S avezbayev, S. N. Volkov

4. Tabiiy o ‘simlik dunyosi.
Yerning bir xil uchastkalarida o ‘simliklarning m a iu m yigindisi 
yuzaga keladi; ular turlari tarkibi va dinamikasi bilan tavsiflanadi. 
Relyefga va tuproqni paydo qiluvchi jinslarga b o g iiq holda o ‘simlik- 
lar assotsiatsiyasi tuproqlarning joylashishini va yerlardan foydalanish 
usullarini oldindan aniqlab beradi.
M asalan, o ‘rm on ignabarg o ‘simliklari ta ’siri ostida gumus m iq- 
dori каш va eritm asi achigan reaksiyali kulrang tuproqlar tashkil 
topdi. C h o i o ‘simliklari katta gumus zahiralariga ega, tuproq rnuhiti 
neytral reaksiyali ,qora tuproqlarning paydo boiishiga olib keidi. Janubiy 
quruq, o'simliklar bilan siyrak qoplangan mintaqalarda gumus miqdori 
kam, ishqorli, sho‘rlanish jarayonlariga uchraydigan kashtan rangli 
tuproqlar va b o ‘z tuproqlar tashkil topdi.
Tabiiy m uhit om illari o ‘simliklarning kenglik bo‘ylab joylashish 
qonuniyatlarini ham keltirib chiqaradi (tundra, tayga, o ‘rm o n -c h o i, 
c h o i, yarim sahro, sahro). Odatda u kenglik m intaqalarida ko ‘r- 
satiladi; to g ia rd a o'sim liklarning balandlik b elbogiari kuzatiladi.
T abiiy-yer turlarining m ahsuldorligi m intaqaviy va m ahalliy 
sharoitlarga b o g iiq b o ia d i. Rossiyaning noqoratuproq mintaqasida u
1 ga 10-40 s quruq ozuqani tashkil etadi; c h o ila rd a 5-12, yarim 
sahroda - 1-7 s tashkil etadi.
Inson faoliyati ta ’siriga uchram agan yoki kam uchragan joylarda 
o'sim liklar o'zgarm agari turda mavjud b o ia d i; bular asosan tabiiy 
pichanzorlar va yaylovlardir. Antropogen ta ’sir natijasida dehqonchilik 
m intaqalarida tub o ‘simliklar ham jam iyati ikkilamchi o‘simliklarga 
almashtiriladi (daraxtzorlar, yaxshilangan yaylovlar, pichanzorlar).
Q ishloq xo'jaligida tabiiy o 'sim lik lar k o ‘plab hayotiy zaru r 
vazifalarni bajarishadi - ular mollar uchun yashil va dag'a! ozuqa 
manbasi, tuproqlarning agrofizik xususiyatlarini yaxshilash, chirindi 
to ‘plash, m ik ro b io lo g ik ja ra y o n larn i fao llash tirish y o i i bilan 
yerlarning unum dorligini oshirish vositasi; yerlarni eroziyadan 
him oyalashning, sh o ‘rlanish va tuproqlar ifloslanishini to ‘xtatib 
turuvchi yetakchi om ili hisoblanadi.
Yerlar unum dorligini oshirish bo‘yicha choralar majmuida aha- 
miyatli o ‘rin ko ‘p yillik o ila m i ekishga ajratiladi, ular mamlakatning 
barcha m intaqalarida am aliyjihatdan tuproqlarni yaxshilaydi, ularda
138

---

organik moddalar zahiraiarini to ‘ldiradi, sanitarlik vazifalarini bajaradi. 
Chorvachilik ferm alaridan uzoqda joylashgan alm ashlab ekishlarda 
u lar yerlarning unum dorligini saqlab turish n in g asosiy vositasi 
hisoblanishadi.
Tabiiy o ‘simlik!ar hududni tashkil etishning samarali elem enti, 
suv va sham ol eroziyalariga qarshi eng arzon va ishonchli vosita 
(ekinlarni polosa-polosa qilib joylashtirish, o ‘tloqlashtirish, kulislar 
ekish va sh .o‘.) bo'lib xizmat kiladi. G ‘tlarni to ‘g‘ri tanlash bilan 
sho‘rlangan va boshqa unumdorligi pasaygan yerlarni sezilarli darajada 
yaxshilash m um kin.
5. Gidrogeologik va