S avezbayev, S. N. Volkov

Tabiiy resurslar, ulardan foydalanishning o(ziga xos xususiyatlari va ular
tarkibida yerning olrni
Tabiiy
resurslar
U yoki bu ta ­
biiy sferaga 
m ansubiigi
Yer bilan o ‘zaro 
aloqalari 
xarakteri
Xo'jalikda foyda­
lanishning asosiy 
yo‘nalishi
FoydaEanisisda 
qayta tiklanisi: 
imkonivati
Yer
Litosfera
Agrosanoat majmuasi 
va xalq xo'jaligining 
boshqa tarmoqlari 
korxonaiarini 
joylashtirish, oziq- 
ovqat mahsulotlarini 
va xom ashyo ishlab 
chiqarish, noishlab 
chiqarish faoliyatini 
olib borish
Tiklanishi
cheklangan
: 7 : 
, •
Mineral
Litosfera
Tuproqlarning 
mineral asosini 
tashkil etadi. Yer 
qatlami tagida 
foydali qazilm alar 
bor
Mineral va yonilg'i- 
energiya xom ashyosi
Tiklanmaydi
Suv
G idrosfera
Tabiiy muhit 
elem entlarining 
barchasida suv 
suyuq, qattiq, 
gazsimon 
holatlarida mavjud
Qishloq xo'jaligi, 
maishiy va sanoat 
suv iste’moli
Qayta tiklanadi
0 ‘simlik
Biosfera
Y erning usti va 
tuproq qatlami 
bilan ajralmas 
bog‘liq holda 
mavjud
Dehqonchilik va 
o'rm on xo'jaligi 
mahsulotlarini ishlab 
chiqarish
Tiklanadi
Hayvonot
dunyosi
Biosfera
Yerning usti va 
tuproq qatlami 
bilan ajralmas 
b o g iiq holda 
m avjud
Chorvachilik, 
ovchilik - hayvonot 
mahsulot-larini 
yetishtiruvchi 
xo'jaliklar 
mahsulotlarini ishlab 
chiqarish
Tiklanadi
Iqlimiy '
A tm osfera
Tabiatda isiqlik, 
namlik, gaz 
altnashish 
manbaasi
Odamlar hayoti va 
ishlab chiqarish 
faoliyatining iqlimiy 
sharoitlarini tashkil 
etadi
Tiklanishi
cheklangan
10

---

o‘zgarishIarini hisobga olmaganda qayta tiklanmaydi; boshqa tom ondan 
yer turlarining ishlab chiqarish im koniyatlarini kengaytirilgan takror 
ishlab chiqarish, yaxshilash, tiklash uchun im koniyatlar am aliy 
jihatdan cheksizdir.
«Yer - odam - ishlab chiqarish» tizimi elem entlarining oqilona 
o'zaro ta ’siri quyidagi prinsipial masalalarni yechishni taqozo etadi:
• ishlab chiqarishning yer resurslariga salbiy ta ’sirini ekologik 
xavfsiz darajagacha kamaytirish;
• yer resurslarining sifat xususiyatlarini ulardan foydalanishda 
(ayniqsa, qishloq xo‘jaligida) m aksim al toTa hisobga olish;
• odam larning m oddiy va ijtim oiy talablarini to 'laro q qondirish 
maqsadida yerlarni yaxshilash va muhofaza qilish.
T ab iiy resu rslar va s h a ro itla r y ig 'in d isi y ern in g in so n iy at 
faoliyatining har xil turlariga mosligi darajasini aniqlaydi. U lar 
bilan ahoiining ijtim oiy talablarini qondirish im koniyatlari ham
bevosita bog'iangan.
Tabiiy m uhit om illari qishloq xo'jaligida asosiy rol o'ynaydi. 
C)‘zbekiston yer fondini tabiiy - qishloq xo'jalik rayonlariga bo'lish 
m a’lum otlariga asosan, uning 95% hududi issiq va quruq, og‘ir va 
noqulay iqlimli m intaqalarda joylashgan. Qolgan 5% esa tog' m in- 
taqalarida joylashgan. H ududning tabiiy unum dorligi juda past. 
S’nuning uchun respublikam izda yerdan dehqonchilikda foydalanish 
sug'orishga asoslangan.
Jam iyatning to ‘xtovsiz o'sib boruvchi talablarini qondirish yer 
resurslaridan yuqori intensivlikda foydalanishga olib keladi. Shu 
sababdan tabiiy m ajm ualarni takom illashtirish va rivojlantirish, 
ularning xo ‘jalik q iy m atlarin i oshirish m aqsadida atro f-m u h it 
omillarining o'zaro ta ’sirlarini ilmiy asosda amalga oshirish kerak.
Qayta tiklanmaydigan m ineral resurslar uchun ularni tejash va 
atrof-m uhitga salbiy ta ’sirini cheklab, to'laqaytaishlash prinsipial 
ahamiyatga ega. Qayta tiklanadigan resurslardan foydalanishda ularning 
foydali xususiyatlarini kengaytirilgan qayta ishlab chiqarishda va 
berilgan xarajatlarda son va sifat ko'rinishida eng ko‘p sam ara olish 
tamoyiliga rioya qilish kerak.
Y erdan oqilona foyd alan ish n i m intaqaviy tabiiy tizim larn i 
rivojlantirishga kompleks yondashishda uning ishonchli muhofazasini
11

---

ta ’m inlashdan ajratib b o ‘lmaydi. Yerni himoyalash tadbirlarining 
mazm uni yerga xo'jalik ta ’sirining kuchayishiga mos kelishi, tuproqlar 
unum dorligining to'xtovsiz oshishiga yordam berishi kerak.
Bizning davlatim izda uzoq vaqtlargacha yerdan tekin foydalanish 
tam oyili am alda b o 'ld i. Y etishtirilgan m ahsulotning asosiy qismi 
esa davlat to m o n id an tasarru f etildi. Bularning ha-mmasi xo'jalik 
yuritishning norm al iqtisodiy m exanizm i yaratilishiga, obyektiv 
baho belgilashga to 'sq in lik qildi, korxonalarning yerdan oqilona 
foydalanish va uni m uhofaza qilishdan manfaatdorliklarini susavtirdi. 
Faqat o 'tg an asrning 70-yillaridan boshlab qishloq xo'jaligining 
u n u m d o r yerlari noqishloq xo'jalik m aqsadlari uchun olinganda 
qoplam a (kompensatsiya) to 'lan a boshlandi, biroq ular to 'la hajmda 
to 'lan m ad i. H ozirgi O 'zbekiston qonunchiligida yerdan va boshqa 
tabiiy resurslardan foydalanish uch u n yer solig'i va ijara haqi 
shakllarida to 'lo v lar ko'zda tutilgan. Yerlarning joylashgan o 'rn i va 
tabiiy unum dorligidagi farqlar natijasida qishloq xo'jaligida paydo 
bo'ladigan differensial yer rentasini, shu jum ladan, korxonalarning 
moliyaviy vositalarini yer resurslarini qayta tiklash va m uhofaza 
qilish uch u n jalb etish m aqsadida iloji boricha to 'laro q hisobga 
olish vazifasi qo'yiladi.