S avezbayev, S. N. Volkov

1. 
Yer boshqa ishlab chiqarish vositalariga о ‘xshab inson mehnati 
mahsuloti emas, и - tabiat mahsulotidir. Yer tabiiy jism bo'lib, 
m a’lum tarixiy bosqichda inson hayoti va uning m ehnat faoliyati
18

---

du irasi J a m i y a t n i n g
texnik arsenaliga kiradigan barcha ishlab chiqarish 
vo sitalari 
manbasiga aylanadi. Inson m ehnati asta-sekin yerni qishloq 
x o 'ja lig i 
ishlab chiqarishi vositasiga aylantiradi. Yer va m ehnatning 
oV .aro b o g 'liq lig i 
doimiy xarakterga ega.
Yerdan ishlab chiqarish vositasi sifatida boshqa tabiiy resurslar 
suv, quyosh energiyasi, havo bilan o 'zaro cham barchas bog'liq 
holda foydalanitadi. Tabiiy m uhit elem entlarining barchasidan 
qanchalik to'la foydalanilsa, yerning unumdorligi darajasi shunchalik 
yuqori, sarflangan m ehnat va kapitalriing foydasi k o 'p bo'ladi.
Yer almashtirib bo'lm aydigan ishlab chiqarish vositasidir. llm iy- 
icxnik rivojlanish boshqa ishlab chiqarish vositaiarining soni jihatdan 
i- heklanm agan o'sishini va sifati yaxshilanishirri t a ’minlaydi, yerning 
kcngligi esa yer sharining quruqligi bilan cheklangandir. lin in g
nnumdorlik xususiyati esa cheklanmagan; dehqonchilik mintaqalarida 
qishloq xo'jaligining yer resurslari im koniyatlari hali tugagan emas. 
Q uyosh e n erg iy asi, issiqlik, ‘n a m lik , ta b iiy b io g eo tsen o z'lar 
zahiralaridan o'zlashtirilgan m aydonlarda to'laroq foydalanish kerak.
2. Yer joylashgan о ‘m ining doimiyligi (q o ‘zg ‘almasligi) bilan tav- 
siflanadi, shu n in g uchun uning ken g lik sh a klla ri va ко ‘plab 
xususiyatlari o'zgarmasdir. Boshqa ishlab chiqarish vositalarini 
(m asalan, traktorlar, kom baynlar, qishloq xo'jalik m ashinalari) 
odam yerning ustida ishlab chiqarishda foydalanish jarayonida 
qo zg'atadi, o'rnini o'zgartiradi, binolar va inshootlar ham qismlarga 
ajratilishi mumkin. Bularning ham m asi ishlab chiqarishning ko'p 
yoki kam harakatchan elem entlari yer massivlarining hududiy xusu- 
siyatlariga moslangan bo'lishi kerak.
3. Yer boshqa ishlab chiqarish vositalaridan farqli о ‘laroq jismonan 
va m a ’naviy eskirishga kamroq uchraydi. Yerning unum dorligi 
ko'proq o'ziga yarasha hayot qobig'i hisoblanadigan tuproqlarning 
organik qismi bilan aniqlanadi. Tuproqqa qanchalik ko'p organik modda 
qo'shilsa, yer shunchalik unum dor bo'ladi. Shu bilan bir qatorda 
nooqilona (shu jum ladan haddan tashqari intensiv) foydalanilganida 
11
«abadiy» ishlab chiqarish vositasi sifatini yo'qotadi va tezlik bilan 
o'zining unum dorlik qobiliyatini pasaytiradi.
4. Yer - planetamizda barcha tirik maviudodlarning saqlanishi 
asosidir, shu jum ladan, odam larning, uning ishlab1 chiqarish vosi-
19

