tyulen va boshqalar Ham Hayot kechiradilar. Afsonalarga ko`ra dengiz va okean qa`rida yarmi ayol, yarmi baliq “Rusalka”lar, dengiz shoHlari, dengiz otlari va devlari, ajdarlari yashaydi. 50-rasm. Bu suv Hayvonlarining tuzilishi, shakli, rangi, o`lchovlari shunchalik turli-tuman, rang-barangki, agar ularni o`zaro solishtirilsa, ular Har qanday odamni Ham Hayratlantirishi shubHasizdir.
Masalan, dunyodagi baliqlarning o`zi 25.000 turdan iborat bo`lib, ular ilon shaklida, yumaloq shaklda, pakana shaklda, yapaloq shaklda, boshi katta, tanasi kichik va aksincha, dumi o`zidan uzun, chiroyli va beo`xshov, beozor va vaxshiy, aqlli va beaql, serHarakat, uchar va noHarakat turli-tuman bo`ladilar. Bulardan ularning ranglari Ham qolishmaydi. Ularning oppoqlari, yam-yashillari, qip-qizillari, qop-qora, zangori, jigarrang, qisqasi Hamma rangdagilari bo`ladi. Hattoki 3-4 rangli baliqlar Ham bo`ladi. Bir baliqdagi bir necha ranglar bir-birlariga yaqin, shuningdek, kontrast bo`lishi mumkin. Baliqlar suv ostidagi qoyada, toshlar ichida, silliq toshlarning oralarida, o`simliklar, balchiq va qumlar ichida o`zlariga in yasab Hayot kechiradilar.
Suv Hayvonlari va o`simliklari Haqida Ham ana shunday turli-tumanlik mavjud. 51-rasm. Ularning Ham uzun, yapoloq, dumaloq shakldagilari, to`p bo`lib o`sadiganlari bo`ladi. Bunday umumiy suHbatdan so`ng imkoni bo`lsa o`qituvchi suv osti dunyosidagi Hayotni aks ettiruvchi diafilm yoki kinofilm namoyish etsa dars yanada samarali bo`ladi. Bu darsda bolalarga beriladigan topshiriq suv osti dunyosiga qilingan sayoHat asosida uning tasvirini ishlashdan iborat bo`ladi.
Bolalar o`zlari ishlayotgan tasvirlarida quyidagi ko`rinishlardan birontasini aks ettirishlari tavsiya etiladi:
1. Suv ostidagi Hayvonlarning tinch Hayoti. 2. Suv osti Hayvonlarining o`zaro jangi. 3. G`ovvoslarning suv osti dunyosini o`rganishlari. 4. Afsonaviy Hayvonlarning (rusalka, dev, dengiz shoHi, ajdar, suv otlari v.b.) suv ostidagi Hayoti va boshqalar.
Topshiriqni bajarish texnikasini Har bir o`quvchining o`zi tanlaydi. u akvarel, guash, rangli qog`ozdan, tabiiy materiallar (barg, ildiz, daraxt, shoHlari, gazmol parchalari, tashlandiq materiallar, tosh, o`simlik v.b.) dan bo`lishi mumkin.
Bolalar ijodiy ishga kirishishlaridan avval o`qituvchining ularga mavzu yuzasidan tayyorlagan kompozitsiya variantlarini yoki ularning sxemalarini ko`rsatishi, topshiriqni yuksak darajada bajarilishiga yordam beradi. Bunday materiallardan foydalanish o`qituvchi tomonidan oldindan Hisobga olinishi Hamda bu Haqda bolalarga avvalgi darsda tegishli ko`rsatmalar berilgan bo`lishi lozim. Agarda dars jarayonida bolalar o`z ishlarini faqat qalamda tasvirlab ulgurganlari taqdirda, uni tegishli badiiy va tabiiy materiallar bilan uyda davom ettirishlari mumkin.
O`qituvchi tomonidan ko`rgazmali qurol sifatida namoyish etilgan ishlar sinf doskasida dars oxirigacha saqlanadi. O`quvchilar ulardan bemalol foydalanadilar.


Dekorativ kompozitsiya. Dekorativ kompozitsiya mashg`ulotlari metodikasi uning mazmunidan kelib chiqqan Holda olib beriladi. Ma`lumki, dekorativ kompozitsiya mashg`ulotlari quyidagi yo`nalishlarda amalga oshiriladi. 1.CHoynak (dazmol), quticha, nomoyon kabilardan birontasi uchun eskiz ishlash. 2. Gazmol va liboslar uchun eskiz ishlash. 3. Televizor, kreslo, avtomobillarni yangi markasining eskizini ishlash. 4. Kitoblarni badiiy bezagi eskizini ishlash.
