S avezbayev, S. N. Volkov

\S. 
i if!
3. Tuproq qatlami, 
; 
• 1 
,
Yerning ustki biologik fa o l qobig ‘i tuproq deb ataladL
Uning eng 
aham iyatli sifati unum dorlik hisoblanadi, u yerni o ‘sim liklarni.. 
o ‘stirish va shu bilan yerni qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishicja asosiy, 
vosita sif'atida foydalanish uchun yaroqli qiladi. 
i..
Taniqli rus olimi V. V D okuchayev tuproq paydo bo‘lishining; 
besh omilini ko‘rsatgan: ona jins, o ‘simlik va hayvonot organizmlari^ 
iqlim, joyning relyefi, m am lakat yoshi. Ularning har xil miqdordagi 
yig'indisi ko‘p minglab turdagi va gum hlardagi tuproqlarning paydo 
bo‘lishiga olib keladi.
Tuproqlar sifati ularning fizik ahvoli, mexanik va ximik tarkibi, 
gumus miqdori va ko ‘piab boshqa ko ‘rsatkichlari bilan aniqlanadi. 
Ularning yaxshi yig‘indisiga har xil meliorativ tadbirlar majmuasini 
o ‘tkazish hisobiga erishiladi. Qishloq xo'jaligida foydalaniladigan yerlar 
sifatining bosh ko'rsatkichi ularning unumdorligi, o ‘simliklarning 
o ‘sishi va rivojlanishi uchun zarur suv, havo va oziqlanish rejimini 
ta ’minlash qobiliyati hisoblanadi. U num dor tuproqlar yaxshi suv 
sig‘imi, faol gumus m iqdorining ko ‘pligi, donador tuproq massasi, 
foydaii mikrofloraga boyligi bilan ajralib turadi. 
il:■
Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida yerdan oqilona foydalanishning 
majburiy talablariga tuproq unum dorligini ham da uning boshqa 
xususiyatlarini kengaytirilgan qayta tiklash kiradi, uiarga m ahsulot 
hajmi va sifati, x arajatlar m iqdori bog‘liq. R esu rslarn i tejash 
yon d ash u v id a tu p ro q lard an hosil bilan olib chiqib ketiladigan 
ozuqa m oddalarini t o ‘la qoplash kerak. T uproqlar xususiyatlarini
135

---

k en g ay tirilg an q ay ta tik lash y e rlarn in g sam arali va p o ten sial 
unum dorligi o'sishini ta ’m inlaydi. Uning asosiy om illari sifatida 
hududni to ‘g ‘ri tashkil etish, dehqonchilikning ilg‘o r tizim lari, 
organik va m a’danli o ‘g‘itlardan oqilona foydalanish xizmat qiladi.
Yer tuzish uch u n nafaqat, ayrim , tuproq turlarining joylashishi, 
balki, tuproq qatlam ining tarkibi, tuproqlarning yer yuzasi b o ‘yi- 
cha tarqalishi ham katta ahamiyatga ega. Unga qishloq xo‘jalik yerla- 
rining joylashishi, konturlar va ishlab chiqarish uchastkalari o i -
cham lari bog‘liq.
T uproq qatlam ining tarkibi sodda va m urakkab, bir xil b o iish i 
mumkin. Shunga mos ravishda hududni tashkil etishda yer tuzishning 
sodda yoki m urakkab shakllari q o ‘llaniladi.
T u p ro q qatlam ining har xilligi birinchi navbatda tuproqni paydo 
etuvchi jin slarn in g h ar xilligi bilan b o g iiq . U!ar tup ro q larn in g
m ineral tarkibini, ularning ishlov berishdagi texnologik xarakteris- 
tikasini, nam ni saqlash qobiliyatini, eroziyaga uchrashga moyilligini, 
organik o ‘g ‘itlarning chirindiga aylanishi tezligini, y a’ni, aynan 
tuproqning shunday sifatlarini belgilaydiki, ularga yerdan foydalanish 
usullari va uni tuzish b o g iiq .
T u p ro q hosil qiluvchi jin slar yer salhining ustki qam lam ini 
egallab, biologikva kimyoviy jarayonlar ta ’siri ostida unum dorligi va 
mahsuldorligi b o ‘yicha h ar xil tuproqlarni Ь аф о qildilar. Hozirgi 
sharoitlarda tuproq paydo b o iish id a yetakchi rolni inson faoliyati 
o‘ynay boshladi.
T u p ro q hosil q iluvchi jin slarn in g m a ’danli q ism ini asosan 
tuproqning m exanik tarkibi aniqlaydi; bu yerlar mahsuldorligining 
aham iyatli ko ‘rsatkichidir (11-jadval).