S d a d a y e V p a r a z I t o L o g I y a

14. Qaysi parazitlarning ichagi b o ‘lmaydi?
A. Exinokokk, jigar qurti
B. Qoramol tasmasimoni, exinokokk
93

---

D. Ligula, bolalar gijjasi
E. Qiyshiqbosh nematoda, ligula
F. Askarida, ligula
15. Qaysi parazitlar lichinkalik davrida qoramollarning muskul to ‘qiina- 
sida uchraydi?
A. Exinokokk, cho'chqa tasmasimoni
B. Q oramol tasmasimoni
D. Qoramol tasmasimoni, exinokokk
E. Qoramol tasmasimoni, bolalar gijjasi
F. C h o 'ch q a va qoramol tasmasimonlari
16. Qaysi parazit itlar orqali tarqaladi?
A. Qoramol tasmasimoni
B. Exinokokk
D. Trixina
E. Rishta
F. Ankilostoma
17. Qaysi parazitlar odam jigarida uchraydi?
A. Bolalar gijjasi, askarida
B. Exinokokk, jigar qurti
D. Jigar qurti, bolalar gijjasi
E. Bolalar gijjasi, qoramol tasmasimoni
F. Trixina, mushuk ikki so'rg'ichlisi
18. Qaysi parazit odamga baliq g o ‘shtidan yuqadi?
A. Ligula
B. Serbar tasmasimon chuvalchang
D. Trixina
E. Qon ikki s o 'r g ‘ichlisi
F. Rishta
19. Qaysi parazit odamga ch o ‘chqa g o ‘shti orqali yuqadi?
A. Trixina
B. Qiyshiqbosh nematoda
D. Askarida
E. Exinokokk
F. Q o ‘y miya qurti
94

---

TO‘GARAK CHUVALCHANGLAR (NEMATHELMINTHES) 
TIPININING UMUMIY TAVSIFI VA TASNIFI. 
NEMATODALAR (NEMATODA) SINFI
To 'garak chuvalchanglar tipining umumiy tavsifi va tasnifi. Nematodalar sinfi 
vakiHarining tarqalishi, tuzilishi, ко ‘payishi va rivojlanishi. Odam, hayvon va о ‘sim- 
liklardaparazitlik qiluvchi nematodalar hamda ular qo ‘zg'atadigan kasaiiiklar.
T o ‘garak chuvalchanglar boshqachasiga biriamchi tana bo"shliqli chuval­
changlar ham deb aytiladi. Haqiqatan ham, tana b o ‘shlig‘i (sxizotsel) b o ‘lib, unda 
ichki organlar joylashgan. Tana b o ‘shlig‘i suyuqlik bilan to ‘lgan b o ‘ladi.
T o'garak chuvalchanglar, y a ’ni biriamchi tana b o ‘shliqli chuvalchanglar yassi 
chuvalchanglarga nisbatan ancha yuqori darajali tuzilishga ega. Ularning tanasi 
segmentlarga bo'linmagan. ipsimon uzunchoq, dukka o ‘xshagan, k o ‘ndalang kesigi 
to ‘garak, doira shaklida. Shuning uchun ham tipning nomi to'garak chuvalchanglar 
deb ataladi. T o'garak chuvalchanglarning yassi chuvalchanglardan farqi yana shun- 
daki, ular ayrim jinsli, jinsiy dimorfizm yaxshi ifodalangan. Ularning rivojlanishi 
bitta, ikkita ba’zan esa uchta xo'jayinda ketadi.
T o ‘garak chuvalchanglar yoki nematgelmintlar tipi vakillari yer yuzida niho- 
yatda keng tarqaigan bo'lib, ko'pchilik turlari dengiz va okeanlarda, chuchuk suv 
havzalarida. tuproq biotsenozida erkin holda hayot kechiradi. Bir qancha turlari 
esa odam, umurtqasiz va umurtqaii hayvonlar hamda o'simlikiar tanasida parazitlik 
qiladi.
To'g arak chuvalchanglarning 12,5 mingdan ortiq turi fanga m a ’lum, ulardan 
2000 ga yaqin turi MDH mamlakatlarida uchraydi.
To'g arak chuvalchanglarning tana uzunligi ham har xil, y a ’ni 1 mm ga yetmay- 
digan turlari bilan bir qatorda 2 -8 m gacha boradigan turlari ham mavjud. Masalan, 
kashalotlaming y o id o s h id a (platsentasida) parazitlik qiladigan (Placentonema gi- 
gantissima) tunning uzunligi 8,4 m gacha boradi.
95

