S avezbayev, S. N. Volkov

I bob
YER - TABIIY RESU R S YA ISHLAB CHIQARISH
V O SITASI 
1. 
Yer - tabiiy resurs.
Tabiiy resurslar bu tabiiy m uhitning ishlab chiqarish kuchlari 
rivojlanishining hozirgi darajasida odam larning m oddiy va m a’naviy 
talablarini (m ehnat predm etlari va vositalari, iste’mol predm etlari) 
qondirish uchun foydalanilayotgan yoki foydalanilishi m um kin 
b o ‘lgan tarkibiy elem entlaridir.
Tabiiy resurslarning ularni boshqa tabiiy sharoitlardan (tabiat 
jismlari va kuchlari) ajratib turadigan ham da odam uchun ahamiyatli 
xususiyati - ularning m oddiy faoliyat jarayoniga to 'g 'rid a n -to 'g 'ri 
jalb etilishidir.
Tabiiy resurslar ikki yoqlam a xarakterga ega. 0 ‘zining m oddiy 
shakli b o 'y ic h a rivojlanishi, xususiyatlari va joylashishi tab iat 
qonuniyatlariga mos tabiat jism lari va kuchlaridir. O 'zining iqtisodiy 
m azm u n i b o 'y ic h a esa u lar is te ’m ol q iy m a tla ri h iso b lan ad i; 
u la rn in g fo y d a lilig i t a la b la r va ja m iy a t im k o n iy a tla r in in g
rivojlanishi bilan aniqlanadi.
Vaqt o'tishi bilan tabiiy resurslarning mavjudligi va sifatining 
ahamiyati oshib boradi. Rivojlanayotgan ishlab chiqarish hududlarni 
o'zlashtirish hajmini kengaytiradi. Aholi soni va uning tabiiy muhitga 
ta'siri to'xtovsiz o'sib boradi.
Ro'y berayotgan o'zgarishlar ta ’sirida tabiiy boyliklarni qayta 
tiklash va u la rd a n o q ilo n a fo y d alan ish , a tro f-m u h it ahvolini 
yaxshilashning ijtimoiy aham iyati va aholining barcha guruhlari 
manfaatlari keskin oshdi. Tabiatni m uhofaza qilishni boshqarish 
tizimini takomillashtirish va tabiiy resurslardan foydalanishni tartibga 
solish uchun 80-yillar XX asr oxirlarida bizning davlatimizda birinchi 
marta tabiatni muhofaza etish va undan oqilona foydalanish bo'yicha 
davlat organi tashkil etildi. A tro f-m u h itn i m u h o faza etish , tab iiy
re su rslard a n fo y d alan ish va ularn i qayta tik lash b o 'y ic h a uzoq
7

---

muddatlarga m o'ljallangan dasturlar ishlab chiqildi. Butun mintaqalar 
tabiiy komplekslarini sog‘lomlashtirish bo'yicha aniq tadbiriar amalga 
oshirilm oqda (Orol dengizi va Orol b o ‘yi m intaqalari).
lnson faoliyati tabiiy m uhitga to 'g 'rid a n - to 'g 'ri ta ’sir etib, 
uning o Lzgarishiga olib kelgani uchun, uning tabiiy elementlari sun’iy 
obyektlar bilan to'ldiriladi yoki asta - sekin. almashtiriladi.
O dam lar yashayotgan hududlarda buzilm agan tabiiy landshaf- 
tlarni uchratish qiyin. O 'z vaqtida akadem ik V.l.Vernadskiy basho- 
rat qilganidek, jam iyatning belgili rivojlanish bosqichida biosferani 
inson o'z. kuchi bilan yashash m uhitiga aylantirgan noosferaga ayla- 
nishi yuz berdi.
T abiiy re su rslard a n o q ilo n a foydalanish va uni m uhofaza 
qilishnirtg ijtimoiy - iqtisodiy ahamiyati jam iyat va tabiatning o'zaro 
t a ’siridagi qaram a - qarshiliklarning kuchayishi, a tro f m uhitga 
antropogen ta ’sirning m e’yordan oshib ketishi bilan bog'liq krizis 
holatlarining yuzaga kelishi natijasida oshib boradi. Bu, asosan, 
odam larning ishlab chiqarish, harbiy va boshqa faoliyatlarining 
nazoratsiz rivojlanishi natijasida yuzaga keladi.
Tabiiy m uhitning aham iyatli tarkibiy qismi - yer resurslaridir. 
U hududi, iqlirhi, relyefi, tuproqlari sifati, gidrologik sharoiti, 
o'sim liklari va boshqa belgilari bilan tavsiflanadi, xalq xo'jaligi 
obyektlarini va aholini joylashtirish uchun kenglik asos, qishloq va 
o 'rm o n xo'jaliklarida asosiy ishlab chiqarish vositasi bo'lib xizmat 
qiladi. Yer resurslaridan foydalanish suv m anbaalariga, qazilma 
b o y lik lar z ah irasig a , havo basseyniga, o 'sim lik va hay v o n o t 
dunyosiga to ^ 'r id a n - to 'g 'ri t a ’sir etadi.
M am lakatim iz yer resurslaridan oqilona, ekologik jih atd an
xavfsiz foydalanish - har bir fuqaroning, korxonaning va butun 
jam iyatning kOnstitutsiyaviy burchi hisoblanadi. Q onun yerdan va 
yer osti boyliklaridan, suv resurslaridan, o'sim lik va hayvonot 
dunyosidan oqilona foydalanish va uni m uhofaza qilish, suvning 
va h av o n in g to zalig i va u la rn i saq lash , ta b iiy b o y lik larn in g
tiklanishini ta ’m inlash bo 'y ich a barcha zarur choralarni amalga 
oshirishni talab etadi.
O 'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida yer va boshqa tabiiy 
resurslar o 'sh a hududda yashaydigan xalqlar hayoti va faoliyatining