---

talari sifatida faoliyat k o ‘rsatishini ta ’minlaydigan barcha tabiiy 
resurslar va iqtisodiy m uhit elem entlarining ham.
Shunday qilib yerdan oqilona foydalanish masalasi tabiiy holda 
uni m uhofaza qilish talablari bilan qo ‘shiladi.
Y erning u n d an qishloq xo'jaligida foydalanishda ko'rinadigan 
xususiyatlari, yer bilan ajralmas bog‘liq, boshqacha aytganda «unga 
ildiz otgan» ishlab chiqarish vositalarining maxsus toifasini ajratishga 
olib keladi. U lar qo ‘zg‘almas xarakterga ega va insonga m ehnat quroli 
sifatida uning ta ’sirini yerga o ‘tkazuvchi sifatida xizmat qiiadi. U lar 
joylashish x arak teri b o ‘yicha ikki turga b o 'lin ish lari m um kin: 
cheklangan hududlar uchastkalarida joylashgan obyektlar va katta 
uzunlikka ega chiziqli obyektlar.
Y er b ilan ajralm as bo g ‘langan ishlab chiqarish vositalariga 
quyidagilar kiradi:
• ishlab chiqarish binolari - chorvachilik fermalari, ustaxona- 
lar, om borxonalar, elektr stansiyalari, m ahsulotlarni qayta ishlov- 
chi korxonalar;
• suv xo‘jaligi va m elioratsiya inshootlari - sug'orish va zax qo- 
c h irish k a n a lla ri, h o v u z la r va suv o m b o rlari, q u d u q la r, suv 
ta ’m inoti tarm oqlari, bosimli suv m inoralari;
• eroziyaga qarshi inshootlar;
• tra n sp o rt qurilm alari - yo ‘llar, k o 'p rik lar va boshqa yo'l 
inshootlari;
• daraxtzorlar - bog‘lar, uzum zorlar, rezavorzorlar, daraxtlar 
va butalardan iborat ihota daraxtzorlari;
• boshqa xo‘jalik qurilmalari - devorlar, elektr ta ’m inoti va aloqa 
tarm oqlari.
Bunday ishlab chiqarish vositalaridan ular qayerda qurilgan b o is a
o ‘sha yerda, ular joylashgan yer uchastkasi bilan birgalikda foydala- 
niladi. U lar yaratilganlaridan keyin, ularni o ‘rnidan q o ‘zg‘atish, 
ularning foydalanishga yaroqliligini to 'la yoki qisman yo'qotm asdan 
m um kin em as, ularni yetarlik darajada asoslamasdan joylashtirish 
esa katta iqtisodiy zararlarga olib kelishi mumkin.
Yer bilan ajralmas bog'liq ishlab chiqarish vositalarini jam lash 
aksariyat hollarda qishloq xo'jaligining intensivlik darajasini aniqlaydi. 
Injenerlik jihatdan hudud qanchalik yaxshi jihozlangan va ta ’minlagan 
bo'lsa, dehqonchilikda m ehnat unum dorligi shunchalik yuqori va 
qishloq xo'jalik m ahsulotlari isrofgarchiligi kam bo'ladi.
2 0

---

Keyingi vaqtlarda yerning asosiy ishlab chiqarish vositasi va 
h u d u d iy kenglik asosi sifatidagi v azifala rin in g te z k o r in teg - 
ralsiyalashishi ro‘y berm oqda. dehqonchilik va chorvachilikning har 
xil shakllardagi kooperatsiyalari qayta ishlovchi korxonalar bilan 
birgalikda rivojlanmoqda. Yer butun agrosanoat majmuasining faoliyat 
ko'rsatishi uchun hududiy va ishlab chiqarish asosiga aylanadi. Bunda 
yerning sifatiga, mahsuldorligiga, unum dorligiga, ishlab chiqarish- 
ning texnik va texnoiogik ta ’minlanganligiga, ekologik xavfsizligiga 
bo‘!gan talab keskin o'sadi.
Ishlab chiqarish va jamoatchilik faoliyatlari jarayonida yer ijtimoiy- 
iqtisodiy aloqalarning ahamiyatli obyekti sifatida xizm at qiladi. M am - 
lakatimizni oziq-ovqat bilan ta ’minlash masalasi uning mahsuldorlik 
darajasiga bog'liq. Yerning sifati va tabiiy m uhit birgalikda hududning 
aholi yashashi uchun qulavligi darajasini aniqlaydi.
Yerning jam iyat hayotidagi o'ziga xos o ‘rni yer m unosabatlarini 
odam lar orasidagi o'ziga xos iqtisodiy va huquqiy aloqalar sifatida 
ajratishga olib keladi. Bu ijtim oiy m u n o sab a tla rn in g , a w a lo , 
mulkchilik, egalik qilish, foydalanish va tasarruf etish huquqlarini 
amalga oshirish bilan bog‘liq murakkab doirasidir.
Qishloq xo'jaligida yerning asosiy ishlab chiqarish vositasi sifatida 
bir xil emasligi; boshqa tarm oqlarda foydalaniladigan uchastkalarning 
sifati har xilligi, m ulkchilik va xo'jalik yuritish shakllarining ko'pligi 
yerga egalik qilish va yerdan foydalanishning dinamik xarakteriga olib 
keladi. Rivojlanish om ilini, yer m unosabatlari dinam ikasini ham m a 
vaqt yerlarni nafaqat ishlab chiqarish uchun, balki h ar qanday 
boshqa faoliyat uchun ham tuzishda hisobga olish kerak. Yer tuzish 
yerga egalik qilish va yerdan foydalanish tizim ini yaratib, yerning 
ham tabiiy resurs, ham ishlab chiqarish vositasi, ham iqtisodiy- 
ijlimoiy aloqalar obyekti sifatida xizmat ko'rsatishini ta ’minlaydi. 
S h u n d a n yer tu z ish d a ish la tila d ig an «Yer» tu s h u n c h a s in in g
murakkabligi ko'rinadi.
O'zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy hayotidagi islohotlar yerdan 
foydalanish tizimini ham qam rab oldi. O 'nlab yillar davomida yuzaga 
kelgan yer munosabatlaridagi formalizm tugatilmoqda, yerga bo'lgan 
davlat mulkchiligining yakka hokimligiga barham berilmoqda, xususiy 
yerga egalik qilish doirasi to'xtovsiz kengaym oqda, dehqonlarning

---

yerni saqlash, u n in g sifatini y axshilashdan m an faatd o rlik lari 
oshmoqda. Bularning hammasi yer tuzish xizmati oldiga yaqin yillarda 
yechilishi kerak bo'lgan k o ‘plab yangi m asalalarni qo'yadi.