---

T o 'g arak chuvalchanglar tipi 5 ta sinfga bo'linadi: 1. Qorinkipriklilar (Gastro- 
tricha) sinfi; 2. Nematodalar, y a ’ni haqiqiy to'garak chuvalchanglar (Nematoda) 
sinfi; 3. Kinorinxlar (Kinorhyncha) sinfi; 4. Og'izaylangichlilar (Rotatoria) sinfi;
5. Qilchuvalchanglar (Nematomorpha) sinfi.
T o 'g arak chuvalchanglar tipida eng k o 'p parazitlik qilib yashaydigan turlari 
asosan nematodalar sinfi vakillari hisoblanadi.
U m um an olganda. nematodalar uchramaydigan jo y bo 'lm asa kerak. Ayniqsa, 
erkin hayot kechiruvchi turlari ju da keng tarqalgan. Ular shimoliy okean va den- 
gizlardan tortib, janubdagi ham m a dengiz, daryo va ko'llarda tarqalgan. Keyin- 
chalik tuproq biotsenozining tarkibiy qismiga ham aylangan. Shunday qilib, k o 'p
nematodalar erkin hayot kechirish usulida qolgan b o ‘lsalar-da, lekin bir qancha tur­
lari o 'sim lik va hayvonlarning qoldiq chirindilari hisobiga yashashga moslashib, 
saprofit nematodalarga aylangan va, nihoyat, ulardan keyinchalik odam, hayvon va 
o'sim liklar hisobiga yashaydigan haqiqiy parazit nematodalar vujudga kelgan.
Nematodalar sohasi bo'y ich a mutaxassis, amerikalik olim I.A.Kobning taxmi- 
niy hisobiga ko'ra, dunyoda erkin yashovchi va parazit nematodalar turlarining 
soni I mln.ga yaqin. A.A.Paramonovning fikriga ko'ra, nem atodalar sinfining 
turlari ko'pligi jihatidan hasharotlar sinfidan keyin ikkinchi o'rinni egallaydi va 
nematodalar sinfiga 500 mingga yaqin tur kiradi. Lekin hozirgi kunda nematodalar- 
ning 10 mingga yaqin turi aniqlangan xolos. Nematodalarning tanasi b o 'g 'im larg a 
bo'linm agan, shakli ipsimon, duksimon. urchiqsimon, limonsimon, ikki uchi in- 
gichkalashgan ko'rinishda, b a ’zan spiralga o'xshab o'ralgan bo'ladi. K o'pchilik 
nematodalarda jinsiy dimorfizm aniq ifodalangan. Odatda, erkaklari urg'ochilariga 
nisbatan ancha kichik va ingichka bo'ladi. Bundan tashqari, ko'pchilik erkaklari­
ning dum qismi gajakka o'xshab qayrilgan bo'ladi hamda dum tomonida jinsiy 
qo'shiiishda faol ishtirok etadigan qo 'shim cha organlari - bursa, rulek va spikula- 
lari joyiashgan. Umuman, nematoda so'zi yunoncha bo'lib, nemas - ip demakdir.
Hozirgi vaqtda parazit nematodalar K.M. Rijikov, M.D.Sonin (1981 -y.) sistema- 
tikasiga ko'ra, 2 ta kenja sinfga va 19 ta turkumga bo'linib o'rganiladi. Nematodalar 
keltirib chiqaradigan kasalliklar nematodozlar deb aytiladi va ular chorvachilikka 
katta iqtisodiy zarar yetkazishi bilan birga inson salomatligi uchun ham eng xavfli 
hisoblanadi. Parazit nematodalami har tomonlama chuqur o'rganishda rus olim- 
laridan K.I.Skryabin, N.P.Shixobalova, R.S.Shuls, V.M.Ivashkin, A.A.Mozgovoy, 
M.D.Sonin, K.M.Rijikov, A.A.Paramonov, o'zb ek olimlaridan A .T.To'laganov, 
M.A.Sultonov, E.H.Ergashev, J.A.Azimov, Z.N.Norboyev, A.O.Oripov, Т. K. Qo- 
bilov, O.M .M avlonovlarning xizmatlari kattadir.
96

