S d a d a y e V p a r a z I t o L o g I y a

25-rasm . T asm asim on ch u valch an glar s o ‘rg ‘ichlari va p roglottidlari: 
A -c h o ‘chqa tasm asim on i,
B -q oram ol tasm asim on i,
D -k en g tasm asim on .
71

---

Masalan, qoramol tasmasimon chuvalchangi skoleksida 4 ta muskulli s o 'rg 'ich i 
bor, so'rg'ichlari yumaloq yoki tuxumsimon shaklda bo'lib, ilmoqlari bo'lmaydi.
Keng tasmasimon chuvalchangda esa yopishuvchi tirqishi yoki botridiy skoleksi- 
ning ikki yonida joylashgan. Botridiy kuchli muskulli, ju d a qattiq yopishadi- 
gan maxsus organ hisoblanadi. Ilmoq va ilmoqchalari ham har xil tuzilgan. Ular 
k o'pincha skoleks markazida, so 'rg 'ich lar o'rtasidagi kichkina xartum chaga gultoj 
barglar singari joylashgan.
C h o 'ch q a tasmasimonida odatda to'rtta maxsus paypaslagichsimon xartumga 
o'rnashgan ilmoqchalari bo'ladi. Bu xartumlar maxsus qinchaga kirishi mumkin.
Skoleksdan keyingi gavdaning kichik bo'limi - bo'yin bo'lib, u o 'sish zonasi 
hisoblanadi, y a ’ni u yerdan yosh b o 'g 'im la r shakllanadi.
Har xil sestodalarproglottidlarining som turlicha bo'ladi. B a ’zi turlarida proglot- 
tidlarining soni 4 mingdan ortiq bo'ladi, ammo ayrimlarida 3—4 ta proglottidlari 
bo'ladi.
Tasmasimon chuvalchanglar xo'jayinining ichagida yashab, ichakdagi ancha- 
gina hazm bo'lgan ovqatni tanasining butun yuzasi orqali so'rib oladi. Bunda oziq 
diffuziya yo'li bilan teri orqali parenximaga o'tadi. Chuvalchangning yassiligi 
ovqatni tanasining hamma qismiga o'tishiga yordam beradi.
Tasmasimon chuvalchanglarning jinsiy sistemasi trematodalarnikiga o'xshaydi. 
Ular ham germafroditdir. Sestodalardagi xarakterli belgi jinsiy organlar sistemasi 
h arbirproglottidadatakrorlanaai, y a ’ni tanada 1000 taproglottidalarbo'lsa, shuncha 
sonda erkaklik va urg'ochilik jinsiy organlari sistemasi mavjud. B a ’zi sestodalarda 
har bir b o ’g 'im d a 2 ta erkaklik va 2 ta urg'ochilik jinsiy kotnpleksi bo'ladi.
Quyida qoramol tasmasimoni misolida germafrodit jinsiy sistema bilan ta- 
nishtladi Bu parazitning oldingi tomonidagi yosh proglottidalarda jinsiy organlar 
hali uncha rivojlanmagan bo'ladi. Jinsiy organlar, y a ’ni germafrodit b o 'g 'im la r
parazitning bo'ynidan boshlab sanalganda, taxminan 2 00-proglottidada to'la- 
to'kis rivojlanadi. Umuman, gavdaning o'rtasida joylashgan b o 'g 'im la rd a erkak­
lik va urg'ochilik jinsiy organlari yaxshi rivojlangan, parazit gavdasining eng 
oxiridagi proglottidalar tuxum bilan to'lib turgani uchun yetilgan proglottidalar 
deyiladi. Chunki bu proglottidalarda faqat urug'langan tuxumlar bilan to'lgan ba- 
chadon bo'ladi. Ayrim m a ’lumotlarga qaraganda, har bir yetilgan b o 'g 'im d a 145—
1 75 mingtagacha tuxum bo'lishi mumkin.
Sestodalar biogelmintlar bo'lib, rivojlanish siklida asosiy xo'jayindan tashqari, 
bir yoki ikkita oraliq xo'jayin ishtirok etadi. Xo'jayin ichagidagi tasm asimon chu­
valchanglarning soniga qarab, ular turlicha urug'lanadi. Agarda xo'jayin ichagida
72