Dekorativ kompozitsiya mashg`ulotlari metodikasi, rangtasvir kompozitsiyasi mashg`ulotlari metodikasi bilan umumiylikka ega bo`lsada, biroq uning o`ziga xos jiHatlari Ham bor. Ular ko`proq dekorativ faoliyatning turli tumanligida ko`zga tashlanadi. Xususan, ular jiHozlar, kiyimlar, in`terer, avtomobillar, kitoblarning badiiy bezagi bilan bog`liq Holda olib boriladi. 5-7-sinflarda dekorativ kompozitsiya mashg`ulotlarining boshlang`ich sinflardagidan yana bir muHim farqi ularning ko`proq ijodiy xarakterda bo`lishligidir. Boshlang`ich sinflarda dekorativ kompozitsiya mashg`ulotlarida naqsh namunalaridan ko`chirish katta o`rinni egallasa, 5-7- sinflarda bunday mashg`ulotlar faqat ijodiy tusda bo`ladi. Bunda bolalar faoliyatiga ko`proq mustaqillik beriladi, ularning badiiy tafakkuri, fikri va tasvirlash malakalari o`stiriladi.
Bunday mashg`ulotlarda san`atshunoslik asoslari bo`yicha bolalarga kompozitsiyadan berilgan nazariy bilimlarga tayanish va ularga rioya qilgan Holda ijodiy ishlarni bajartirish muHim Hisoblanadi.
O`quvchilarning tasviriy ishlarini baqolashda ularning kompozitsiyaning qonun va qoidalariga qanchalik rioya qilganliklari Hisobga olinadi. Dekorativ kompozitsiya ishlash metodikasi quyidagi tartibda va ketma-ketlikda o`tkaziladi: 1.O`quvchilarga dars mavzusi va topshiriqni tushuntirish. 2. Mazuga doir materiallar bilan tanishtirish. Bunda bolalarga amaliy san`atga doir fotolar, naqshlar, buyumlar uchun kompozitsiya eskizlari, bezak elementlari, bezak sxemalari ko`rgazmali qurol orqali namoyish etiladi, ulardan ayrimlari doskada chizib ko`rsatiladi. 3. Tasvirlanadigan dekorativ kompozitsiya elemetlarini joylashuv sxemasi yoki eskizini chizib olish. 4. Dekorativ kompozitsiyaning o`lchovi va formatini aniqlash. 5. Dekorativ kompozitsiyani qalamtasvirini chizib olish. 6. Bezak uchun zarur bo`lgan ayrim tabiiy materiallarni stilizatsiyalash. Bu bosqichda ayrim naqsh elementlari o`zgartirilishi mumkin. 7. Dekorativ kompozitsiyani bo`yoqlar bilan ishlash.
5-7-sinflarda dekorativ kompozitsiya ishlash mashg`ulotlarining xarakterining turli-tuman ekanligini Hisobga olib, ularning Har biriga metodik jiHatdan aloHida-aloHida yondoshish talab etiladi. Xususan, gazmollar, kiyimlar uchun bezak eskizini ishlash mashg`ulotlarida o`qituvchi ko`proq ko`rgazmalilikka e`tibor berib, turli mato-gazmol nusxalari, kiyimlarning fotolari yoki slaydlarini ko`rsatsa, bironta adabiy asarga (Hikoya, ertak, masal, doston v.b.) illyustratsiya ishlash mashg`ulotlarida esa bolalar e`tiborini ko`proq asar mazmuniga qaratadi. Zaruriyat bo`lganda asarni qayta-qayta o`qib yoki so`zlab beradi, savol-javob o`tkazadi.
Avtomobillarni yangi markasining eskizini ishlash mashg`ulotida esa ularning turli markadagi rasmlarini namoyish etadi, bir-biridan farqini ko`rsatib beradi.
Dekorativ kompozitsiya mashg`ulotlari metodikasining o`ziga xos xususiyatlaridan biri ko`proq bolalarni mustaqil ishlashga yo`naltirishdir.
5-7-sinflarda dekorativ kompozitsiyadan amaliy mashg`ulotlar shu sinflarda beriladigan nazariy bilimlar bilan bog`lab o`tkaziladi. Ayniqsa, amaliy bezak va dizayn, liboslar yuzasidan nazariy mashg`ulotlar berilgandan so`ng dekortiv kompozitsiyadan amaliy ishlar bajariladi.
Dasturda o`zbek xalq amaliy san`atini nazariy jiHatdan o`rganishga aloHida e`tibor berilgan bo`lib, u dekorativ kompozitsiyada o`quvchilar tomonidan bajariladigan barcha topshiriqlarni talablar darajasida amalga oshirishga o`z ta`sirini ko`rsatadi. CHunki, bolalar tomonidan bajariladigan Har bir dekorativ kompozitsiyada o`zbek xalq amaliy san`atining milliy badiiy an`analari o`z ifodasini topgan bo`ladi.
Quyida dekorativ kompozitsiya mashg`ulotlarini o`tkazish metodikasiga doir dars ishlanmalari berilgan.
Shundan so`ng o`qituvchi bolalar javoblaridagi kamchilik va xatolarni ko`rsatib, suHbatga yakun yasaydi. U quyidagi mavzuda bo`ladi:
Har bir xalq o`z milliy kiyimlariga ega. Biroq ularning Hammasida umumiylik bo`lib, ular bosh kiyim, ustki kiyim, oyoq kiyim, shuningdek, turli tuman taqinchoq kabilarda ko`zga tashlanadi.