---

Hozirgi vaqtda MDH mamlakatlaridagi olimlar tomonidan parazit ncmatodalar 
bo'yicha 28 jildlik “Nematodologiya asoslari” kapital asarlar to'plami yaratilgan. 
Bu kitoblarga dunyo miqyosida nematodalarga oid m a ’lumotlar kiritilgan.
Quyida odam, hayvon va o'simliklarda parazitlik qiladigan eng muhim ncmato­
dalar to 'g 'risida m a ’lumotlar kcltiriladi.
O d a m a s k a rid a si (A scaris luinbricoides) yer yuzida dcyarli barcha mamlakat- 
larda tarqalgan. Ayrim mamlakatlarda. masalan, Yaponiyada aholining dcyarli 
hammasi askarida bilan zararlangan. Chunki Yaponiyada qishloq xo'jaligida odam 
ekskercmcntidan organik o 'g 'it sifatida sabzavot va poliz ekinlari ckiladigan may- 
donlarda keng miqyosda foydalaniladi.
Askarida ayrim jinsli, erkagi urg'ochisidan ancha kalta, y a ’ni crkagining uzun­
ligi 15-25 srn, urg'ochisiniki esa 25—40 sm bo'ladi (34-rasm).
Bundan tashqari, erkak askarida xipeha va dumi qorin tomoniga spiral kabi bural- 
gan bo'ladi. Urg'oehisining esa tanasi y o 'g 'o n va dumi to'g 'ri. Chuvalchangning 
oidingi uchida 3 ta labli og'iz, unda juda mayda ko'z ilg'amaydigan so 'rg 'ichlar 
b o ’ladi. Gavdasining keyingi uehiga yetmasdan, qorin tomonida orqa chiqaruv 
teshigi joylashgan. Bu teshikdan keyingi qismi dumi hisoblanadi.
Jinsiy organ lari sodda tuzHishga ega. Erkaklarida jinsiy tcshik tananing orqa 
uehiga yaqin joyida joylashgan. (J ichkarisiga cho'zilib ketgan bittagina nay dan ibo- 
rat. U rg'ochilarining jinsiy teshigi tananing oidingi yarim qismida, qorin tomoni­
dan tashqariga ochiladi. Bu teshikdan bitta nay ketgan bo'lib, u uzoqqa eho'zilm ay 
ikkita shoxchaga ajraladi. Shoxchaiarning ingichka ipsimon uchi - tuxumdon, asta 
y o'g 'o n lash ib borgan qismi - tuxum yo'li, eng y o 'g 'o n qismi esa - bachadon deb 
c\‘‘
a l a a i .
Askarida odamlaming ingichka ichagida parazitlik qiladi. Ichagida askarida 
bo'igan kishi parazitni yuqtiradigan va tarqatadigan manba bo'lib hisoblanadi. Bitta 
urg'ochi askarida bir kecha-kunduzda 2 00-250 mingtagacha tuxum qo'yadi (bitta 
askarida kamida 200 kun yashaydi ). hayoti davomida esa bir necha 10 mln. tuxum 
qo'yadi (250000x200=50000000).
Askarida tuxumi ustidan uch qavat p o 'st bilan o'ralgan bo'ladi, ammo yangi 
qo'yiigan, y a ’ni kasal kishidan endi chiqqan askarida tuxumi zararlash imkoniga 
ega emas, u zararlash imkoniga ega bo'lishi uchun tashqarida nam muhitda kami­
da 15-25 kun bo'lishi zarur, shu muddat ichida zararlash qobiliyatiga ega bo'igan 
lichinka yeti ladi.
Odam askaridasi oraliq xo'jayinsiz rivojlanadi. y a ’ni yagona xo'jaym i odam 
hisoblanadi. Tashqi muhitda askarida tuxumi 10 yilgacha tiriklik xususiyatini
7 - P a r a z ito lo u iy a
07

---

saqlashi mumkin. Ichida lichinkasi bo'lgan bunday tuxumni qaynatilmagan suv, yu- 
vilmagan meva-sabzavot, ayniqsa, qulupnay, usti ochiq qolgan ovqatlami iste’mol 
qilish orqali odam o'ziga yuqtiradi. Oshqozonga tushgan tuxumning pardasi osh- 
qozon shiralari (fermentlari) ta ’sirida erib ketadi, lichinka esa ichak devori orqali 
qonga o'tib, 10 kun davomida migratsiya qilib, jigar, yurak, o'p kag a borib aylanib 
yuradi.