---

bitta chuvalchang bo'Isa, uning har bir proglottidalari o'zaro bir-birini urug'lantira­
di. Bitta proglottida bo'lsa, unda o 'zin i-o ‘zi urug'lantirishi ham mumkin. X o'jay in
ichagida ikkita yoki bir necha chuvalchang bo'lsa, bunda har xil individ bir-birini 
urug'lantiradi.
Sestodalaming tuxumlari xo'jayini organizmidan axlatlari hamda proglottidalari 
bilan birga tashqi muhitga chiqadi. Agarda odam cho'chqa yoki qoramol tasmasi­
moni bilan zararlansa, taxminan 75-91 kundan boshlab kuniga 6 tadan 11 tagacha 
yetilgan, y a ’ni ichi tuxumlar bilan to'lgan b o 'g 'im la r tashqi muhitga chiqadi. Ses- 
toda tuxumining bundan keyingi rivojlanishi uchun uni albatta oraliq xo'jayini yuti- 
shi kerak. Bunda cho'chqa tasmasimoni uchun oraliq xo'jayin - cho'chqa, qoramol 
tasmasimoni uchun esa oraliq xo'jayin - qoramol hisoblanadi.
Sestodalar tuxumlari ichida 6 llmoqli embrion, y a ’ni onkosfera deb ataluvchi 
lichinka rivojlanadi. B a’zi tasmasimon chuvalchanglar tuxumlarining ichida esa
10 
ilmoqli lichinka, y a ’ni likofora rivojlanadi.
Chuvalchanglarning tuxumlari turli yo'llar bilan (suv, yem-xashak va boshqa 
yo'liar bilan) oraliq xo'jayinlarining organizmiga tushadi. Bu yerda tuxumning 
po'sti erib, undan 6 ilmoqli onkosfera lichinkasi chiqadi va bu lichinka ilmoqlari 
yordamida ichak devorini teshib, limfatik sistema yoki qon tomirlariga o'tadi. M a ’- 
lum vaqt qon tomirlarida suzib yurib, so'ngra biror organga (jigar, o'pka, yurak, 
miya va muskulga) o'tib joylashadi. Bu yerda onkosfera ilmoqlarini yo'qotib, o'sadi 
va ikkinchi pufaksimon lichinkalik davriga, y a ’ni finnaga aylanadi. Finna boshqa- 
chasiga larvotsista deb ham ataladi. Bu esa parazitning yuqumli holati hisoblanadi. 
Sestodalaming finnalari besh tipda bo'lib, ular sistitserk, senur, exinokokk, sistit- 
serkoid va plerotserkoid deb ataladi.
Yuqorida aytib o'tilgan har xil tipdagi lichinkalami asosiy xo'jayinlar yutib 
yuborsa, ularning ichagida pufakli lichinkalaming skoleksi tashqariga chiqadi va 
ichak devorlariga yopishib oladi. Pufak bujmayib yo'qolib ketadi, bo 'y in qismidan 
esa asta-sekin yosh proglottidalar ajrala boshlaydi. Strobilatsiya, y a ’ni b o 'g 'im larg a 
bo'linish jarayoni sestodalaming butun hayoti davomida davom etadi. B o 'y in
b o 'g 'im id a yosh b o 'g 'im la r hosil bo'ladi va bu b o 'g 'im la r rivojlangan sari, oldingi 
tomondan yana ham yosh b o 'g 'im la r hosil bo'ladi. Yetilgan b o 'g 'im la r esa orqaga 
surila borib, oxirgi b o 'g 'im lar strobiladan uzilib, hayvon axlati bilan tashqariga 
chiqariladi.
Tasmasimon chuvalchanglar sinfining, asosan, Cvclophyllidea (zanjirsimonlar) 
va Pseudophyllidea (tasmasimonlar) turkumlarining vakillari odam va chorva 
mollarining xavfli parazitlari hisoblanadi. Quyida eng muhim vakillari to 'g 'risid a 
m a ’lumotlar keltiriladi.

---