S. J. Razzaqov Namangan muhandislik-qurilish instituti

3-ilova 
Kichik guruhlar uchun topshiriqlar: 
1-guruh uchun topshiriq 
Sanoat chiqindilari asosidagi to’ldirgichlarning turlari va ularning 
xususiyatlarini ochib bering. Metallurgiya shlakining kimyoviy tarkibini keltiring. 
Granullangan shlak ishlab chiqarish texnololgiyasini izohlab bering.
2-guruh uchun topshiriq 
Yoqilg’i shlaki va uning xususiyatini aytib bering. CHo’yan eritish 
chiqindilari asosidagi to’ldirgichlar olishni tushuntirib bering. Sanoat 
chiqindilaridan to’ldiruvchi sifatida foydalanishning xalq xo’jaligidagi ahamiyatini 
izohlab bering.  
3-guruh uchun topshiriq 

---

199 
Kul-shlakli aralashmalarni keltiring. Kul-shlakli aralashmalardan betonda 
foydalanishni tushuntirib bering. Sanoat chiqindilaridan foydalanishning iqtisodiy 
samaradoligini bayon eting.   
Keys N
o
4 
Beton tarkibini loyihalash berilgan mustahkamlikdagi va tsement sarfini 
minimal konsistentsiya asosida bajariladi. Zich tarkibli va minimal tsement sarflab 
olinadigan betonlarda asosiy hajmni to‘ldiruvchilar tashkil etadi.
Agar yirik to‘ldiruvchi bo‘liqligi (shag‘al yoki shag‘al) – V
bo‘sh.yir. 
bo‘lsa, 
unda betonning maksimal tashkil etuvchisi mayda to‘ldiruvchi hisoblanadi
– V
mayda 
= 0,01V
bo‘sh.yir. 
(0,01-bo‘shliqlik foizda keltirilgan).
U holda mayda va yirik to‘ldiruvchilar aralashmasi bo‘shliqligi quyidagiga 
teng: 
100
.
.
.
.
min
.
йир
буш
май
буш
арал
V
V
V

Misol: agar shag‘al bo‘shliqligi 32% bo‘lsa, qumning bo‘shliqligi esa 27% 
bo‘lsa, u holda shag‘al va qumning minimal bo‘shliqligi 8,6% ni tashkil etadi. 
Bunda shartli ravishda yirik to‘ldiruvchilar orasidagi bo‘shliq mayda 
to‘ldiruvchilar bilan to‘ldirilishini nazarda tutiladi. Lekin amaliyotda yirik 
to‘ldiruvchi donalari bir-biriga yaqin joylashganda qum o‘tishi qiyinlashadi va 
bo‘shliq hosil bo‘ladi.
SHu sababli, qumning hajmi V
qum 
= 0,01V
bo‘sh.yir. 
bo‘lsa, u holda yirik 
to‘ldiruvchining donalari qorishmada kam miqdorda siljiydi va qorishma 
bo‘shliqligi ortadi. Aralashma bo‘shliqligining mayda va yirik to‘ldiruvchilarga 
bog‘liqligini I.N.Axverdov grafik ko‘rinishida tasvirlaydi.

---

200 
Aralashma bo‘shliqligining mayda va yirik to‘ldiruvchilarga bog‘liqligi
Misol: V
bo‘sh.yir.
=32% va V
bo‘sh.may.
=27% bo‘lsa, grafikda keltiriladiki yirik 
to‘ldiruvchilar sarfi 1m
3
qorishma uchun V
yir.
- 0,9 m
3
, qum esa V
may.
- 0,4m
3
, 
bundan kelib chiqib aralashma bo‘shliqligi V
bo‘sh.aral.
- 11% ni tashkil etadi. Agar 
V
yir.
- 0,7m
3
va V
may.
- 0,55m
3
bo‘lsa, V
bo‘sh.aral.
- 14,5% ni tashkil etadi.
1. Aralashma bo‘shliqligi bevosita tsement qorishmasi sarfini belgilaydi, yahni 
bo‘shliqlik qancha katta bo‘lsa tsement sarfi ham shuncha ortadi.
2. Agar yirik to‘ldiruvchidan voz kechilsa, u holda mayda donadorlikka ega 
bo‘lgan beton olinadi va yuqoridagi grafik bo‘yicha to‘ldiruvchining 
bo‘shliqligi 27% ni tashkil etadi. Bu esa 1m
3
to‘ldiruvchilar aralashmasiga 
0,9m
3
yirik to‘ldiruvchi ishlatishga nisbatan 2,5 barobar ko‘p bo‘ladi. SHu 
sababli tsement sarfi ortadi.