Bu kiyim va taqinchoqlar majmuasi kostyum deb ataladi. Kostyumda kishi kiygan Hamma kiyimlar (bosh, ustki, poyafzal, shuningdek, taqinchoqlar) bir-biriga shakl, rang, o`lchov jiHatidan mos Holda tayyorlanadi. Har bir Halqning kostyumlari bir maqsadga qaratilgan bo`lsa-da, biroq ular bir-biridan farq qiladi.
Hatto, O`zbekistonning Har bir viloyatida tikiladigan va kiyiladigan kiyimlarni bir-biridan farq qiladigan tomonlari ko`p. Xususan, Surxondaryo va Qashqadaryo viloyatlari o`z uslubiga ega bo`lsa, Buxoro va Samarqand boshqa uslubga, Farg`ona vodiysi aHolisi yana boshqa uslubga ega. SHunday fikrlarni Qoraqalpog`iston Respublikasi, Xorazm, Toshkent, Sirdaryo kabi viloyatlarning kiyimlari yuzasidan Ham aytish mumkin. 52-rasm.
O`zbek xalqi turlicha iqlim sharoitlarida Har xil kiyimlar kiygan. Ular erkaklar, ayollar, bolalar kiyimlariga bo`lingan.
Qisqacha suHbatdan so`ng o`qituvchi milliy kiyimlardan namunalar ko`rsatib, ulardan qaysilari qaysi viloyatga tegishli ekanligini, qaysi birlari kambag`allar va qaysilari boylar uchun mo`ljallanganligini aniqlash yuzasidan ko`rsatmalar beradi.
Savol-javobdan so`ng o`qituvchi rasmdagi kiyimlardan 1-2 tasini bolalar bilan birgalikda taHlil etadi va bolalarning navbatdagi vazifasi o`zbek milliy kiyimlari eskizini tayyorlashdan iborat ekanligini qayd qiladi. So`ngra o`z ko`rsatmalarini quyidagi mazmunda davom ettiradi:
Bolalar, avvalo daftaringizga doskadagi ko`rgazmali qurollarda aks ettirilgan odam qomati rasmini ishlang, so`ngra uning ustiga o`zingiz xoxlagan o`zbek milliy kiyimlarining rasmini ishlaysiz. O`zbekistonning qaysi viloyatiga xos kiyim ishlamoqchi bo`lsangiz, uning o`ziga xos tomonlarini saqlashga Harakat qiling. SHuningdek, rasmingizda kiyimning qaysi mansabdagi yoki xizmatdagi kishilar uchun mo`ljallanganligini Ham yodingizdan chiqarmang. Siz ishlagan kiyim eskizi yagona ansamblni tashkil etsin. O`zingiz ishlagan kiyim namunasini betakror bo`lishligiga Harakat qiling. U kitoblarda berilgan va men ko`rsatgan kiyimlar tasviridan farq qilsin. Biroq rasmingizda o`zbek milliy kiyimlariga xos xususiyatlar bilinib tursin. Doskada namoyish etish uchun qo`yilgan kiyim rasmidan to`la ko`chirib olish mumkin emas, biroq ulardagi ayrim qismlarni, naqsh unsurlari, ranglari, shakllaridan foydalansa bo`ladi.
O`qituvchi o`zbek kiyimlarining namunasini yaratish uchun ularni boshqa xalqlarning milliy kiyimlari bilan solishtirib ko`rish kerakligini qayd qiladi. SHu maqsadda o`qituvchi bolalar e`tiborini boshqa xalqlar kiyimlariga Ham qaratadi. So`ngra bolalar mustaqil ravishda milliy kiyim namunasini yaratishga kirishadilar. Kiyim namunasining rangtasviri o`qituvchining ruxsati bilan amalga oshiriladi. Bunda o`qituvchi Har qaysi bolaga aloHida yondashadi. CHunki, ijodiy ishlar saviyasi Hamma bolalarda bir xil bo`lishi mumkin emas. Liboslarning namunalari, ranglari Haqida aloHida to`xtalib o`tish lozim. Bunda u o`zbek ustalari yorqin toza ranglarni niHoyatda yoqtirishlarini qayta-qayta ta`kidlab o`tadi. SuHbat davomida o`qituvchi bolalarga shuni Ham etkazishi kerakki, kiyimlar eskizini ishlashdan avval Har bir o`quvchi ularni kimlar uchun (erkaklargami, ayollargami, qishlikmi, yozlikmi, baHor yoki kuzlikmi, yoshlargami, qariyalargami, boygami, kambag`algami, ziyoligami yoki amaldorgami, ruHoniygami, oddiy xizmatchigami) mo`ljallanganligini yaxshilab o`ylab olishi kerak bo`ladi. Xuddi shuni Hisobga olib, kiyim materiali, uning bezak guli, rangi, kompozitsiyasi tanlanadi.
Dars bolalarning ijodiy ishlari ko`rgazmasini tashkil etish va muHokama qilish bilan yakunlanadi.
Uyga sinf ishini yakunlash vazifa qilib topshiriladi.