---

asosi sifatida foydalanilishi va muhofaza etilishi belgilab qo'yilgan. 
Tabiiy resurslar tarkibida yer ularning hududiy, xo'jalik va ekologik 
o 'za ro bog'liqliklarini va o 'za ro m unosabatlarini t a ’m inlovchi, 
tab iatd an foydalanishning kenglik asosi sifatida ajralib turadi. 
Q onunchilik yerning unum dorligiga zarar yetkazishni ta ’qiqlaydi.
Yer tabiiy m uhitning birlam chi o'zgarm as om illari jum lasiga 
kiradi, suv kengliklari, yer osti boyliklari, o 'sim lik , havvonot 
dunyolari esa o'zlarining joylashishlari bo'yicha harakatlanuvchanlik 
xarakteriga ega.
O 'sim lik q o p lam asin in g y o 'q o lib ketishi yoki keskin o 'z g a - 
rish i, h a y v o n la rn in g h o z irg i sah ro h u d u d la rid a g i va ab ad iy
m uzliklar m in taq alarid ag i m igrasiyasi va h alo k ati to 'g 'risid a g i 
k o 'p lab d alillar m a ’lum . M ineral xom ashyo va y o n ilg 'ig a boy 
b o 'lg an kon larn in g zahiralari kam ayadi, suv resu rslarin in g qayta 
taq sim lan ish i yuz beradi.
Ulardan foydalanish usullariga va xo'jalik oqibatlariga bog'liq holda 
ta b iiy r e s u r s la r tu g a y d ig a n ( q a y ta tik la n a d ig a n va q a y ta
tiklanmaydigan) va tugamaydigan turlarga bo'linadi. Yerga tiklanishi 
cheklangan tabiiy resurs sifatida qarash to 'g 'riro q bo'ladi (1-jadval).
Yer foydalanish jarayonida h ar xil sferalarga m ansub tabiiy 
resurslarni birlashtiradi. Uning xo'jalikdagi qim m ati, tabiiy va paydo 
q ilin g a n x u su siy a tla rin in g o q ilo n a m u ja s s a fn la s h tm lis h i va 
foydaianilishidan paydo bo'ladi va to'xtovsiz o'sib boradi. Tabiiy 
resurslarning o 'za ro aloqalarini o'rg an ish atro f-m u h it m ahsul- 
dorligiga va foydaliligiga, qayta tiklanish imkoniyatiga, ahvoliga ijo- 
biy ta ’sir etuvchi tadbirlar m ajm uasini ishlash va am alga oshirish 
uchun zarur.
Iqtisodiy nuqtayi nazard an yerga, a n ’anaviy tarzd a, inson 
yordamisiz tabiat tom onidan yetkazilgan m ehnat predmetlari to'plam i 
sifatida qaralgan. Shuning uchun amaliy jihatdan ham m a vaqt tabiiy 
m uhitning qandaydir elem entidan foydalanish (qazilma boyliklar, 
suvlar, o'siinliklar) yerning sifatiga va tuproq unumdorligiga bevosita 
yoki bilvosita ta ’sir ko'rsatadi.
Yer resurslarini tiklanishi cheklangan tabiiy resurslar qatoriga 
kiritish ikkita sababdan kelib chiqadi: bir tom ondan kenglik, hudud, 
yerning usti, quruqlik bilan suv nisbatining xususiy tarzdagi lokal
9

---

1 - j a d v а 1